جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

در دنیای معاصر با توجه به پیشرفت علوم و تغییر سبک زندگی انسانها، عده‌ای معتقد شدند که انسان از اصول انسانی خویش که در گرو دین قرار دارد افول کرده و به انحطاط گرویده است لذا در صدد بازسازی اندیشه دینی متناسب با روزگار معاصر برآمدند. شهید مطهری و دکتر سید حسین نصر دو اندیشمندی هستند که برای بازسازی اندیشه دینی دیدگاه‌هائی حائز اهمیت دارند که در این رساله بدان پرداخته شود. درمنظومه فکری استاد شهید مطهری تعبیر احیای تفکر دینی، یادشده است وآن را دستوری قرآنی خوانده و درساحات اعتقادی، اخلاقی،و در اعمال و رفتار تعمیم داده که بازسازی مفاهیم دینی کاربست کلیدی در نظریه احیای تفکر دینی ایشان دارد.وی براین باور است که حقیقت اسلام به صورت مسخ‌شده و بی‌خاصیت در ضمیر ما نهادینه شده و نیاز به انقلاب فکری- فرهنگی و نوعی رستاخیزمعرفتی در قالب "احیاء" دارد. ایشان بین بازسازی دین و بازسازی اندیشه دینی تفاوت مبنائی قائل است و درمسیر احیای تفکر دینی با جریانهائی مثل:1- تحجرگرائی 2- تجددگرائی 3- الحاداندیشی 4- انحراف و تحریف ظاهری و باطنی، تفسیرمادی کتاب و سنت بخصوص ماتریالیسم منافق، مواجه بوده و با آنها به مبارزه عقلانی و درعین حال شجاعانه برخاسته و بر دو عنصر: 1- توانائی، جامعیت و کمال 2- خلوص و ناب بودن دین و تفکر دینی تأکید ورزیده است. دکترسید حسین نصر نیز نسبت به دین و اهمیت تجدیدتفکر دین، از حساسیت خاصی برخوردار بوده و از زاویه سنت‌گرایی بدان نگریسته است. ناگفته نماند که منشا دغدغه نصر نیز مانند سایر اندیشمندان دینی که درصدد بازسازی اندیشه دینی بر آمده‌اند، هجوم اندیشه غربی و به‌طور خاص مدرنیته بوده است. دکتر نصر بر اساس سنت‌گرایی و حکمت جاوید، بر این باور است که همه ادیان از یک اصل و مبدأ ریشه گرفته و دارای جنبه‌ای از حقانیت هستند، هر چند ممکن است به‌خاطر حضور بعضی از شرایط جنبه حقانیت دینی مانند اسلام بیشتر باشد. نصر، فجایع دنیای مدرن را نتیجه روی‌آوردِ انسان‌ها به منطق محاسبه و عقل ابزاری دانسته و بر این باورند که سنت اصیل اسلامی، می‌تواند منشأ اصول و معیارهای جامعه‌ای متفاوت از جامعه کنونی باشد. بنابراین مسئله محوری رساله حاضر معطوف به بازسازی اندیشه دینی است که درمجموع با عنایت به دیدگاه هرکدام از مطهری و نصر نظریه احیای اندیشهو تفکر دینی دربرابر نظریه بازسازیتفکر دین براساس مبانی معرفت‌شناختی، هستی‌شناختی،انسان‌شناختی و دین‌شناختی خاصی است که البته در جزئیات مبانی بین دو متفکر اسلامی یعنی استاد شهید مطهری و دکتر نصر در اکثر موارد تفاوت‌های بنائی و گاهی مبنائی وجود دارد. در مجموع نتیجه تحقیق حاضر بر این است که دو متفکر مذکور در بازسازی اندیشه دینی در مواردی مانند فلسفه صدرائی و حکمت متعالیه، نیاز انسان معاصر به معنویت و ... دارای اشتراک دیدگاه هستند ولی در مواردی چونان کثرت‌گرائی دینی، حاکمیت سیاسی، مدرنیته، عمل‌گرائی و باطن‌گرائی و ... دیدگاه‌های متفاوتی دارند. روشی که در این رساله پیروی شده، روش تحلیلی- تطبیقی است که بعضا با نقل و نقدِ اجمالی تحقق یافته است.

