جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

چکیده تصحیح آثار دانشمندان و متفکران قرون پیشین، از مهم ترین اقداماتی است که طی چند دهه ی گذشته بر آن اهتمام ویژه ای شده است؛ زیرا آثار خطی گنجینه ای پر بار از فرهنگ و تمدن هر ملتی هستند. رساله ی حاضر به تصحیح بخش های منطق(تقریر دوم) و الهیات کتاب «منتهی الأفکار فی إبانه الأسرار» اثیرالدین ابهری اختصاص دارد. ابهری از اندیشمندان برجسته ی قرن هفتم است که حدود سی رساله و کتاب در زمینه های منطق، فلسفه، ریاضیات و نجوم از او به یادگار مانده است. وی از جمله متفکران متعلق به مکتب مشاء و متأثر از آراء ابن سینا و فخر رازی است، اما تاثیر فخر به مراتب بیشتر از دیگران است. ابهری در دوره ی مغولان می زیست و تحت تاثیر حملات ویرانگر مغولان به سرزمین های موصل و روم جهت تعلیم و تعلّم رهسپار شد که ماحصل این امر تالیف چندین کتاب و پرورش شاگردان زیادی در زمینه های مختلف بود؛ با این حال از جزئیات زندگی وی اطلاعات دقیقی در دست نیست. «منتهی الأفکار فی ابانه الأسرار» مشتمل بر منطق، الهیات و طبیعیات است. بخش منطق این اثر، به دست خود ابهری تقریری دوباره یافته است و ما در تصحیح این رساله، تقریر دوم آن را مد نظر قرار دادیم. بررسی مقایسه ای و محتوایی اثر حاضر با دیگر آثار ابهری، و توجه به سبک خاص نویسندگی وی، صحت انتساب این رساله را به او تایید می کند. بخش الهیات از لحاظ محتوایی و گاه از لحاظ شکل و ساختار ظاهری با کتاب «کشف الحقایق»، و بخش منطق آن نیز بیشتر به کتاب های «دقائق الأفکار» و «عنوان الحق» شباهت دارد. در منطق وی طی پنج مقاله به مباحث متعددی اشاره دارد (عناوین مقالات پنج گانه از این قرار است: مفردات و ترکیب حدود؛ قضایا؛ احکام قضایا؛ قیاسات؛ مواد قیاس). رویکرد ابهری منطق نگاری دو بخشی است. توجه به تقسیم بندی چهارگانه ی قضیه ی حملیه و تحلیل خاص وی از قضایای متصله و منفصله و بحث موجهات از مهم ترین مباحث این بخش است. بخش الهیات نیز شامل شش مقصد است (عناوین مقاصد شش گانه بدین شرح است: امور عامه؛ جوهر و عرض؛ عاقل و معقول؛ واجب الوجود و صفات او؛ طریقه متکلمان در علوم الهی؛ احوال نفوس ناطقه). روش ابهری در طرح مسائل همانند روش سایر اندیشمندان قرن هفتم، به شیوه ی «قال... اقول»(قوله، قلنا) است. این روش در سایر آثار او مشهودتر است، ولی در این اثر (بویژه بخش منطق) سعی در بیانی منسجم از مسائل دارد. در تصحیح این رساله به علت تک نسخه ای بودن، سعی شده است از همه ی آثار وی استفاده شود، چرا که اندیشه های وی را باید در پرتو همه ی آثارش یافت. در بخش مقدمه با توجه به تاثیر پذیری ابهری از فخر رازی، به مقایسه ی برخی از آراء وی با فخر پرداختیم. توجه به آثار و اندیشه های ابهری می تواند در تبیین چگونگی انتقال دانش منطقی و فلسفی در طول تاریخ موثر باشد.

