جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

تجربه‌های نزدیک به مرگ (Near-Death Experiences) پدیده‌هایی‌اند که در شرایط بحرانی چون ایست قلبی، سانحه شدید یا بیهوشی عمیق رخ داده و افراد آن را با ادراکاتی فراتر از حواس متعارف گزارش می‌کنند؛ جلوه‌هایی مانند خروج از بدن، عبور از تونل، مواجهه با نور درخشان و مرور زندگی از جمله مؤلفه‌های مشترک آن‌هاست. در دهه‌های اخیر، این پدیده در حوزه‌های علوم اعصاب، روان‌شناسی و فراروان‌شناسی مورد توجه بوده است. رویکردهای فراروان‌شناختی با پذیرش امکان بقای آگاهی پس از مرگ، افق‌های تازه‌ای گشوده‌اند، هرچند در تبیین نظام‌مند قلمروهای غیرفیزیکی با کاستی‌هایی روبه‌رو هستند. پژوهش حاضر با تکیه بر مبانی عرفان اسلامی و تمرکز بر آرای امام خمینی، در پی ارائه نگاهی مکمل و تحلیل‌گرایانه به تبیین فراروان‌شناختی تجربه‌های نزدیک به مرگ است. در این تحقیق، تجربه‌های نزدیک به مرگ و تجارب عرفانی یکسان تلقی نشده‌اند؛ هرچند همپوشانی‌های مفهومی میان برخی مؤلفه‌های آن دو وجود دارد، تفاوت‌های بنیادی نیز آشکار است. بهره‌گیری از این اشتراکات ـ به‌ویژه پیوندهای میان آموزه‌هایی چون خلع بدن، بدن مثالی و کشف و شهود ـ می‌تواند بنیانی برای چارچوبی میان‌رشته‌ای فراهم آورد که تحلیلی عمیق‌تر و چندبُعدی‌تر از ساختار آگاهی، مرگ و ابعاد روحانی انسان ارائه دهد. این پژوهش از نوع بنیادی ـ نظری است. داده‌ها به روش کتابخانه‌ای و از منابعی شامل آثار عرفان اسلامی به‌ویژه آثار امام خمینی، مطالعات فراروان‌شناسی و گزارش‌های مستند NDE گردآوری و با شیوه توصیفی ـ تحلیلی و مقایسه مفهومی بررسی شده‌اند.