پیدایش منازعه ای بی پایان بین طرفداران علم و دین پس از دوران رنسانس ، سبب شکل گیری نحله های مختلف در موافقت یا مخالفت با امکان علم دینی گردید. پدیده ای که هر چند جرقه های اولیه ی آن در مسیحیت زده شد اما متفکران مسلمان پرچمدار توسعه ی آن شدند. استاد جوادی آملی و دکتر سید حسین نصر را باید از طرفداران امکان علم دینی دانست که علی رغم اشتراکات فراوان، هر کدام طریقی متفاوت را برای دستیابی به آن برگزیده اند. علامه جوادی با تمسک به مبانی فلسفه ی الهی و برجسته سازی نقش عقل در معرفت دینی، علوم جدید را در تعارض با دین تلقی نمی نماید و رویکرد وحدت علم و دین از طریق شمولیت بخشی و توسیع دائره حقیقت دین را راهکار دستیابی به علم دینی می داند. اما در دیدگاه دکتر نصر علوم مدرن در تعارض با مبانی جهان بینی دینی است و احیای سنت و عناصر اساسی آن چون حکمت خالده که میراث تمدن کهن دینی است تنها راه احیای علم دینی است. بنابراین دکتر نصر مسیر احیاء علم دینی را در مقابل طریق انحلال استاد جوادی آملی بر می گزیند. شیوه پژوهش در این نوشتار اسنادی- تحلیلی و بهره وری از منابع کتابخانه ای بوده و بر اساس یافته های پژوهشی به نظر می رسد عناصر بکار گرفته شده در مبانی حکمت متعالیه توسط استاد جوادی آملی نویدی بر یافتن راهکاری قابل بررسی در بازنگری درمبانی شاخه های مختلف علوم انسانی و بومی و اسلامی سازی آنها است.

تفسیر معاصرانه، اثری شایان توجه برای مخاطبان جهانی است. این تفسیر بنا دارد دیدگاه‌های سنتی را در تفسیر قرآن، از منابع تفسیری و روایی که برگزیده بیان کند، از روش تفسیر قرآن به قرآن بهره برد و نیز به مسئولیت خود در رساندن هدایت‌های قرآن به مخاطبان جامه عمل بپوشاند. این مقاله با شیوة تحلیل انتقادی، به میزان تطبیق این راهبردها در تفسیر آیات ولایت و امامت اهل­بیت، در سطح ظواهر الفاظ قرآن (بقره: 124؛ نساء: 59؛ مائده: 3، 55، 56 و 67) می‌پردازد و مواجهه این تفسیر را به صورت موردی نیز دربارة آیات یادشده ارزیابی می کند. نتیجه آن که این تفسیر در تطبیق این راهبردها توفیق کامل ندارد؛ از جمله، از دیدگاه های سنتی در منابع معتبر، روایات کلیدی درباره این آیات و نیز نظام منطقی حاکم بر این آیات با روش تفسیر قرآن به قرآن چشم پوشیده است. در مواجهه با تفسیر این آیات نیز به ضعف‌ها بلکه خطاهایی مانند نقل ناقص دیدگاه­ها و روایات، مقایسه معنایی آیات بر اساس اشتراک لفظی و درک نادرست از تفسیر شیعی از این آیات دچار است.

سیدحسین نصر ازجمله فیلسوفانی است که در سنت فلسفی عرفانی(اسلام) تفکر و تدبر می‌نماید ودر این راستا، بالغ بر 50کتاب و بیش از 500 مقاله به رشته تحریر درآورده‌است و در حال حاضر در دهه هشتاد عمر خویش، همچنان پرانرژی و با انگیزه مشغول فعالیت علمی است. همین امر اهمیت واکاوی در اندیشه وی را دوچندان می‌سازد. از آنجا که اشاره صریح و آشکاری راجع به امر سیاسی در فلسفه‌ی نصر نشده است، پی بردن به مضامین سیاسی در آرا و اندیشه‌های وی کاری است بس دشوار که با بکارگیری روش هرمنوتیکی در این پژوهش شاید بتوان به بخشی از اندیشه‌هایش دست یافت. هدف نوشتار حاضر نیز پی بردن به زوایای سیاسی و اجتماعی اندیشه نصر می‌یاشد. در پاسخی صریح و فرضی به سوال مربوط به تضمنات سیاسی . اجتماعی اندیشه سیدحسین نصر شاید بتوان این گونه بیان کرد که وی در اندیشه خود به حاکمیت حکمت الهی و عقلانیت اسلامی نظر دارد.