معاد یکی از اصول مهم ادیان آسمانی به شمار می آید.این مسأله،با موضوع انسان شناسی و نفس شناسی ارتباط گسترده ای دارد.همان طور که در باب انسان شناسی دیدگاههای گوناگونی وجود دارد،آراء مختلفی نیز در باب معاد مطرح است.معاد جسمانی یکی از اعتقادات و آموزه هایِ مُتقَن دین اسلام می باشد.حال ،آیا می توان این نظریه را با دلیل عقلی اثبات نمود؟ابن سینا به ناتوانی عقل در ارائه دلیل بر اثبات آن اعتراف کرده و بر این عقیده است که چون لسان شرع آن را تأیید می کند،باید به آن ایمان آورد.اما ملاصدرا بر اساس مبانی و اصول فلسفی خود همچون تجرد قوه خیال و شیئیت شیء به صورت آن است و چندین اصل مهم دیگر،این آموزه را با دلیل عقلی و بصورت منطقی، برهانی می سازد.وی چنین نتیجه می گیرد که نفس در آخرت از طریق قوّه خیال با تصوّر بدن خود و بدون مشارکت ماده،آن را در عالم خارج ایجاد می کند و وخالق این بدن، مجرد ولی بدنِ مخلوق،مادی و جسمانی است.وی تصریح می کند که نفس در هر عالَمی به مقتضای ذاتش بدنٌ مّا ئی را می طلبد که از آن جدا نمی شود. در این تحقیق ، به بررسی مدّعای ایشان پرداخته و آن را از حیث منطقی بررسی کردیم.اولین کسی که به نحو مبسوط به برهانی کردن معاد جسمانی پرداخته است، صدرالمتألهین شیرازی است. پیش از او، کسی این نظریه را با این مبانی و جزئیات،بصورت مستدلّ بیان نکرده است. با بررسی دیدگاه هائی که در مورد معاد جسمانی مطرح است،اَصالت تاریخی انتساب این نظریه،یعنی اثبات معاد جسمانی به ملاصدرا،روشن شده است.

علی بن حسین موسوی بغدادی مشهور به سیدمرتضی علم‌الهدی ‌(355-436 ه‍ . ق) از متکلمین برجسته جهان تشیع است. سیدمرتضی درفقه، اصول، لغت‌ ‌و شعر نیز دارای تخصص‌ و تبحراست. برجسته‌ترین استاد وی شیخ مفید‌است. کتاب «الذخیره فی علم‌ الکلام» ‌از جمله کتب کلامی وی است‌ که تتمه‌ی کتاب «الملخص فی اصول‌الدین»‌می‌باشد. در ترجمه‌ی کتاب سعی شده است در عین توجه به الفاظ ‌و ‌عبارات از ترجمه‌ی تحت‌اللفظی پرهیز شود. کتاب دارای چهار باب است. در باب اول، نبوت به طور ‌مطلق و ‌این که ‌انبیاء قبل و ‌بعد‌ از ‌نبوت مرتکب هیچ معصیتی نمی‌شوند، ‌مطرح می‌گردد. همچنین شریف ‌مرتضی در‌ این باب دیدگاه یهود‌‌ پیرامون امتناع نسخ را ابطال می‌کند ‌و نظریه‌ی مشهور به «صرفه»‌را‌ مطرح می‌کند. در‌باب دوم، وجوب امامت به طور ‌مطلق، امامت امیرالمؤمنین(ع)‌ و ‌باقی ائمه (ع) ‌و ‌عدم مشروعیت غیر‌ ایشان‌ ثابت‌‌ می‌گردد. شریف مرتضی همچنین در این باب، کفر محاربین با امیر‌المؤمنین را اثبات می‌کند. در باب سوم که وعید سمعی است بیان می‌کند که این بحث نقلی است نه عقلی. و بر عقاب شخص فاسق یقین وجود ندارد. همچنین اثبات می‌کند که شفاعت پیغمبر(ص) تنها در ساقط کردن عقاب است ونه افزایش ثواب. در باره‌ی اهل آخرت معتقد است تکلیف از آن‌ها ساقط است و اینکه در افعال خود مختار هستند. وی عذاب قبر را جایز می‌داند و استحاله‌ی آن را رد می‌کند. ایمان را تصدیق قلبی تعریف می‌کند و کفر را دقیقاً مقابل آن می‌داند. در باب چهارم، وجوب امر به معروف را مقید به واجبات می‌داند و معتقد است علت نهی از منکر، زشتی منکر نیست. همچنین شش شرط را برای نهی از منکر لازم می‌داند. وجایز می‌داند در برخی زمان ها، سرزمینی نه دار اسلام باشد نه دار کفر. در باره‌ی ریشه‌ی زبان‌ها می‌گوید: محال است ابتدای زبان از سوی خدای متعال توقیفی باشد. نسبت دادن القاب محض را به خداوند، عقلاً جایز نمی‌داند. اسم هایی مانند «اسبق»، «اقدم»، «لم یزل»، «سیّد به معنای مالک»، «ماجد» «رائی»، «فرد»، «منفرد» را بر خداوند حمل می‌کند. و صفاتی همچون «دار»، «طبیب»، «متیقّن» «متحقق»،«فهم» و «فطن» را از الله تعالی سلب می‌کند.

