جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

معاملات قلبیه در سلوک عرفانی، میوه علوم نظری و عملی در عرفان اسلامی به شمار میرود که عهده دار تبیین آفت‌های نفسانی، شناخت نفس، ریاضت نفس، کیدهای شیطانی برای نفس و راه‌های گریز از فریب‌های شیطان معرفی شده است و مقدمه ای برای علم المکاشفه است و ازدیاد ایمان در قلب را به دنبال دارد. هر چند نگارش مراحل سلوک اخلاقی در نیمه اول قرن سوم هجری توسط محاسبی(243 ق) آغاز شد اما نیمه قرن دوم چهارم هجری از نظر پیدایش کتب اساسی و شکل‌گیری آرا و آداب مهمترین ادوار تصوف اسلامی بشمار می‌رود و ابو عبدالرحمن سلمی عارف به نام در این قرن به سبب کثرت آثارش و به علت رواج و مقبولیت آنها قابل توجه است و از این جهت بر حکیم ترمذی (متوفی 285) عارف بسیار تألیف قرن سوم نیز برتری دارد. یکی از آثار این عارف برجسته که در کنج خمول مانده رساله درجات المعاملات است که نگارنده این رساله را به خواهش یکی از مریدانش تألیف کرده است. درجات المعاملات یکی از شاخه‌های معاملات قلبیه است. معاملات قلبیه که قسم سوم از ده منزل سلوک عرفانی عارف است و هر منزل سلوکی ده درجه دارد، اصول آن در کلامی منسوب به امام صادق علیه السلام، چهار نوع است و هر اصل آن هفت رکن دارد.

کتاب حاضر، سومین مجلد از «مجموعه آثار ابوعبدالرحمن سلمی»، نویسنده مشهور نیشابوری در اواخر قرن چهارم و اوایل قرن پنجم هجری است که رسالات بسیاری در حیطة تصوف از خود به جا گذاشته است. در این کتاب نوزده رساله از وی با این عنوان‌ها معرفی شده است: کتاب بیان تذلل الفقراء؛ درجات الصادقین فی التصوف؛ ادب مجالسه المشایخ و حفظ حرماتهم؛ حکم منتخیه من اقوال العلماء؛ کتاب فصول فی التصوف؛ شرح معانی الحروف؛ کتاب الاربعین للصوفیه؛ ما التصوف و من الصوفی؛ مستخرج من حکایات ابی صالح حمدون بن احمد القصار حمدالله؛ رساله فی معرفة الله؛ رساله روضة المریدین؛ کتاب بیان الشریعه و الحقیقه؛ کتاب کلام الشافعی فی التصوف؛ مسائل وردت من مکه؛ رساله فی غلطات الصوفیه؛ ذکر النسوه التعمدات الصوفیات؛ ذکر آداب الصوفیة فی ایتانهم الرخص و کتاب سلوک العارفین.

طبقات الصوفیه انصاری ، اثری از خواجه عبدالله انصاری دربارۀ احوال و اقوال مشایخ تصوف، به فارسی هروی. به گفتۀ جامی، پایۀ کار انصاری در املای طبقات، ترجمۀ کتاب طبقات الصوفیه، اثرعبدالرحمان سلمی (متوفی421)، بوده و انصاری برخی از «اذواق ومواجید» خود و بعضی از مشایخ عرفان را که در کتاب سلمی نیامده، بدان افزوده و یکی از مریدان نیز آنها را جمع کرده و نوشته است. به نظر می رسد کسانی که طبقات انصاری را بر پایۀ کتاب طبقات الصوفیه سلمی دانسته اند، از سخن جامی در مقدمۀ نفحات الانس متأثر بوده اند البته انصاری چندین بار از سلمی و کتاب طبقات او یاد کرده، از جمله اینکه -سلمی کتاب خود را بر پایۀ کتاب ابوبکر رازی بجلی تقریر کرده یا اینکه نام برخی از مشایخ از کتاب طبقات سلمی افتاده است . امادر هیچیک از موارد قرینه ای وجود ندارد که نشان دهد انصاری در املای طبقات الصوفیه منحصراً بر طبقات سلمی متکی بوده است. از سوی دیگر، ساختار طبقات الصوفیه سلمی با طبقات انصاری متفاوت است.

مؤلف این کتاب صالح الوردانی است. کتاب ایشان در صدد تبیین دروغ پردازی های وهابیت می باشد. این کتاب مشتمل بر هفت مطلب بوده ودر انتهای کتاب ملحقاتی را ذکر می کند. مطلب اول کتاب یک مدخل تاریخی است، در این مطلب، مدخل تاریخی بین خوارج وحنابله، تاریخ حنابله و وهابیت با حنابله را تبیین می کند. مطلب دوم دروغ پردازی های وهابیت بر علیه اهل سنت را بیان می کند. مطلب سوم دورغ پردازی های وهابیت در بحث توحید می باشد، دراین مطلب اعتقادات اهل سنت واقوال ابن تیمیه ووهابیت را تبیین می کند. مطلب چهارم دروغ پردازی های وهابیت در بحث قبور وتوسل است، در این مطلب دیدگاه فقهاء در بحث قبور وتوسل رابیان می کند. مطلب پنجم دروغ پردازی های آنها در بحث تراث رابیان و در این مطلب مباحثی را از کتاب های فتح الباری، عقیده طحاویه، الاذکار، نهج البلاغه و... ذکر می کند. مطلب ششم دروغ پردازی های آنها برعلیه شیعه رابیان وجریان تقیه و ارتباط شیعه با تاتار راتبیین می کند. مطلب هفتم دیگر دروغ پردازی های وهابیت رابیان می کند، در این مطلب از ابن تیمیه مطالبی را دراین باره نقل می کند. ودر پایان کتاب ملحقاتی راذکر می کند که شامل: بعض اختلافات ابن تیمیه با اهل سنت، نمونه هایی از ردیه های اهل سنت بر ابن تیمیه، نمونه هایی از کتب اهل سنتی که وهابیت را رد می کنند، اهم مسائل مخالف بین اهل سنت ووهابیت و تبیین بعض خلاف گویی های وهابیت را نقل می کند.

