جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

عظمت بی‌بدیل اندیشۀ صدرایی و نظام نوین فلسفی برساختۀ او سبب شده تا بسیاری بر این اعتقاد باشند که فلسفۀ اسلامی ‌پس از صدرا دچار رکود و بن‌بستی بزرگ شده است. این امر، تا جایی است که این گروه معتقدند بیشتر بزرگان و حکمای فلسفۀ اسلامی ‌پس‌از صدرا درنهایت شارح و مفسر اندیشه‌های او بوده و فاقد نوآوری و ابتکار فلسفی می‌باشند. استاد رضایی‌تهرانی با ردّ این اتهام و با اعتقاد راسخ به وجود نوآوری‌های فراوان فلسفی پس از صدرالمتألهین و حتی امکان ایجاد نظام فلسفی نوین، در سه بخش به تبیین و تحلیل این بحث می‌پردازد. ایشان در بخش نخست به چیستی و چگونگی نوآوری‌های فلسفی پس از صدرا پرداخته و روند بررسی نوآوری‌های فلسفی را در شش مرحله محقّق می‌داند. او در بخش دوم، اقسام نوآوری‌های فلسفی پس از صدرا را به شکلی تفصیلی در هفت لایه و با ارائه مثال‌هایی مجزا برای هرلایه مورد بحث و بررسی قرار می‌دهد و درنهایت در بخش سوم، مصادیقی از نوآوری‌های بزرگان اندیشه فلسفی پس از صدرا؛ ازجمله: آقاعلی حکیم، علامه طباطبایی، آیت‌الله جوادی‌آملی و استاد فیاضی ارایه می‌دهد.

آموزه‌ صِرف‌الوجود از ابتکارات فلسفه اسلامی است، که در تاریخ فلسفه به ویژه حکمت متعالیه جایگاه پرنمودی دارد. حکمای متعالی با کاربست آن در مراحل مقدماتی توحید وجوب را به وحدت حقیقیه حقه و در مراحل نهایی توحید شخصی وجود را اثبات و تبیین کرده‌اند. در نقطه مقابل، برخی پژوهندگان آموزه صرف‌الوجود را با توحید شخصی متنافی پنداشته و تلاش کرده‌اند با برداشت‌های سطحی و شتاب‌زده از عبارات، این تنافی را در نظریه حکیم صمدانی آقاعلی مدرس طهرانی به نمایش بگذارند. به نظر آنان قائلان به وحدت وجود، حق را لابشرط مقسمی دانسته‌اند، اما حکما و از جمله آقاعلی مدرس، چون حق متعال را صرف‌الوجود می‌دانند که همان وجود بشرط‌لا و یکی از اقسام لابشرط مقسمی است، هرگز نمی‌توانند قائل به وحدت وجود باشند. سنجه این ادعا با صریح عبارات آقاعلی مدرس ناروایی آن را بر موضع آن حکیم و همسازی مقامات و اعتبارات وجود را با نظریه وحدت وجود آشکار خواهد ساخت.