در حکمت متعاليه، ثبوت صفات الهي براي باري‌تعالي به‌مثابه ثبوت وجود براي ماهيت انگاشته مي‌شود. اين ثبوت، گاه متصف به «ثبوت بالعرض» و گاه نيز متصف به «ثبوت بالتبع» مي‌گردد. «ثبوت بالعرض» در نگاه منطق‎دانان و به اذعان صدرالمتألهين، ثبوتي غيرحقيقي و مجازي است؛ درحالي‎که در «ثبوت بالتبع»، محمول براي موضوع به نحو اجمالي ثابت مي‌گردد. اعتقاد به اين دو نوعِ متفاوت از ثبوت براي صفات الهي و ماهيات، در بدو امر ناممکن و متناقض‎نماست. مسئله پژوهش جاري، تحليل معناشناختي «ثبوت بالتبع» و «ثبوت بالعرض» از منظر صدرالمتألهين و مقايسه آن دو با يکديگر براي اثبات يا رفع متناقض‎نماي مذکور است. رهيافت به‌دست‌آمده که با روش تحليلي ‌ـ منطقي عبارات صدرالمتألهين حاصل گشته است، بيان دو احتمال در معناي «ثبوت بالتبع»، با لحاظِ دو نگاه متفاوت نسبت به ماهيات و صفات الهي است که هيچ‎يک با «ثبوت بالعرض» ناسازگار نخواهند بود.

اگر چه متفکران مورد نظر در این رساله در فهم و بیان چیستی سعادت با هم اختلاف هایی دارند، ولی همه ایشان سعادت را در نسبتی که با مفهوم علم و معرفت دارد جستجو می کنند و این همان طرح و فهمی است که جریان عمومی فلسفه در جهان اسلام از مفهوم سعادت دارد. اما در این میان اختلاف هایی نیز بین این دو جریان وجود دارد.چیستی علم و معرفت و راه رسیدن به آن، دو نقطه کانونی است که نظریه سعادت شناختی آنها را از هم جدا می کند که آن را باید در ادبیات اسماعیلیه ذیل دو بحث «امام و امامت» و « تطابق عالم عین و عالم دین» جستجو نمود. تلقی خاص متفکران اسماعیلی از معرفت باعث می شود که نظر و عمل برای آنها در قالب دو مفهوم دوگانه طرح نشود و عمل به نوعی به نظر ارجاع داده شود. و این برخلاف نگاه فلاسفه است که به عمل به عنوان عامل دوم و فرعی دخیل در سعادت می نگرند. حاصل نگاه خاص متفکران اسماعیلی به مفهوم سعادت و تلقی خاص آنها از معنای معرفت، در حوزه اخلاق این است که متفکران ما در حوزه اخلاق و عمل نیز همچنان معرفت را پیگیری می کنند. یعنی پاسخ ایشان به چرایی لزوم کمال در اخلاق و کسب فضائل اخلاقی و اجتناب از رذائل اخلاقی، نقش مثبتی است که فضائل اخلاقی در حصول معرفت و رذائل در حصول جهل دارند. پیوند وثیقی که متفکران مورد نظر در این رساله بین مفهوم امام با دو مفهوم سعادت و اخلاق می بینند،سبب می شود که پایگاه ایشان در اخلاق پایگاه دینی باشد و نمی توان رویکرد ایشان به اخلاق را در زمره رویکردهای فلسفی-عقلی به اخلاق به شمار آورد.

