جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

قواعد فقهی، نهادها و بنیادهای کلی فقهی هستند که با توجه به شمول ان ، فقیه در مصادیق مختلف از ان استفاده می کند. این کاربرد از باب تطبیق است نه از باب استنباط، بنابراین مبنای قوانین و ابواب مختلف فقهی قرار می گیرند و فقه شایستگی هماهنگی با هر محیط و شرایط را می دهد. یکی از قواعد کلی امام در فهم روایات فقهی، توجه به فهم عرفی در لسان حدیث است. امام خمینی معتقد است احادیث فقهی اهل بیت علیهم السلام بر اساس فهم عرفی صادر شده اند و به همین جهت بر مجتهد لازم است که عرف زمان صدور حدیث را بشناسد. (امام خمینی، الاستصحاب، ص 220) ایشان معتقدند:"إنَّه لا إشکال فی أنَّ المیزان فی تشخیص جمیع المفاهیم و مصادیقها و کیفیّه صدقها علیها هو العُرف؛ لأنَّ الشارع کواحد من العُرف فی المخاطبات و المحاورات، و لیس له اصطلاح خاصّ، و لا طریقه خاصّه فی إلقاء الکلام إلی المُخاطب" (همان) اشکالی نیست که میزان در جمیع مفاهیم و مصادیق و چگونگی صدق مفهوم بر مصداق، عرف می باشد؛ زیرا شارع در خطابات و محاورات مانند یکی از عرف می باشد و او اصطلاح و طریق خاصی در القاء کلام خود به مخاطب ندارد. با اینکه پیامبر اکرم (ص) به تصریح قرآن، مسئولیت تبیین قرآن (نه تفسیر) را به عهده گرفته اند، صحابه و اهل بیت خود را به فهم قرآن تشویق و بر استنباط از آن تربیت کرد تا الگویی برای نسل های بعدی باشند. اختلاق نظری که در نتیجه تحلیل های مختلف از آیاتی همچون: «وَ أَنْزَلْنَااللَیْکَ الذِّکْرَ لِتُبَیِّنَ لِلنَّاسِ مَا نُزِّلَ االَیْهِمْ وَ لَعَلَّهُمْ یَتفکَّرُونَ» (نحل: 22) و روایات رسیده در مقام، جایگاه اهل بیت و شیوە جمع بین آنها روی داده، سبب شده است که عده ای بگویند فهم درست از قواعد فقهی ، تنها در چارچوب روایات وآیات میسر خواهد بود و چون این اخبار همگی از طریق معتبر و متواتر نرسیده اند و عمدە آنها خبر واحد هستند، با گشاده دستی به حل این مشکل بپردازند که اگر این اخبار ظنی هستند، اما کاشفیت دارند، پس گویی راه حلی در حجیت و اعتبار آن جسته اند.امام خمینی (ره) در آثار خود از روش های تفسیری برای اثبات قواعداستفاده کرده است، گاهی از سیاق کلام استفاده می کند و گاهی از حدیث بهره می گیرد و گاهی از نشانه های عقلی و قرینه لبّی استفاده می کند و بر این باور است که قواعدفقه باید روشنگر جهات عرفانی، اخلاقی و جهات دیگری که تامین کننده سعادت انسان است، باشد. روش امام در مواردی که یک قاعده را به صورت کامل تفسیر می کند، روش، تهذیب و تربیتی است. از جمله مواردی که امام در روش تفسیری خود بهره برده است عبارتند از: بهره گیری از قرآن کریم: از جمله شیوه های امام خمینی در تفسیر قرآن، روش قرآن به قرآن است؛ مانند آیه «و ما رمیت اذ رمیت» که با استفاده از آیات دیگر، مقام «امر بین الامرین» را در مسئله جبر و اختیار بیان می کند. زبان قرآن از مولفه‌‌های اصلی متن قرآنی است و تشخیص این امر که زبان قرآن چگونه زبانی است، به نحو بنیادین در فهم و تفسیر قرآن اثرگذار است. در این تحقیق به دنبال بررسی نقش کاربرد ایات وروایات دراثبات وشرح قواعد فقهی از منظر امام خمینی وایت الله خویی می باشیم. از آن جا که امام خمینی به عنوان فقیهی که در عصر حاضر تحولی شگرف درایران و جهان اسلام ایجاد نموده ونیز آیه الله خوئی به عنوان یکی از برجسته ترین فقهای مکتب نجف که دارای آثار فرهنگی واجتماعی در دوران معاصر به شمار می روند، پژوهش حاضر بر آن است به بررسی کاربرد آیات وروایات در اثبات وشرح قواعد فقهی از منظر امام خمینی وآیت الله خوئی بپردازد.