وجود محمولی و مسائل مرتبط با آن بخش گسترده‌ای از فلسفه اسلامی را در برگرفته است.یکی از مطالب مرتبط با وجود محمولی بحث اصالت وجود است.ملاصدرا و مدرس زنوزی گرچه در اینکه وجود محمول است اختلاف‌نظری ندارند اما در تفسیر اصالت وجود با یکدیگر هم‌عقیده نیستند.ازآنجاکه ملاصدرا در طی سیر تکاملی خویش درنهایت وارد وادی عرفان می‌گردد و فلسفه خویش را با عرفان مخلوط می‌کند در بحث اصالت وجود نیز وی برخلاف نظر ابتدایی خود،به این عقیده می‌رسد که فقط وجود در عالم واقع تحقق دارد و ماهیت از تحققی ولو به‌تبع وجود در خارج برخوردار نیست.اما مدرس زنوزی می‌گوید که ماهیت به‌تبع وجود دارای تحقق در عالم واقع است.این اختلاف‌نظر ناشی از بحث وحدت شخصی وجود است که بر اساس آن ملاصدرا برخی از اصول حکمت خویش را نیز تغییر می‌دهد،اما مدرس زنوزی به دلیل آنکه وحدت شخصی وجود را قبول ندارد به‌تبع آن معنایی که ملاصدرا از اصالت وجود ارائه می‌دهد را نیز نمی‌پذیرد.در بحث وجود رابط نیز ریشه اختلاف ملاصدرا و مدرس زنوزی بحث وحدت شخصی وجود است.زیرا ملاصدرا بر این اساس به معنای دیگری از وجود رابط دست می‌یابد که بنا بر آن تمامی ممکنات عین تعلق و فقر نسبت به واجب‌الوجود هستند و تنها شئون و اطوار خداوند هستند و بهره‌ای از وجود ندارند.اما مدرس زنوزی این معنای وجود رابط را قبول ندارد و تنها به وجود رابط در قضایا می‌پردازد.یکی از مسائل دیگری که با توجه به بحث وجود محمولی از اهمیت فراوانی برخوردار می‌گردد،بحث اختلاف نوعی وجود رابط و محمولی است.ملاصدرا عباراتی متفاوت طی چند سطر بیان می‌دارد که طبق یک عبارت وجود رابط و محمولی باهم اختلافی ندارند و بر اساس عبارت دیگر وی بین این دو وجود اختلاف وجود دارد.مدرس زنوزی در تفسیر این عبارات و با در نظر گرفتن تمامی احتمالات به اختلاف نوعی وجود رابط و محمولی معتقد می‌گردد.اما از دیدگاه نگارنده با توجه به دومرحله‌ای بودن فلسفه صدرالمتألهین می‌توان تفسیر بهتری ارائه داد.

قضیه‌‌ی حملی از سرآغاز اندیشه‌‌های فلسفی، مبحثی مهم و مبنایی بوده است. در دوره‌ی‌ قاجار با ورود افکار غربیان به کشور و آغاز فلسفه‌ی تطبیقی در ایران، مکتب فلسفی تهران در تقابل با آرای ایمانوئل کانت، به تقسیمات جامع‌ومانع‌تری از قضیه‌ی حملی دست یافت. اگرچه تقسیمات کانت از قضیه‌ی‌ حملی، در همه‌‌ی علوم و دانش‌‌های غرب تأثیراتی جدی به جای گذاشت، ولی نواقصی نیز داشت. اما در مکتب تهران و اندیشه‌‌های آقاعلی زنوزی، مسیر متفاوتی طی شد و قضیه‌‌ی حملی با مباحثی چون معرفت‌شناسی، وجودشناسی و الهیات بالمعنی‌الاخص گره خورد؛ به‌طوری‌که صحت قضیه‌ی حملی، میوه‌ی‌ اصالت وجود به حساب آمد. به‌رغم وجوه مشترک این دو اندیشمند و ناگریزی‌‌های آن‌ها در تقسیم قضایا، دسته‌بندی آن‌ها تبعاتی داشت که هر دو حکیم از پذیرش آن ناگزیر بودند. مقاله‌ی حاضر در پی آن است که با روشی تحلیلی، آرای این دو فیلسوف درخصوص قضیه‌ی حملی را نقد کند.

پس از ورود آرای فلسفی از شرق و غرب عالم و پذیرش آرای فلسفی در میان گروه‌های اسلامی، به تدریج مباحث کلامی با مسائل فلسفی آمیخته شد تا آنجا که در سده‌های اخیر بعضی ادعا کردند که کلام شیعی چیزی جز الهیات بالمعنی‌الاخص نیست. آقا علی مدرس زنوزی نیز در همین ساختار قرار می گیرد، به گونه ای که آثارش آکنده از مباحث کلامی است؛ البته عمده آثار وی فلسفی است ولی مباحث کلامی فراوانی در آنها وجود دارد که با رویکرد حکمت متعالیه ارائه می شود. این نوشتار به بررسی آراء کلامی آقا علی زنوزی در مجموعه ی آثار ایشان اختصاص یافته است. در این پروژه سعی شده با دقت در جامعیت مطالب ذکر شده نه تنها آرای کلامی آقا علی زنوزی استخراج شود بلکه آن ها را به چالش کشیده وموشکافی گردد و به جمع آوری صرف بسنده نشود. هدف از این تحقیق روشن ساختن تفاوت فلسفه و کلام و جداسازی آراء کلامی آقا علی زنوزی از میان آثار فلسفی ایشان است در راستای رسیدن به این هدف پس از کلیات بحث ذیل موضوعات خداشناسی، جهان شناسی، انسان شناسی، راه و راهنما شناسی و فرجام شناسی مباحثی از قبیل اثبات واجب تعالی، صفات الهی، جهان غیب و شهود، ماهیت فرشتگان، حقیقت نفس، ویژگی های انسان، رابطه نفس و بدن، نبوت و رسالت، امامت و ولایت، جاودانگی انسان، معاد جسمانی ومباحثی از این دست مطرح گردیده است. در فصل خداشناسی برهان صدیقین آقا علی زنوزی با برهان صدیقین صدرالمتالهین مورد مقایسه قرار گرفته و اشکالی بر آن وارد شده است.در فصل راه و راهنماشناسی پس از ارائه تفسیر عرفانی آقا علی زنوزی از خروج حضرت قائم(عج)، تحلیل وی درباره ی نبوت و امامت ذکر شده و تفاوت این دو از نظر ایشان تبیین شده است. روش گردآوری اطلاعات در این رساله کتابخانه ای و اسنادی بوده و داده ها به صورت توصیفی - تحلیلی بررسی شده است