ابوعبدالرحمن سلمی نیشابوری (325/330-412) از مشایخ بزرگ صوفیه و از محدثان نام آورِ سده چهارم و اوایل سده پنجم است که دارای حدود صد اثر بوده است. تا چند دهه پیش، گمان می رفت که جز یکی دو اثر معروف (طبقات الصوفیة و حقایق التفسیر) اثر دیگری از وی به دست ما نرسیده است، ولی پژوهش های اخیر نشان داده است که کم و بیش نیمی از نوشته های سلمی از گزند حوادث جان سالم به در برده است. جای تاسف است که تا بیست سال پیش، هیچ یک از آثار چاپ شده سلمی در سرزمین خودش، ایران به چاپ نرسیده بود.

حقائق التفسیر تألیف ابوعبدالرحمن سُلَمی (330-412 ه.ق) یکی از کهن ترین و مهم ترین تفاسیر عرفانی قرآن کریم است. سلمی در تفسیر اشاری خود، روش تأویل به شیوه ی صوفیان را به کار گرفته و معانیی از آیات قرآن عرضه کرده که با آنچه از ظاهر آنها بر می آید متفاوت است. شیوه ی او در تفسیر و نیز محتویات کتابش مورد اعتراض بسیاری از علمای اهل سنّت قرار گرفته، و برخی از آنها نیز تفسیر او را ارج نهاده اند. بیشترین اقوال نقل شده در حقائق التفسیر متعلق یا منسوب به امام صادق (علیه السلام)، ابن عطاء، حلّاج و ابوالحسن نوری است. سلمی پس از تألیف حقائق التفسیر، منقولات دیگری از امامان و مشایخ طریقت را فراهم آورد و آن را کتاب زیادات حقائق التفسیر نام نهاد. انتشار مجموعه ی تفسیری حقائق التفسیر با استخراج اقوال منسوب به حلّاج از آن در مجموعه ای جداگانه، به اهتمام لویی ماسینیون، در سال 1954 م در پاریس آغاز شده، سپس با همّت پل نویا ادامه یافت. پژوهشهایی نیز از این دو محقّق درباره ی روایات تفسیری مزبور صورت گرفته که به ترتیب در پاریس (1954م) و بیروت (1973م) چاپ شده است. در مقاله ی حاضر، پس از ذکر نکاتی درباره ی حقائق التفسیر، به بررسی و نقد نظریات لوئی ماسینیون و بولس نویا درباره ی روایات تفسیری منسوب به امام صادق (علیه السلام) پرداخته شده، چاپهای مختلف مجموعه ی تفسیری مزبور ذکر گردیده، و در پایان، تحریفات، تصحیف و اغلاط حقایق التفسیر چاپ سیّد عمران شمرده شده و نکته هایی درباره ی زیادات حقائق التفسیر آمده است.

واقعه «لن ترانی» یکی از رویدادهای کم بدیل تاریخ قدسی است که قرآن نیز در سوره مبارکه اعراف بدان اشاره کرده است. این جریان به نحوه ملاقات حضرت موسی (ع) با خداوند یکتا در طور سینا می پردازد. قرآن این داستان را تنها در دو آیه به کوتاهی مطرح کرده است، اما ذهن پرتلاش و جوال عرفای سوته دل نتوانسته به سادگی از کنار آن بگذرد. تفسیر باطنی، رمزی و اشاری تنها دستاویز عرفا برای درک فحوای «لن ترانی» بود که به تبع، دامنه سخن به واژه پردازی، تشریح و تبیین مفاهیم اساسی عرفان اسلامی نیز کشیده شده است. آنچه در این نوشتار به اختصار بدان پرداخته می شود، گونه رویکرد عرفانی و اندیشه تاویل گرا و اشاره محور در جریان تفاسیر عرفانی و باطنی به این واقعه سترگ است که تاکنون در اوراق تاریخ پرتپش آموزه های تفسیری عرفانی، آبشخور تعالیم و تفکرات بسیاری بوده است. میقات الهی، مکالمه خداوند یکتا و موسای نبی، لن ترانی، اندکاک جبل، صعق موسی و افاقه و توبه او در فحوای این ماجرای شگرف مستور است.

گفتار زیر پژوهشی درباره تفسیر و تأویل های بازخوانده به امام صادق(ع) از پاره ای آیات قرآن. این تفسیرها بخشی از گفتارهای تفسیری امام صادق است که عبدالرحمن سلمی به گونه ای پراکنده همراه با گفتارهای تفسیری دیگران در حقایق التفسیر خویش آورده و پل نویا آنها را بیرون آورده و جداگانه چاپ کرده است. در این پژوهش نخست درباره پیوند امام با تصوف و عرفان به کوتاهی سخن گفته ایم و سپس گفتارهای تفسیری آن بزرگ را هم از دیدگاه سندی و هم از دیدگاه معنایی بررسیده ایم و به اینجا رسیده ایم که هرچند این گفتارها از نگاه سندی استوار نیستند، و هرچند پاره ای از آنها از نگاه معنایی نیز نمی توانند پذیرفته آیند، با این همه بسیاری از آنها پذیرفتنی می نمایند.