توسعه فردی از اصطلاحات رایج دهه‌های اخیر است. توسعه فردی فرایندی آگاهانه، نظام‌مند و پیوسته است که هر فرد با تکیه بر آن، مهارت‌ها، دانش، نگرش ها و رفتارهای خود را بهبود می‌دهد تا بهتر بتواند از ظرفیت‌های خویشتن بهره برده و به هدف‌هایی که در زندگی برای خود انتخاب کرده دست‌ پیدا کند. توسعه فردی، چنان‌که نام آن نشان می‌دهد، فردی (اختصاصی) است. یعنی قرار نیست مسیری که هر فرد برای رشد و ارتقاء فردی خود انتخاب می‌کند،‌ با مسیری که دوستان و نزدیکان یا همکاران او انتخاب می‌کنند مشابه یا یکسان باشد. چون اهداف، نیازها و ارزش های هر فرد و همچنین شرایط و امکانات و توانایی های جسمانی، ذهنی، روانی و موقعیت های محیطی و تربیتی لزوماً با دیگران یکسان نیست. در واقع نیازها و شرایط امروز هر فرد برای رشد فردی نه تنها با آنچه دیگران برای رشد خود نیاز دارند متفاوت است بلکه قاعدتاً با نیازها و شرایط سال گذشته خود او و قطعاً با نیازها و شرایط او در ده سال پیش متفاوت است. موضوعات و مهارتهای متعددی در ذیل مفهوم توسعه فردی تعریف می شوند که از جمله آنها می توان به خودآگاهی و خودشناسی، عزت نفس و اعتماد به نفس، هدف گذاری، مدیریت اهداف و تعیین اولویت‌ها و غیره اشاره کرد. به طور کلی به تمامی رفتارها و مهارتهایی شخصی که در راستای بهبود وضعیت فعلی مورد استفاده قرار می گیرند به اصطلاح توسعه فردی گفته می شود. توسعه فردی به فعالیتهایی گفته می شود که خودآگاهی توانایی های بالقوه استعدادها توانایی تحقق رویاها و ثروت آفرینی رو در ما پرورش میدهد. به طور خلاصه توسعه فردی باعث بهبود وضعیت خود و چشم اندازهایی که در زندگی داریم خواهد شد. توسعه فردی یکی از مهمترین عوامل برای رشد و پیشرفت در زندگی است و به همین دلیل همه افراد برای رسیدن به آن باید تلاش کنند. توسعه فردی در زندگی برای افراد مختلف منفعتهایی دارد که از آن جمله میتوان به تعریف چشم انداز شخصی، ارتقای مهارت های فعلی، شکوفایی استعدادهای نهان، افزایش اثر بخشی در کسب و کار، افزایش رضایت و انگیزه ، ایجاد اعتماد به نفس در کارمندان و کاهش جابجایی شغلی و زمینه سازی برای اتحاد بیشتر در محیط کار اشاره کرد . هنگامی که به مفهوم توسعه فردی می پردازیم، ربط و نسبتهای بسیاری را بین این مفهوم با آموزه‌های اسلامی و به ویژه عرفان اسلامی در می یابیم چرا که «عرفان» با همه آموزه های نظری و عملی اش اساسا یک برنامه یا شیوه ای از زندگی در جهت رشد و تعالی همه جانبه انسان و شکوفایی استعدادهای عمیق باطنی و روحانی اوست و به طور ویژه، عرفان نظری با بینشی که در انسان ایجاد می کند و عرفان عملی با سبکی که در زندگی ایجاد می کند، می تواند به رشد فردی و اجتماعی کمک کند. در مکتب‌‌ ‌‌امام خمینی (ره)، عرفان عملی و نظری سخت به هم آمیخته اند. ایشان معتقدند‌‌ ‌‌«اندیشه و معرفت» بدون ظهور در اعمال و «عمل» بدون آراستگی به‌ «معرفت و آگاهی»، انسان را به حقیقت مطلق رهنمون نمی سازد. در عرفان اسلامی، کمال و سعادت انسان در گرو سفری است انفسی؛ سفری که سالک از «من تجربی» آغاز می کند تا به خود حقیقی یا «من متعالی» اش برسد. بنابراین، عارف دائماً در حرکتی تکاملی و صعودی است، متحرکی است که از مبدأی معلوم (من تجربی) حرکت می کند تا به حقیقتی مطلوب (من متعالی، نفس مطمئنه، ربّ خویش) برسد. در روانشناسی سکولار، انسان محور اصلی تحقیقات و نظریات است. این رویکرد بر روی رفتار، احساسات و تفکرات انسانی تمرکز دارد و به دنبال فهم علمی و تجربی انسان است.در این نگاه، علم و تجربه به عنوان ابزارهای اصلی برای درک و بهبود وضعیت روانی فرد مورد تأکید قرار می‌گیرند. رویکرد سکولار به مسائل روانی و مشکلات انسانی، غالباً از طریق روش‌های درمانی و تکنیک‌های علمی و تجربی انجام می‌شود.این رویکرد به تأثیرات محیطی و اجتماعی بر روان انسان توجه دارد و سعی می‌کند با شناخت این عوامل، به بهبود وضعیت فرد کمک کند. در عرفان اسلامی، خداوند محور اصلی فهم انسان و روان اوست. این رویکرد بر اهمیت ارتباط با خدا و مفهوم روح و معنویت تأکید دارد و به دنبال ارتقاء سطح معنوی فرد و نزدیک شدن او به خداوند است. توسعه فردی عرفانی نه تنها به بهبود روانی، بلکه به پرورش صفات اخلاقی و انسانی نیز می‌انجامد. رابطه وجودی انسان با خدا و قابلیت ها و استعدادهای معنوی و فطرت کمال خواهی انسان دریچه متفاوتی از رشد و ارتقای فردی خواهد داشت و هدف نهایی در عرفان اسلامی، رسیدن به کمال انسانی است. بنابراین عرفان اسلامی براساس جهان بینی و بینشی که دارد می تواند تبیین جدید و بسط یافته ای در باب توسعه فردی ارائه دهد. بنابر آنچه گفته شد، این پژوهش بر آن است که به بازتعریف و غنی‌سازی مفهوم «توسعه فردی» با بهره‌گیری از میراث گرانقدر عرفان اسلامی با تأکید بر رویکرد امام خمینی (ره) بپردازد. این پژوهش از نوع بنیادی بوده و رویکرد آن تحلیلی- بینارشته ای می باشد، همچنین از لحاظ گردآوری داده تحقیقی اسنادی است و روش آن توصیفی- تبیینی می باشد. در مجموع، در این رساله از ادبیات عرفانی حضرت امام (ره) به سه طریق در بازتعریف مفهوم توسعه فردی استفاده خواهد شد: 1- غنی‌سازی برخی حوزه‌های ذیل مفهوم توسعه فردی به صورت قیاسی از طریق عرفان اسلامی. 2- بازتعریف برخی حوزه‌های ذیل مفهوم توسعه فردی که با رویکرد عرفانی اسلام زاویه دارند. 3- تعریف حوزه‌ها و مفاهیم جدیدی که در ادبیات متعارف توسعه فردی وجود ندارد، با اتکا بر ادبیات غنی عرفان اسلامی.

