جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

چيستي لذت موضوعي است که نيازمند بررسي همه‌جانبه و واکاوي دقيق است. اين بررسي از نظر شيخ‌الرئيس بوعلي‌سينا از اهميت ويژه‌‌يي برخوردار بوده است. بخشي از اين واکاوي در موضوع مذکور، به نحوة مواجهه او با آراء پيشينيان بازميگردد. هدف نوشتار حاضر بررسي سير انديشة گذشتگان در موضوع لذت و همچنين بررسي ميزان بهره‏گيري و تأثيرپذيري بوعلي از آراء پيشينيان است که در ضمن آن به چگونگي مواجهه او با آراء گذشتگان پرداخته‌ ميشود. اين پژوهش دربردارندة دو مطلب است: يکي اينکه ابن‌سينا در مواجهة نقادانه نسبت به تعريف زکرياي رازي، تبيين دقيقي از خطاي تعريف او ارائه مينمايد، اما بيشتر از آنکه ثبت اين نقد به وي نسبت داده شود به نام فخررازي شناخته شده است. مطلب ديگر، اينکه شيخ‌الرئيس در مواجهة بعدي خود از بيان کوتاه معلم ثاني در تعريف لذت بهره گرفته و بدين لحاظ وامدار فارابي است. ابن‌سينا با توجه به نقدهاي وارد بر تعريف رازي آن را واميگذارد و با استفاده از نگاه وجودشناختي فارابي در بيان چيستي لذت، ديدگاه وي را براي تعريف خود مبنا قرار ميدهد و آنگاه با مباني فلسفه مشاء و کمال‏محورانه خود به تكميل تعريف در آثارش همت ميگمارد، تا جايي که تعريف وي بعنوان تعبيري پذيرفته‌شده در بيشتر آثار کلامي و فلسفي پس از او مبنا قرار ميگيرد.

فاقد چکیده

رازي در جستجوي گوهر هستي با گرايشي پيشيني انگار به جواهر پنجگانه باري (خالق)، نفس ناطقه، هيولا (ماده)، زمان مطلق (دهر) و مکان مطلق (خلاء) اعتقاد داشت. او در تبيين فرايند خلقت بواسطه چهار قديم در کنار خداوند، با پيش کشيدن نقش جهل نفس در تمايل به ماده تعلق اراده الهي را بر امر خلقت توجيه نمود و اثبات کرد که آفرينش جهان به اراده است نه به طبع. به باور وي، اين تنها انسان است که ميتواند بمدد فلسفه باواسطة عقل دوباره نفس را از آلام و آفات ماده رهايي بخشد و به سعادت و فلاح بازرساند؛ ولي با اين تفاوت که ديگر نفس به ماده ميلي پيدا نخواهد کرد. رازي قائل به امکان فساد و تغيير در اجسام و درنتيجه، جهان خلقت بود؛ حتي اگر اين جسم گوهري زميني يا گوهري فلکي باشد. او اجسام را متشکل از دو جوهر هيولا و خلاء ميشمرد و معتقد بود که جواهر داراي حجم و ازلي هستند. بر همين اساس، وي به ترکيب و بي¬نهايت بودن ذرات باور داشت و منكر ابداع و خلق از عدم بود. کيفيات عناصر اربعه و افلاک سماوي از قبيل سبکي و سنگيني، روشني و تاريکي، نرمي و سفتي و مانند آن هم از نگاه وي، ناشي از ميزان حجم و شمار اجزاء خلائي بود که در ميان جواهر هيولا نفوذ ميكرد. در ضمن، او به مرکزيت و سکونت زمين اعتقاد داشت و فلک و بتبع آن خورشيد و ديگر کواکب را بواسطة توازن اجزاء هيولا و خلاء درون آنها داراي حرکتي دوراني ميدانست. رازي جهان را حادث و وجود جهانهايي ديگر را هم ممکن ميشمرد. او خلاء و ملاء را در قالب مفهوم مکان کلي بيکرانه يي که وابسته به جهان نيست، توضيح ميداد و وراي آن را هم فضا معرفي ميكرد.