روح حاکم و گفتمانی مسلط بر عرفان، خداگرایی و توحید است و نتیجه عرفان اجتماعی توحید وجودی است به این معنا که خدا گرایی در همه سطوح و ساحات حضور بالفعل و ظهور عینی داشته و همه چیز از خدا، به سوی خدا، برای خدا و به یاری خداست و در همه فعالیت های اجتماعی اصالت از آنِ قیام لله است لذا سالک الی الله همه شئون وجودی اش در ارتباط با خدا تعریف و تنظیم شده و تحقق می یابد روش این تحقیق با رویکرد عقلی-نقلی بوده است که ضمن تبیین مقوله هستی شناسی عرفانی به رابطه آن با عرفان اجتماعی و اندیشه فکری امام خمینی (ره) می پردازد که به عنوان عارفی حکیم و فقیه در متن جامعه حضور حداکثری یافته و با ایجاد جامعه توحیدی به نظام سازی دینی و ولایی پرداختندو معتقدند که عرفان ماهیت اجتماعی حداکثری در ساحات هدایت، تربیت و مدیریت داشته و عارفان بعد از طی اسفار باطنی و منازل سلوکی رسالت هدایتی – تربیتی جامعه را بر عهده دارند.

مسئله ولایت در علوم دینی و اندیشه های اسلامی از جایگاهی بلند و عظیم برخوردار بوده و از مهمترین علوم کلامی به شمار می آید، می توان گفت پس از توحید هیچ موضوعی تا این اندازه توجه اندیشمندان اسلامی را به خود جلب نکرده است. ولایت یکی از جنجالی ترین موضوعات در تاریخ اسلام و از اختلاف برانگیزترین مسائل بوده که سبب شکل گیری بسیاری از فرق و مذاهب اسلامی شده است. سخن گفتن از جایگاه ولایت و کشف و تأکید بر اتفاق آراء علمای اسلامی در این باب، در جهت زدودن اختلاف بین مسلمین و تقویت اتحاد امت اسلامی بسیار مهم و اساسی است. مقاله حاضر برای دستیابی به این مهم به بررسی تطبیقی نظرات دو تن از اندیشمندان و عرفای اسلامی (شیعه و سنی) امام خمینی و شیخ محمود شبستری پرداخته است. هر دو به ولایت به معنای سرپرستی و ولی توجه ویژه داشته اند و ولی را تجلی خدا و انسان کامل بر روی زمین می دانند. هر دو معتقدند مقام اولیاء و انبیاء بستگی به گرفتن انوار حقیقت محمّدی دارد و هر چه به این حقیقت نزدیک­تر باشند مرتبه والاتری دارند. هردو بزرگوار در امر کلیت خانم ولایت به هم نزدیک بوده و با اندکی تفاوتی حضرت محمد (ص) را خاتم اولیاء می دانند. شیخ شبستری بین ولایت و نبوت تفاوت قائل است و نبی­ای که دارای مقام ولایت می باشد را بالاتر از مقام نبی غیر ولی می داند ولی امام(ره) اولیاء خدا را یکی دانسته و اختلافی در آنها نمی بیند. هر دو به آخرین ولی معتقدند با این تفاوت که شیخ بر این باور هست که حضرت ولی عصر هنوز متولد نشده است ولی امام اعتقاد دارد که امام متولد شده و در این عالم زندگی می کند.