یکی از مهم ترین مفاهیمی که در ارتباط با تفسیر و بعضا مرادف با آن استعمال شده است، واژه تأویل است. درباره تأویل دیدگاه های متعددی وجود دارد که «ترادف با تفسیر»، «صرف از معنی ظاهر به معنی خلاف ظاهر» و نهایتا «دلالت بر باطن» مهم ترین این دیدگاه ها است. با وجود این که دیدگاه دلالت بر باطن، از شهرت کمتری برخوردار است، ادله متعددی آن را تأیید می کند که از جمله مهمترین این ادله، دلالت آیات قرآنی و احادیث دال بر این معنی است. با این وجود ابهام مفهوم «باطن» کمتر از ابهام مفهوم «تأویل» نیست و همین مطلب، ماجرای «تأویل» را پیچیده تر می سازد. برخی بسیار ساده و سطحی از کنار «باطن» و «تأویل» می گذرند و روندی را طی می کنند که به نفی «باطن» و «تأویل» منجر می شود. علامه طباطبایی (ره) به «تأویل» نگاهی وجود شناسانه و به «باطن» نگاهی معناشناسانه دارد که نیازمند تحلیلِ و تبیین است. این مقاله در صدد بررسی تطبیقی دو مفهوم «باطن» و «تأویل» در دو ساحت وجود شناسانه و معناشناسانه است و اثبات می کند می توان به هر دو مقوله بر اساس دیدگاه علامه طباطبایی (ره) و امام خمینی (ره) به عنوان دو مفسر برجسته معاصر بر اساس نگرش وجود شناختی و معرفت شناختی نگریست.

این پژوهش با روش تحلیلی-استنباطی به بررسی تعامل عقل نظری و عقل عملی در فرآیند کمال وجودی انسان از منظر فلسفه امام خمینی می‌پردازد. نگارنده با تحلیل دو الگوی طولی و عرضی در نسبت این دو قوه، نشان می‌دهد که الگوی عرضی، که بر همکاری هم‌زمان هردو عقل تأکید دارد، با نظام فکری امام خمینی سازگاری بیشتری دارد. در این الگو، با وجود تقدم وجودی عقل عملی، هر دو قوه در تحقق معرفت و فعلیت ‌یافتن آن در ساحت عمل، نقش مکمل و دوسویه دارند. مقاله در ادامه با تبیین پیوند این تعامل با قوس نزول و صعود اسماء الهی، بر نقش عقل عملی به‌عنوان راهبر سلوک وجودی انسان و مظهر تحقق اسماء اشاره می‌کند. نتیجه نهایی پژوهش آن است که تحقق کمال انسان، تنها در پرتو تعامل هماهنگ عقلِ ناظر به نظر و عقلِ ناظر به عمل در هر دو قوس ممکن می‌گردد؛ تعاملی که در نهایت به مقام «فناء فی‌الله» می‌انجامد و انسان را به مظهر جامع اسماء الهی بدل می‌سازد.