در بررسي سير جريان عقلگرايي در جهان اسلام معمولاً به بررسي چالشهاي جريان عقلگرايي با گروههاي ظاهرگرا، متکلمان اشعري و صوفيه پرداخته ميشود و کمتر به بررسي و مقايسه جريانهاي مدافع عقل با يکديگر اقبال ميگردد. در ميان جريانهاي مدافع عقل، دو سنخ خردورزي خودبنياد و خردورزي وحي‌باور جايگاه مؤثرتري دارند. زيرا در گفتگوي اين دو سنخ از خردورزي است که نيازهاي متقابل عقل و دين به هم آشکار ميشود و گفتگوها از جدلهاي صنفي فاصله گرفته و به گفتگوي واقعي نزديکتر ميگردند. هدف اين نوشتار بررسي مواضع خلاف و وفاق خردورزي ابوحاتم رازي، احمدبن‌حمدان (ف.322 ﻫ .ق) و محمد بن زکرياي رازي (ف.313 ﻫ .ق) بعنوان نمايندگان خردورزي خودبنياد و خردورزي وحي بنياد در قرن سوم و چهارم هجري است. اين دوره اهميت زيادي در تاريخ تفکر اسلامي دارد، زيرا در اين دوره است که گفتمانها و مکاتب فکري شکل ميگيرد و نظريه‌ها و مرزبنديها ظهور و نمود مييابد. فروکاستن اختلاف عقلگرايي ابوحاتم و محمدبن زکرياي رازي به اعتقاد يا عدم اعتقاد ايشان به ضرورت نبوت، يک مقايسه بسيار سطحي است که مؤلفه‌ها و ماهيت عقلگرايي ايشان را بيان نميكند. نوشتار حاضر در پي اين است كه ريشه‌هاي دورتر و اصلي اين اختلاف را واکاوي نمايد و تصويري از روش عقلگرايي و نظام معرفتي هريک ارائه دهد.

اين پژوهش با روش توصيفي ـ تحليلي با تتبع و بررسي در کتاب‌هاي: الحاوي في الطب، المنصوري في الطب و اخلاق الطبيب که از آثار مهم رازي است، اولاً: دستورالعمل‌ها و توصيه‌هاي اخلاق پزشکي وي را در سه حيطه دسته‌بندي کرده است: الف) ويژگي‌هاي شخصيتي پزشک. ب) تعامل استاد و دانشجو. ج) تعامل پزشک و بيمار. ثانياً: مبناي توصيه‌ها و دستورالعمل‌هاي اخلاقي رازي در حيطه تعامل پزشک و بيمار را شش اصل اخلاقي: توکل به خدا، سودرساني، عدم آسيب رساني، امانتداري، شفقت و عدالت که از اصول مهم اخلاق پزشکي به‌شمار مي‌رود دانسته است. اين اصول شش‌گانه در مقايسه با اصول اخلاق زيست پزشکي مغرب زمین، مزيت و فراواني قابل ملاحظه‌اي دارد. زيرا اصول اخلاقي رازي علاوه بر آنکه دربرگيرنده سه اصل از اصول چهارگانه اخلاق زيست پزشکي غربي است، سه اصل اخلاقي «توکل به خدا»، «شفقت» و «امانت داري» را مورد توجه قرار داده است که در اخلاق زيست پزشکي غربي مورد توجه نبوده است.