((نفس ))یکی از مهم‌ترین واژه‌های کلیدی در عرفان اسلامی است وقرآن مجید هم به آن توجه ویژه‌ای دارد، «نفس» حقیقت مجردی است که هویت انسان منوط به آن است وحقیقت اورا تشکیل می‌دهد .و دارای تجلیات ویژه‌ای است. «انسان بما هو انسان» از سویی، می‌تواند خود در وادی هبوط به مراتب غریزی، خلقی، حیوانی، درندگی وشیطانی نفس خویش را مستغرق نماید و به اسفل‌السافلین سقوط کند1 و از سوی دیگر، هم انسان می‌تواند خود را مظهر اتم و اکمل مراتب خلقی وحقانی حق تعالی گرداند وخودرا به اعلی علیین کمال انسانی یعنی تحقق به مراتب اسماء (فعلی)، صفاتی، اسمائی و ذاتی حق تعالی برساند. مراتب نفس از منظر عارفان ومفسران عبارتند از: حرکت کمالی نفس از «نفس امّاره، به نفس لوّامه، به نفس ملهمه، به نفس مطمئنه، به نفس راضیه، به نفس مرضیه و به نفس کامله. البته حرکت از نفس اماره،به نفس مسوله و بروز صفات شیطانی سیر قهقرائی آدمی را شکل می‌دهد. نفس انسان در ابتدا در اثر تهذیب و تربیت، در یک سیر صعودی می‌تواند از سطح امارگی به مراتب لوامه، ملهمه، مطمئنه، راضیه، مرضیه، کامله (جمع راضیه و مرضیه به‌گونه متعادل) ترقی پیدا کند، به هر میزان که انسان در مراتب وجودی ترقی پیدا کند، به همان نسبت در مراتب نفس از امارگی تا کامله ترقی پیدا خواهد کرد. سالک الی الله پس از تهذیب و مجاهدت نفس و عبور از تمامی مراتب خلقی، برزخی و حقّانی نفس، در سیری صعودی، مراتب عالی را به‌صورت صیرورت و تحوّل وجودی سپری می‌کند. مبرهن است که شناخت شهودی حق تعالی، غایت آمال و آرزوهای مخلصان طریقت است وراه رسیدن به این حد اعلی جز از طریق معرفت نفس حاصل نمی‌شود. چه این‌که علی (ع)لیه السلام به نقل از پیامبر (صلی الله و علیه و آله) در حدیثی بدان اشاره فرموده‌اند عرفا و اهل معرفت در آثارشان به این سیر سلوکی استکمالی نفوس آدمی و لطائف سبعه آدمی اشاره کرده‌اند؛ از این میان، سه عارف جلیل القدر وصاحب نظر، به‌نام‌های شیخ روزبهان بقلی، ملاعبدالرزاق کاشانی و حضرت امام خمینی(ره) درآثار خویش به‌صورت مفصل به این موضوع پرداخته‌اند. دیدگاه عبد الرزاق کاشانی تا حدودی از ابن‌عربی متاثر بوده است. ابن‌عربی ساحات وجودی انسان را به 7 قسم برمی شمرد: 1ـ غیب الجن (غیب القوی)، 2ـ نفس، 3ـ قلب، 4ـ سرّ، 5ـ روح، 6ـ خفی، 7ـ غیب الغیوب و نیز قلب و مراتب آن را دارای سه مرتبه ابتدایی، میانی و نهایی می‌داند. هم‌چنین نشئه روح را به دو مرتبه ابتدایی ومیانی تقسیم کرده و نیز در خصوص مراتب سرّ، خفی و اخفی معتقد است که دو سطح وجودی انسان را سرّ می‌نامند که شامل سرّ قلبی و سرّ روحی است که البته مشهور عرفا سرّ را تنها برای ساحت نهایی انسان برگزیده‌اند. از منظر روز بهان بقلی، لطائف سبعه آدمی عبارتند از: 1ـ قالب بدن(طبع)، 2ـ نفس،3ـ قلب،4ـ عقل، 5ـ روح، 6ـ سرّ ، 7ـ سرّ سرّ. نکته حائز اهمیت این‌که ایشان در مقام 322 از کتاب "مشرب الارواح"، در تبیین لطایف سبعه، به لطیفه طبع (تاریک نفس) قائل نیستد و لطیفه عقل را جایگزین آن می‌دانند. وهم‌چنین ایشان