برهان صدیقین از مهم‌ترین و موثق‌ترین براهین اثبات واجب تعالی است، لذا حکمای اسلامی به دنبال ارائه تقریرهای محکم‌تر و روشن‌تر از آن تلاش‌های فراوانی داشته‌اند. فیض کاشانی و مدرس زنوزی نیز در این مسیر با بهره‌گیری از مقدمات و مبانی خاصی ورود نموده و تقریرهایی ارائه کرده‌اند. تحقیق پیشرو با بررسی آثار این دو اندیشمند به عنوان دو تن از پیروان تأثیرگذار حکمت متعالیه، به دنبال فهم و بیان تقریرهای آنان از برهان صدیقین بوده است تا در ضمن نقدی مختصر، با تطبیق آنها بر یکدیگر، مختصات و امتیازات آنها را ارائه کند. نتایج تحقیق نشان می‌دهد فیض کاشانی از سه اصل اصالت وجود، امکان فقری وجود معلول و امتناع دور و تسلسل به تقریر برهان می‌پردازد، در حالی که مدرس زنوزی اصالت وجود، تشکیک در وجود و فقر وجودی ماسوی الله را مبانی تقریر خود قرار داده است. از جمله اختلافات تقریرهای دو اندیشمند، بهره‌گیری فیض از روش تقسیم وجود، و استفاده مدرس زنوزی از روش تردید است.

وجود رابط، وجودي است که در برابر وجود محمولي قرار دارد و از آن به «است» تعبير مي‌شود. حکيم مؤسس، رابطه ميان اين دوگونه وجود را به‌صورت تخالف نوعي تبيين مي‌کند. از نگاه ‏مدرس زنوزي، چنين وجودي در قضاياي ذهني، نقش رابط ميان موضوع و محمول را دارد و در خارج نيز وجود جداگانه‌اي ندارد و تنها نشانگر نحوه وجود است. مدرس زنوزي ميان نسبت ‏حکميه و وجود رابط، وجه تمايزي برقرار ساخته است. وي براين‌باور است که وجود رابط، تنها ‏در مطابَق قضاياي ايجابي ترکيبي، به‌عنوان نقش متحد کننده، حضور عيني دارد؛ درحالي‌که نسبت ‏حکميه در همه قضايا اعم از سلبي، ايجابي، بسيط و مرکب به‌صورت امري ذهني حضور داشته و حکايتگر عنصر متحد کننده موضوع و محمول در خارج است و از همين روست که تحقق ذهني ‏آن بسان تحقق خارجي آن، وابسته به وجود طرفين بوده و وجودي جداگانه‌اي ندارد.‏

یافته این نوشتار آن است که براى فهم اندیشه امام خمینى باید به دنبال شناخت سرمشق‌هاى امام یا به تعبیر دیگر شخصیت‌هایى بود که امام آمال خود را در اندیشه و رفتار آنان متجلى مى‌دید. یکى از بارزترین این شخصیت‌ها، آیة الله مدرس است که به موارد قابل مقایسه زیادى در این دو شخصیت مى‌توان رسید. با توجه به تقدم زمانى مدرس مى‌توان شواهدى دال بر تأثیرپذیرى امام از ایشان دست یافت. به نظر مى‌رسد یافته این مقاله براى درک عمیق‌تر اندیشه و رفتار امام خمینى مناسب باشد.