أعلام النبوّة، کتابى است حاوى پاسخ‌هاى ابوحاتم رازى به نظريات محمد بن زكرياى رازى و سراسر حجت‌هايى است در تأييد اصول و معتقدات دينى. اين کتاب بى‌شك يكى از آثار پر ارزش دينى، كلامى و فلسفى در جهان اسلام است و بى‌ترديد از مهم‌ترين كتبى است كه در دفاع از دين و به ويژه اسلام نوشته شده است. کتاب داراى هفت باب كه ذيل هر باب فصولى است و هشت فهرست مى‌باشد.اين کتاب بر مبناى مناظراتى كه ميان ابوحاتم احمد بن حمدان بن احمد و رسنانى رازى (متوفاى 322ق) از يكسو، و ابوبكر محمد بن زكرياى رازى از سوى ديگر صورت گرفته، نوشته شده است. ابوحاتم در اثبات نظريات خود از دو نوع دليل عقلى و نقلى استفاده مى‌كند. دلايل عقلى او بسيار بديهى و روشن است و موجب تصديق خواننده مى‌گردد و دلائل نقلى او مأخوذ از كتب آسمانى، احاديث و قول فلاسفه و بزرگان است.

بر اساس تخقیقات ما در این رساله، که در صدد تبیین دیدگاه های رازی در باب نسبت عقل و دین بوده ایم، چنین بر می آید که گویا رازی، اصل اعتقاد و توجهاتش، متوجه عقل است و به مناهج غیر از عقل، اعتنای چندانی ندارد.

بشر همواره با موضوع نبوت و ولایت یک انسان کامل روبه‌رو بوده است. از این‌رو همواره نیاز به اثبات ضرورت ارسال رسل و هدایت انسان از طریق وحی الهی، از طرف متفکران و اندیشمندان وجود داشته است. در راستای همین مباحث دو تن از متفکران قرن چهارم هجری در شهر ری در دو موضعی کاملاً متفاوت به بیان نظرات خود پرداخته‌اند. ابوحاتم رازی، داعی بزرگ اسماعیلی و صاحب کتاب "اعلام النبوه" شرح مناظراتش با محمد‌بن‌زکریای‌رازی طبیب و فیلسوف هم شهری و هم دوره خود را درباره نبوت، در این کتاب بیان کرده است. طبق گزارشات ابوحاتم در این کتاب، محمد‌بن‌زکریا از موضعی عقل‌گرایانه به رد ضرورت ارسال رسل می‌پردازد و ابوحاتم دیدگاه وی را رد می‌کند و همچنین اهمیت وجود دین و ضرورت بعثت انبیاء را بیان می‌نماید. در این پژوهش در پی آنیم تا دلایلی را که ابوحاتم از محمد‌بن‌زکریای‌رازی در نفی و انکار ضرورت نبوت نقل کرده را بیان کنیم و همچنین پاسخ‌های ابوحاتم در اثبات نبوت و دفع شبهات محمد‌بن‌زکریا را بررسی کرده و با بررسی آثار هر یک از دو متفکر و دیگر عوامل موثر در شکل‌گیری اندیشه‌های آنها به تحلیل شرح مناظره بپردازیم.

این نوشتار، بیان نظریه اخلاقی محمد بن زکریای رازی است که با توجه به مبانی و مولفه های نظریه اخلاقی آن دانشمند به تلخیص درآمده است. رازی که در تراوشات فکری خود، بویژه در نگرش به موضوعات اخلاقی از سقراط و افلاطون پیروی کرده، خود نیز از نظامی اخلاقی برخوردار بوده است. این نظریه که به اخلاق سلامت محور و فرد گرایانه خلاصه می گردد، ویژگی ها و جهت گیری های خاصی هم بدنبال داشته است. رازی همچون یک اپیکوری، مناسب ترین وضعیت اخلاقی را در یک زندگی معتدل می بیند که در آن، نیازهای طبیعی، بدون اینکه از حالت اعتدال خارج گردند، برآورده می شوند. او جوانب اخلاقی را متمرکز بر خاستگاه عقل می داند و به واسطه عقل، مراقبت از انفعال و سرکوبی هوی را توصیه می کند و در عمل نیز، طبیبانه به اخلاق می پردازد و بر آن شده است تا با روش پیشگیری بهبود و درمان، پیشرفت اخلاقی را محقق سازد.