موضوع پژوهش حاضر، نوآوری های حکیم سبزواری در مبحث نفس و معاد می باشد که در مقایسه با آرای حکیمان پیشین به ویژه شیخ الرئیس، شیخ اشراق و صدرالمتألهین مورد واکاوی قرار می گیرد.ملا هادی سبزواری یکی از برجسته ترین شارحان حکمت صدرایی به شمار می رود، به نحوی که فلسفه ی اسلامی بدون نام وی در سده ی سیزدهم هجری ناشناخته است. دامنه ی تأثیر اندیشه و آثار او در احیا و تداوم حکمت متعالیه تا به امروز نیز امتداد یافته است. هر چند نظام فلسفی سبزواری، مکتبی مستقل از مکتب صدرایی نمی باشد، اما از متابعت محض نیز سر بر تافته و در مواضعی نظر خویشراترجیح داده است. باز شناسی اندیشه ی حکیم سبزواری سالیانی است که مورد توجه و مداقه ی برخی از پژوهشگران واقع شده است، لکن علیرغم کاوش های ارزشمندی که در این زمینه صورت پذیرفته، هنوز گوشه هایی از تلاش های وی پوشیده مانده است.در نوشتار حاضر کوشش شده است تا با غور در آثار این حکیم الهی، تبیین نوینی از آرای وی در دو بخش نفس و معاد که کمتر به آن پرداخته شده است، تقدیم ارباب فضل گردد؛ لکن از آن جا که نوآوری های حکیم سبزواری از چنان سطح گسترده ای برخوردار است که نمی توان در ضمن یک پایان نامه با گنجایش مشخص بیان نمود، از این رو، به روش مسأله محور و به صورت توصیفی – تحلیلی، چهار مسأله ی تعریف نفس، تناسخ، معاد و معراج که از نظر نگارنده از اهمیت بیشتری برخوردار بودهاست، مورد مطالعه واقع شده است. امید آنکه از آن بهره ای حاصل آید.

شيخ بهائي، بي ترديد يكي از بزرگترين متكلمان و فقهاي جهان تشيع است كه جامع علوم زمان خود بوده و در اكثر رشته هاي علمي ، ديني و فلسفي عصر خود صاحب تاليفات و آثار بسياري است. پرداختن به ديدگاهها و آراء او از جهات بسياري حائز اهميت اس ت. از جمله فهم كامل تر و عميق تر سير تكاملي كلام اماميه، موقعيت تاريخي مهم عصر صفويه و شهر اصفهان در قرون دهم و يازدهم هجري و نيز تاثير شگرف شيخ بهائي بر شاگرد فرزانه خود، صدرالمتالهين، ملاصدراي شيرازي، به ويژه در علوم نقلي از مسائلي اس ت كه تعمق و بررسي ديدگاههاي او را ضروري مي نمايد. يكي از مهمترين وجوه شخصيت جامع الاطراف و ذوالفنون شيخ بهائي، همانا آراء عالي و بديع او در كلام اسلامي است كه با نظري دقيق و موجز و با رعايت كامل ادب و احترام نسبت به ساير عقايد، نظر خود را در هر مسئله اي بيان داشته است، واز آنجا كه نظريات او در مسائل كلام فاقد نظم و انسجام بوده و اغلب در پهنه اي كتابها و رسالات مختلف ذكر شده است، لذا اين رساله، تحقيقي است كه حتي الامكان كوشيده است تا امهات مسائل و آراء كلامي را كه شيخ در آن اظهار نظر كرده و يا ابداعي دارد را با يك سيرتحليلي و منظم گردآوري كند و در اين راستا به مسائل خداشناسي، اسماء و صفات الهي، نبوت و امامت و معاد پرداخته است. در خاتمه نيز فهرست جامع و كاملي از آثار خطي و چاپي شيخ بهائي ارائه شده است.