نقش عقل و کارکرد آن در مدعیات دینی بسیار حائز اهمیت است. رویکرد عقل‌گرایی در جهان اسلام بسیار متفاوت است. مشرب‌های مختلف فلسفی و کلامی و نزاع‌های نظری در جهان همه ناشی از نقش عقل و فرایند عقلانیت‌اند. کندی، فارابی، بوعلی‌ سینا، سهروردی، و ملاصدرا از بزرگ‌ترین فلاسفه مشرق‌زمین‌اند که رویکردهای مختلفی در ارتباط عقل و دین دارند. یکی از فیلسوفان مشهوری که در این زمینه درخشید فارابی است. فارابی در زمانی نظریات خود را عرضه کرد که دنیای اسلام درگیر نزاع‌ها و مجادلات عقیدتی، فرقه‌ای، کلامی، اختلافات سیاسی، و آشوب‌های اجتماعی، به‌خصوص جنگ بر سر قدرت و به‌دست‌گرفتن قدرت، بود. جهان اسلام در آن موقع به‌علت فقدان اصالت‌های دینی پریشان مانده بود و نیازمند این بود که برای رفع چالش‌های موجود توجیهاتی علمی بیابد. در آن موقع بازار فلسفه یونانی گرم بود و دخالت‌ دادن و التقاط اصول آن در تفکرات دینی می‌توانست راهی برای دفع ابهامات و دودلی‌ها و بن‌بست‌ها باشد. لذا، می‌بینیم فارابی با استفاده از فلسفه یونانی و از طریق استدلال عقلی سعی دارد تا فهم بهتری از دین عرضه کند. او قوانین و اصول کلی اسلامی را، که متکی به وحی‌اند، متضمن سعادت در هر دو جهان می‌دانست و برای عقل انسان این توان را قائل بود که می‌تواند این قوانین و اصول کلی را بفهمد و تبیین عقلانی کند. به نظر او عقل ماهیتی جهان‌شمول دارد و قبول براهین آن، خصیصه مشترک و لایتغیر همه انسان‌هاست. فارابی بر آن است که آموزه‌ها و تعلیمات دینی و فلسفی یکی است. هر دو از منشأ وحی و مفیض عقل فعال‌اند و به کمال و سعادت منتهی می‌شوند. لذا، فارابی بین تدین و تعقل تعارضی نمی‌بیند و برای عقل جایگاه ویژه‌ای قائل است. بگذریم از مواردی که افراط در برخی نظریاتش مشهود است، از‌جمله این‌که او فیلسوف را از نبی بالاتر می‌داند. او معتقد است فیلسوف با خواص سخن می‌گوید؛ روش او عقل است، ولی نبی از طریق تصرف در قوه متخیله و با خطابه مردم را اقناع و مجاب می‌کند.