در تحلیل مقام 327 از "منازل السائرین"، خواجه عبداله انصاری معتقدند که منزل «سر ّالسرّ» بامقام «اخفاء» در ارتباط است. ایشان معتقدند که قلب می‌تواند برای سالک الی الله، رفع حجب کند و او را از عالم ملکوت وعالم غیب و غیب الغیب و دیدن عرش و کرسی که خود شیخ هم به این مقامات ومنازل نازل شده بود، برساند.3 از منظر امام خمینی، چون انسان کتاب جامع الهی و نسخه عالم کبیر است و جمیع تجلیات وجودی و تمامی ظهورات عالم فرق و جمع در انسان به منصه ظهور رسیده است. پس انسان «ام الکتاب» نام دارد و روح انسان حاوی مراتب وجودی، سعه تکوینی وکتب الهی است. ایشان این مراتب روحانی را لطائف سبعه می‌نامند که عبارتند از: 1ـ لطیفه طبع (کتاب مستور یا رقّ منشور)، 2ـ لطیفه نفس (نور یا کتاب محو و اثبات یا لوح محو و اثبات)، 3ـ لطیفه قلب (لوح محفوظ)، 4ـ لطیفه روح (جبروت انسانی یا قلم اعلی یا عقل اول و ام الکتاب)، 5ـ لطیفه سرّ (مقام لاهوت، حضرت واحدیه انسانی و برزخیت کبری)، 6ـ لطیفه خفیّ (حضرت احدیه انسانی یا مقام او ادنی) و 7ـ لطیفه اخفا ئیه (مقام غیب الغیوب یا مرتبه غیب خفی انسانی).4 امام خمینی(ره) لطائف سبعه را حجب نفس می‌داند، که سالک آن‌ها را یکی پس از دیگری کنار زده و از هفتاد هزار حجاب ظلمانی و نورانی عبور می‌کند تا به سرمنزل حقیقت مقصود نائل آید. از نگاه ایشان تربیت عرفانی نفس در گرو تهذیب نفس و صعود استکمالی نفس است، یعنی علم به منجیات و مهلکات نفس، تسلیم شدن به ائمه اطهار(علیهم السلام) و عشق به خلق الله وم حافظت از حقوق مردم و در نهایت تخلق به اخلاق و صفات الهی است. و ایشان غایت آمال و آرزوهای انسان سالک را رسیدن به مقام اخفی یا مقام بقائ بعد فناء می‌دانند.5 در این رساله برآنیم که مراتب سبعه نفس را با رویکرد‌های عرفانی ـ تفسیری، با استناد بر آثار مکتوب و تفاسیر مصطلح این سه عارف گرانقدر تحلیل و بررسی نماییم. و در نهایت وجوه افتراق و اشتراک آراء هر کدام را آشکار سازیم.

شطح به معنای حرکت و در اصطلاح سخنی است که عرفا در هنگام وجد و بی‌خود شدن از خود بر زبان می‌آورند که به ظاهر سخن کفرآمیز، مخالف عقل و بیرون از شرع می‌باشد. مشهورترین و جنجال برانگیزترین نمونه‌ی آن شطح «أناالحق» حلاج می‌باشد که تماما زندگی وی را تحت‌الشعاع خود قرار داده است. تحلیل و توجیه این سخنان بر اساس معنای ظاهری باطل می‌باشد، بلکه باید معنای باطنی آن را لحاظ کرد و تحلیل آن در صورتی صحیح می باشد که بر اساس اصول عرفان نظری و عملی صورت بگیرد؛ بر این اساس أناالحق حلاج با توجه به آموزه‌های عرفانی امام‌خمینی(ره) در دو بخش نظری و سلوکی قابل تحلیل و بررسی می‌باشد. در بخش نظری این شطح معروف حلاج با توجه به آموزه های عرفانی در چند حوزه مختلف عرفانی مورد بررسی قرار گرفته است. یکی از حوزه های عرفان که أناالحق حلاج در آن مورد بررسی و تحلیل قرار گرفته است انسان‌شناسی عرفانی حلاج می‌باشد چرا که انسان خلیفه خدا بر روی زمین است وی می‌تواند با پیموندن مراحل مختلف عرفانی به مراتبی از هستی