در پاسخ به این پرسش که آموزه ی تناسخ چرا و چگونه در ذهن و زبان مسلمانان نمود پیداکرد، دست کم سه تبیینِ تاریخی- جغرافیایی، انسان شناختی و تجربی می توان ارائه کرد. در تبیین تاریخی- جغرافیایی باید سه جریان قوی را پیش چشم داشت: نخست، روابط اقتصادی- فرهنگیِ مسلمانانِ شرق جهان اسلام با بوداییان و هندوان است. دیگری آیین مانویت است که در قسمت هایی از جهان اسلام دوباره جوانه زده و حتی به طور مستقیم بر اندیشه ی برخی از فیلسوفان مسلمان تاثیر گذار بوده است؛ و سومین؛ آثاری است که از فیلسوفان یونان باستان ترجمه شده و به دست مسلمانان افتاده بود. هر سه جریان مذکور در یک بستر تاریخی- جغرافیایی موجب آن شد که تناسخ در کُنج ذهن و زبان متکلمان و فیلسوفان مسلمان – نفیاً یا اثباتاً- نقش ببندد. کاروانیان، در گذر از جادّه ی ابریشم نه فقط کالاهای تجاری بلکه آموزه های دینی و فرهنگی را از شرق دور به جهان اسلام می آوردند و همه ی این عوامل سبب شد تا تناسخ در چشم انداز مسلمانان قرار گیرد و گروهی به این چشم انداز اقبال کنند وتناسخیّه نام گیرند و گروهی از آن روگردان شوند و به جرگه ی مخالفان بپیوندند. بیانیّه، کیسانیّه، سبائیّه، رزّامیّه، خرم دینیّه، ابومسلمیّه، حابطیّه، راوندیّه، جارودیّه، محمّره، نزاریّه، واقفیّه، قرامطه، دروزیّه، حروفیّه، نقطویّه و اهل حق را می توان از جمله جریانات کلامیِ مدافع تناسخ نام برد؛ ضمن آن که زکریای رازی(ف313 ق/320 ق)، سهروردی(ف587 ق)، ابن کمونه(ف683 ق)، شهرزوری(ف687 ق) و قطب الدین شیرازی(ف710 ق) را از جمله فیلسوفان همدل با تناسخ می توان برشمرد. ابویعقوب سجستانی(ف353 ق)، ابن ابی جمهور أحسایی(ف906 ق) و غیاث الدین دشتکی(ف949 ق) نیز از جمله متفکرانی هستند که تلویحاً تناسخ و معاد را با هم پذیرفته اند. قدمت مسئله ی تناسخ و گستردگی جغرافیایی آن موجب تنوّع زبان شناختی این معنا شده است، به گونه ای که در زبان های مختلف نزدیک به سی واژه برای آن ساخته و پرداخته شده است. تحلیل واژه شناسانه و معنا شناسانه ی تناسخ، پرده از ابهام تصوّریِ آن خواهد برداشت و آن را واضح تر عرضه خواهد نمود. در فرهنگ اسلامی همه ی آن چه به صورت نظری در باب تناسخ مطرح شده است تا قرن یازدهم هجری است و از آن پس، آن چه پیشینیان گفته اند تکرار شده است. دلایلی که در تأیید تناسخ وجود دارد گاه فلسفی- کلامی است ،گاه حسی-تجربی و گاه قرآنی- روایی. این دلایل مجموعاً در هشت قالب جای می گیرند و دقیقاً هشت پاسخ به آن ها داده شده است، امّا هیچ کدام از آن نقدها خالی از اشکال نیست. افزون برآن، چهار استدلال به طور مستقل در ردّ مدّعای تناسخ مطرح شده است که آن ها نیز تامّ و بی اشکال نیستند. بنا بر آن چه در روش شناسی توجیه و نقد تناسخ دیده می شود می توان نتیجه گرفت که تناسخ به لحاظ مفهومی و منطقی، ضدیّتی با معاد و رجعت ندارد و مدافعان تناسخ نیز چنین نگفته اند و حتی با تبدیل قضیه ی موجبه ی کلیه به موجبه ی جزئیه راهکاری برای برون شد از این تعارض ظاهری ارائه کرده اند

چکیده ندارد.