نوشتار حاضر، ترجمه‎ای است از مصاحبه آقای «بارنز نورتن» با دکتر «سیدحسین نصر». نصر در این مصاحبه به سئوالات متعددی پاسخ داده است؛ ازجمله این سئوال که رویکرد سنت‌گرایی و فلسفه‎های معاصر غرب نسبت به متون مقدس چگونه است. وی معتقد است که نگاه فلسفه غرب و سنت‌گرایی به متون مقدس، دو نگاه کاملاً متفاوت است. فلسفه قرون وسطی و فلسفه اسلامی که سنت‌گرایی نیز در این هر دو می‎گنجد، با متون مقدس در هماهنگی کامل قرار دارد؛ اما فلسفه «دکارتی» و «پسا دکارتی»، کاملاً با متون مقدس بیگانه است. نکته دیگری که وی به آن پاسخ داده است، تفاوت دیدگاه فلاسفه پست‎مدرن درباره متون مقدس است. پست‎مدرنیست‎ها چون از یکسو قائل به نسبیت‎اند و از دیگر سو، در تقابل با سنت، برای متون مقدس حجیتی قائل نیستند. سپس ایشان درباره رابطه جهان غرب و شرق به سنت، معتقد است که سنت در شرق، حالت پویایی خود را حفظ کرده و به سرنوشت سنت غربی دچار نشده است. از این‎رو به آینده سنت در این حوزه خوش‌بین است.

هذا كتاب في عقائد الشيعة الأثني عشرية، وقد اخترنا دراستها لأنّ عقائد الفرقة تحدّد كيفيّة توحيدها ربَّها وموالاة إمامها، وكيفية إدراكها لنفسها، وطريقة تنظيم إجتماعها، ووجوه معاملة مخالفيها، وهيئة تصوّرها للآخرة ومصير الناس فيها، فدراسة العقائد بهذا التصوّر تقليبٌ لرؤية كونيّة وبحثّ عن أصلِ الإجتماع ومحورِه وعللِ إختلالِه وأسباب إتزانه وإعتداله. واتخذنا الجدل مدخلاً إلى دراستها، وأردنا به ما جرى بين الإثني عشرية والفرق الإسلامية من إختلاف وحجج ومناظرة، وما خالف فيه الإمام الإمام، وما صحَح به علماؤها آراء نظرائهم وأسلافهم من أهل فرقتهم، وما استعمله الأئمّة وأعلام الفرقة لسياسة الأتباع بتثبيتهم على العقيدة حيناً، وإثارة وجدانهم وأمانيهم تارةً، وتخويفهم وإقصاء بعضهم تارةً أخرى، وبيّنا أن الجدل مناظرةٌ بالكلام، وحرمانٌ من الزكاة ومن التقدّم إلى إمامة الصلاة، وإفتاءٌ بمخالطة المخالف ومقاطعته، ومدافعةٌ للحيرة والشكّ، ومقاومةٌ للإنشقاق، وتبشيرٌ بالشفاعة والجنّة، وتخويفٌ من النار، وسمّينا هذه العمليّة المركبة المستمرّة: "هندسة العقيدة". وساءلنا قول الإثني عشرية إنّ عقائدهم وحيٌ إلهيٌّ وتعليمٌ نبويٌّ وتبيين إمام، ففحصنا عن نشأتها وتكوّنها، وجمعها وتأليفها، وتهذيبها وتصحيحها، وتكرارها وشرحها، وبيّنا أن العقيدة صناعةٌ بشريةٌ نشأت أطواراً، وتأليفٌ كلاميٌّ التأم بالإعتراض على المخالف والإقتراض منه، وتدبيرٌ حاذقٌ ألف بين الخبر والنظر والأسطورة لسياسة الأتباع، وأنّ الغلوَّ والإعتدال صوتان في الفرقة يتناوبان ولا يتنافيان، والتشبيه والتترية مذهبان فيها متداخلان، والجبرَ وحرّيّة الفعل مقالتان بها فاشيتان. وألتزمنا في الكتاب الإستشهاد الدقيق والقصد في التأويل والإنصاف في البيان والإستنتاج، فمن أكبر مقاصدنا أن يكون هذا البحث مدخلاً إلى نقد العقائد الكلاميّة نقداً علمياً، وباعثاً لمن ألِفَ التقليدَ على مراجعةِ نفسه وطلبِ الحقيقة في غير الخضوع والتسليم.

یکی از نشانه‌های تفکر عمیق، ماندگاری و پویایی آن است و کم‌شمار هستند کسانی که تفکر و اندیشه‌شان دارای این ویژگی باشد و در گذر ایام، گرد فراموشی بر آن ننشسته باشد؛ شریعتی از جمله این کم‌شمار افراد است و تفکرش دارای چنین ویژگی است.