دست یابد که جامع جمیع اسماء الهی گردد. دومین حوزه‌ی عرفانی که أناالحق حلاج در آن بررسی گردیده خداشناسی عرفانی حلاج می‌باشد که در این حوزه عرفانی با توجه به آموزه‌های نظری وحدت و حلول و اتحاد أناالحق حلاج مورد بررسی قرار گرفته است. حوزه‌های دیگر عرفان که أناالحق حلاج در آن ها مورد توجه و بررسی قرار گرفته حوزه‌ی معرفت‌شناسی و هستی‌شناسی عرفانی حلاج می‌باشد که در آن‌ها با توجه به دو آموزه‌ی نظری مهم وحدت شهود و وحدت وجود، أناالحق حلاج مورد بررسی و تحلیل قرار گرفته است. و در بخش سلوکی، آموزه های سلوکی در عرفان که با آن می توان أناالحق را تحلیل نمود مورد بررسی قرار گرفته است. یکی از آن آموزه‌ها سکر و صحو عرفانی می‌باشد که بر اساس آن معلوم می‌گردد حلاج در چه حالی بوده که أناالحق را بر زبان آورده است. آموزهای دیگری که أناالحق حلاج را با توجه به آن مورد بررسی قرار دادیم دو آموزه‌ی مهم فنا و بقا در عرفان می باشد. در این پژوهش به روش تحلیلی و توصیفی تلاش بر این شده که با بررسی آموزه‌های نظری و سلوکی عرفان امام خمینی و مکتب عرفانی وی معلوم گردد که «أناالحق» حلاج ناظر به کدام مرتبه عرفانی می باشد و حلاج در کدام مقام عرفانی بوده که «أناالحق» را بر زبان خود جاری ساخته است.

این پژوهش به بررسی نسبت ساختاری و نظام‌مند اسماءالله با سیر و سلوک عرفانی می‌پردازد. پژوهش حاضر با روش توصیفی-تحلیلی، با استناد به آثار دو اندیشمند برجسته‌ی عرفان اسلامی، محیی‌الدین ابن‌عربی و امام خمینی(س)، در پی آن است تا نشان دهد اسماء الهی نه تنها به عنوان صفات ذات حق، بلکه به مثابه سازه‌های بنیادین وجود، نقشه راه سلوک و کلیدهای معرفت عمل می‌کنند. یافته‌های این تحقیق حاکی از آن است که از منظر این دو عارف، حقیقت وجود سالک، عیناً همان اسماءالله است و کمال نهایی او در گرو فعلیت یافتن تدریجی این اسماء در مراتب گوناگون وجودش، از مرتبه‌ی «تعلق» و «تحقق» تا «تخلق» کامل، تحقق می‌یابد. بر این اساس، ماهیت سلوک عرفانی چیزی جز «صیرورت اسمائی» نیست؛ حرکتی وجودی از مظاهر محدود و جزئی اسماء به سوی تجلی جامع و کامل آن‌ها که در نهایت به وصول به «اُمّ‌الاسماء» (الله) منتهی می‌شود. واکاوی حاضر نشان می‌دهد که هر یک از منازل و مقامات سلوکی (همچون توبه، ورع، زهد، توکل، صبر، رضا و فقر)، در حقیقت، تحت سیطره و قلمرو تجلیاتِ شبکه‌ای خاص از اسماء الهی شکل می‌گیرد؛ به گونه‌ای که هر مقام، جلوه‌گاه ظهور، سلطنت و فعلیت‌یابی مجموعه‌ای هم‌نوا از اسماءالله است. به عبارت دیگر، تکوین مقامات، محصول سازوکار دوسویه‌ی «مُنازله» (نزول تجلی اسمائی از سوی حق) و «تصعید» (عبور سالک از حجاب‌ها و کوشش سلوکی) است. همچنین، تنوع مسالک عرفانی بازتابی مستقیم از غلبه‌ی تجلیات گوناگون اسمائی بر شاکله‌ی وجودی سالک است. نوآوری این پژوهش، گامی در راستای تبیین نسبتی نظام‌مند میان ساحت اسماء الهی و فرآیند سلوک عرفانی است و می‌کوشد زمینه را برای سنخ‌شناسی مسالک سلوکی، با اتکا به مبانی علم‌الاسماء فراهم آورد.