نظریۀ معاصرت قرآنی تلاشی برای به‌روز شدن و تازه گشتن فهم ما از قرآن متناسب با نیازسنجی در هر عصر است که البته با خوانش‌های بسیار متفاوتی توسط اندیشمندان اسلامی همراه بوده و همین امر موجب شده تا دست‌یابی به یک خوانش صحیح از این نظریه ضروری بنماید. این پژوهش با روش توصیفی‌تحلیلی و با تمرکز بر آراء تفسیری علامه طباطبایی و امام خمینی، درصدد مطالعۀ تطبیقی مبانی نظریۀ معاصرت قرآنی از نگاه این دو اندیشمند معاصر است. نتایج پژوهش بیانگر آن است که قرائت خاصی از نظریۀ معاصرت قرآنی مبتنی بر رویکرد مقاصدی در آراء تفسیری این دو مفسر قابل ردیابی است. نگرش نظام‌مند به معارف قرآن کریم، مطابقت کتاب تکوین و کتاب تدوین، ضرورتِ گذار از مفهوم به مصداق، تسرّی دادن خطابات قرآنی و بهره بردن از تجلّیات دائمی قرآن، از مهم‌ترین مبانی نظریۀ معاصرت از نگاه امام و علامه است. این قرائت با در نظر گرفتن مراتب متعدد برای حقیقت واحد قرآن، در عین آنکه نسبیّت در فهم را منتفی می‌داند، با اعتبار بخشیدن به فهم‌های مختلفی که هر کدام متناظر با یکی از مراتب آن حقیقت واحده است، زمینه را برای برقراری گفت‌وگو میان نیازهای روز و قرآن کریم در جهت پاسخ‌گویی به این نیازها فراهم می‌سازد.

عرفان شیعی، اگر تعریفی متمایز از سایر عرفان‏ها ارائه ندهد، بی‎تردید، سرچشمه‏های منحصر به فرد (مثل روایات و ادعیه مأثوره با افقهای معرفتی متفاوت) و در نتیجه آموزه‏هایی دارد که در سایر نحله‎های عرفا‎‎نی، تقریبا اثری از آن آموزه‎ها به چشم نمی‎خورد. هدف این نوشتار که با روش تحلیلی ـ توصیفی نگاشته شده آن است که به تبیین مسأله «برائت در عرفان شیعی» به عنوان آموزه‎ای که سایر عرفان‎ها فاقد این آموزه هستند. این مقاله، برائت را در دو قوس صعود و نزول مورد واکاوی قرار داده و به اثبات این فرضیه پرداخته است که برائت در قوس صعود، به عنوان یک مقام سه مرحله‎ای قابل طرح است که سالک الی الله با پیمودن این سه مرحله از غیر خدا بریده می‎شود. در این معنا، برائت عرفانی تفاوت‎های فاحشی با برائت از نگاه متکلّمان شیعه دارد. در قوس نزول نیز، این فرضیه مطرح می‎شود که مظهر «اسم بریء» حضرت زهرا3 است که با تناکح اسمائیه در کنار مظهر اسم ولی یعنی امیرالمؤمنین سبب ظهور اثرات وجودی در عوالم خواهد شد. این مقاله روایات و احادیثی در شأن حضرت صدّیقه طاهره را با همین ذائقه عرفان شیعی و به خصوص مبتنی بر اندیشه‎های عرفانی سه حکیم متأخر تشیع یعنی امام خمینی، علامه حسن زاده آملی و آیت الله جوادی آملی تبیین کرده است.

قطع و یقین هردو در اندیشه مشهور فقها و اصولیین از طرفی و فیلسوفان مسلمان از طرف دیگر به مثابه یک کیف نفسانی تلقی شده اند که میتواند برخوردار از ویژگی هایی چون جازم بودن، ثبات، الزام آوری طبق موءدای آن و همچنین کاشفیت از واقع باشد؛ امام خمینی به عنوان فقیه، اصولی و فیلسوف برجسته که پیرو و حامل مشرب اندیشه صدرایی نیز شناخته می شود تاملی جدی در مفهوم حجیت و کاشفیت ذاتی قطع دارد و آن را قابل پذیرش و دفاع نمی داند. فارغ از بحث های اصولی و ملاحظات فلسفی محض در باب ماهیت یقین، به نظر می رسد که یک رویکرد و تفسیر معرفت شناختی نسبت به دو مقوله قطع اصولی و یقین فلسفی و نحوه تلائم و ارتباط بین این دو و همچنین عناصر ملازم با آنها نهفته است. اگر یکی از ویژگی های نظام معرفت شناختی ملاصدرا را ذومراتب و تشکیکی بودن مفاهیم بر محوریت اصالت وجود بدانیم لاجرم متعلقات و مسائل شناختی این نظام مثل یقین نیز مشکک خواهد شد و در آنجاست که میتوان از طیفی مرتبه پذیر چون امر یقینی و بیشتر یقینی یا یقین کامل و ناقص و همچنین قطع و یقین خطاپذیر و خطاناپذیر و همچنین خالی از صفات ذاتی و ضروری و تطابق با واقع در سویه اصولی و فلسفی سخن به میان آورد.