این پژوهش به بررسی تطبیقی تأثیرات اشراقات عقلی سهروردی و عشق ربانی امام خمینی (ره) بر تعالی انسان در عرفان اسلامی می‌پردازد. عرفان اسلامی همواره به‌عنوان مسیری برای ارتباط با حقیقت مطلق و فهم عمیق‌تر جایگاه انسان در برابر خداوند مطرح بوده است. در این میان، مفاهیم «اشراقات عقلی» و «عشق ربانی» به‌عنوان اصول بنیادین در آثار بزرگان عرفان اسلامی، از جمله شیخ اشراق سهروردی و امام خمینی (ره)، جایگاه ویژه‌ای دارند. شیخ اشراق با تأسیس مکتب اشراقی، عشق ربانی را به‌عنوان نیرویی معنوی که از طریق نور و اشراق به قلب سالک نازل می‌شود، تفسیر می‌کند. از سوی دیگر، امام خمینی (ره) عشق ربانی را به‌عنوان نیرویی فطری و ازلی در نهاد انسان می‌داند که از طریق تجلیات نورانی الهی، انسان را به سوی کمال مطلق هدایت می‌کند. این پژوهش با روشی بنیادی و رویکرد تطبیقی، به بررسی تفاوت‌ها و شباهت‌های دیدگاه‌های شیخ اشراق و امام خمینی در تبیین عشق ربانی و اشراقات عقلی می‌پردازد. هدف اصلی این پژوهش، تحلیل نقش این دو مفهوم در فرآیند تعالی روحی انسان و بررسی تأثیر آن‌ها بر سیر و سلوک معنوی است. نتایج این پژوهش نشان می‌دهد که اشراقات عقلی و عشق ربانی به‌عنوان دو نیروی اصلی در فرآیند تکامل معنوی انسان، در آثار شیخ اشراق و امام خمینی به گونه‌ای متفاوت و مشترک تبیین شده‌اند که هر دو انسان را به سوی معرفت نفس و وحدت با ذات حق تعالی رهنمون می‌سازند.

تجربه‌های نزدیک به مرگ (Near-Death Experiences) پدیده‌هایی‌اند که در شرایط بحرانی چون ایست قلبی، سانحه شدید یا بیهوشی عمیق رخ داده و افراد آن را با ادراکاتی فراتر از حواس متعارف گزارش می‌کنند؛ جلوه‌هایی مانند خروج از بدن، عبور از تونل، مواجهه با نور درخشان و مرور زندگی از جمله مؤلفه‌های مشترک آن‌هاست. در دهه‌های اخیر، این پدیده در حوزه‌های علوم اعصاب، روان‌شناسی و فراروان‌شناسی مورد توجه بوده است. رویکردهای فراروان‌شناختی با پذیرش امکان بقای آگاهی پس از مرگ، افق‌های تازه‌ای گشوده‌اند، هرچند در تبیین نظام‌مند قلمروهای غیرفیزیکی با کاستی‌هایی روبه‌رو هستند. پژوهش حاضر با تکیه بر مبانی عرفان اسلامی و تمرکز بر آرای امام خمینی، در پی ارائه نگاهی مکمل و تحلیل‌گرایانه به تبیین فراروان‌شناختی تجربه‌های نزدیک به مرگ است. در این تحقیق، تجربه‌های نزدیک به مرگ و تجارب عرفانی یکسان تلقی نشده‌اند؛ هرچند همپوشانی‌های مفهومی میان برخی مؤلفه‌های آن دو وجود دارد، تفاوت‌های بنیادی نیز آشکار است. بهره‌گیری از این اشتراکات ـ به‌ویژه پیوندهای میان آموزه‌هایی چون خلع بدن، بدن مثالی و کشف و شهود ـ می‌تواند بنیانی برای چارچوبی میان‌رشته‌ای فراهم آورد که تحلیلی عمیق‌تر و چندبُعدی‌تر از ساختار آگاهی، مرگ و ابعاد روحانی انسان ارائه دهد. این پژوهش از نوع بنیادی ـ نظری است. داده‌ها به روش کتابخانه‌ای و از منابعی شامل آثار عرفان اسلامی به‌ویژه آثار امام خمینی، مطالعات فراروان‌شناسی و گزارش‌های مستند NDE گردآوری و با شیوه توصیفی ـ تحلیلی و مقایسه مفهومی بررسی شده‌اند.