مقام «توبه» در عرفان اسلامی، نخستین گام سالک برای وصول به حق تعالی می¬باشد. این مقام از جایگاه ارزشمندی برخوردار است و باب‌الابوابی برای رسیدن به مقام قرب الهی محسوب¬می‌شود. توبه به معنای بازگشت از گناه و رفتن به سوی خدا است. در این زمینه عارفان مختلف نظرات گوناگونی را مطرح¬کردند که هریک به¬نوبه¬ خود قابل¬تأمل و درخور پژوهش و مناقشه است. در این مقاله که با روش توصیفی تحلیلی و استفاده از منابع کتابخانه¬ای نوشته¬شده، تلاش بر آن است تا دیدگاه¬های عرفانی امام خمینی (ره) و امام محمّد غزالی پیرامون مقام توبه مورد بررسی قرار¬گیرد تا خوانندگان علاوه بر آشنایی با دیدگاه¬های این دو عارف درمورد مقام عرفانی توبه، به تقارب یا تباعد دیدگاه¬های ایشان در زمینه¬ این مقام عرفانی نیز پی¬ببرند. مهم¬ترین نتیجه¬ حاصل آن است که امام خمینی (ره) عقیده دارد که اگر سالک به مقام توبه برسد، سعادت وی محقّق¬می¬گردد و امام محمّد غزالی بر این باور است که اگر سالک توبه¬کند، به این درک می¬رسد که تمام خوبی¬های عالم از سوی خداست و تمام بدی¬ها از ذات الهی به دور است و منشأ دیگری دارد. کلیدواژه‌ها: عرفان، توبه، امام خمینی (ره)، امام محمّد غزالی.

در عصر غیبت، نظریه‌ ولایت فقیه یکی از مهم‌ترین بنیان‌های حکومتی در اندیشه‌ شیعی محسوب می‌شود. این نظریه، علاوه بر ریشه‌های فقهی، از مبانی مستحکم کلامی برخوردار است که آن را به الگویی منحصر‌به‌فرد در نظام سیاسی اسلامی تبدیل می‌کند. بر این اساس، پژوهش حاضر با طرح این پرسش بنیادین که «مبانی کلامی ولایت فقیه در عصر غیبت چگونه قابل تبیین است؟»، درصدد ارائه‌ چارچوب نظری دقیق‌تری از این مفهوم می‌باشد. روش تحقیق مبتنی‌بر رویکرد کیفی بوده و داده‌ها از طریق سندپژوهی گردآوری شده و با تمرکز بر نظام اعتقادی امام خمینی و آیت‌الله جوادی آملی مورد بررسی قرار گرفته‌اند. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهند که ولایت فقیه بر اصول کلامی مستحکمی نظیر انسان‌شناسی، هستی‌شناسی و غایتمندی استوار است. این اصول در اندیشه‌ امام خمینی و آیت‌الله جوادی آملی نقشی تعیین‌کننده در تبیین ولایت فقیه ایفا می‌کنند. امام خمینی در تحلیل انسان‌شناسی شیعی، بر دو بُعد مادی و معنوی انسان تأکید کرده و هدایت جامعه به‌سوی کمال را ضرورتی دینی دانسته است. بر این اساس، ولایت فقیه نه‌تنها امری اجرایی، بلکه تکلیفی الهی برای تداوم هدایت جامعه در مسیر الهی محسوب می‌شود. آیت‌الله جوادی‌آملی نیز با تکیه بر هستی‌شناسی شیعی، حاکمیت الهی را اصل بنیادین در نظام سیاسی اسلام می‌داند و بر نقش ولایت فقیه در تحقق این نظام تأکید دارد. بررسی دیدگاه‌های این دو اندیشمند نشان می‌دهد که نظریه‌ ولایت فقیه، علاوه بر استدلال‌های فقهی، بر یک بنیان استوار کلامی نیز تکیه دارد. تبیین مبانی کلامی این نظریه، نه‌تنها موجب تحکیم نظریه‌ سیاسی شیعه می‌شود، بلکه به فهم جامع‌تری از ضرورت و جایگاه آن در عصر غیبت یاری می‌رساند. افزون‌بر این، تحلیل پیوند میان دین و سیاست در نظام اسلامی، نشان‌دهنده‌ تأثیر عمیق مبانی اعتقادی بر ساختار ولایت فقیه است.