جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

متفکران غالباً نسبت به عشق یکسونگرند؛ بدین معنا که یا عشق را منفی می‌بینند یا مثبت. منفی‌نگران عشق را گونه‌ای بیماری می‌بینند که آدمی باید از آن پرهیز کند و اگر بدان گرفتار آمد، چونان دیگر بیماری‌ها، در کار درمان آن بکوشد. به‌عنوان نمونه فیلسوف و پزشک بزرگ، محمد زکریای رازی، در کتاب الطب الروحانی، عشق را «بلیّه» (= بلا) می‌شمارد و اعلام می‌کند که خردمندان از این بلا پرهیز می‌کنند، زیرا خواری و خاکساری را (که از نیاز عاشقانه به بار می آید) در برابر معشوق برنمی‌تابند و با شخصیت خود ناسازگار می‌بینند! رازی در ادامهٔ بحث به نقد دیدگاه‌های طرف‌داران عشق می‌پردازد. مثبت‌انگارانِ عشق، یعنی عرفا و هنرمندان، عشق را نه‌ تنها برترین فضیلت (= صفت نیک) می‌دانند که آن را سرچشمهٔ تمام فضایل(= نیکی‌ها) محسوب می‌دارند و برآن‌اند که عشق موجب می‌شود تا عاشق از رذایل (= بدی‌ها) پاک و منزه گردد. به گفتهٔ مولوی : هرکه را جامه ز عشقی چاک شد او ز حرص و جمله عیبی پاک شد و اما ابن‌سینا! به‌رغم یکسونگری‌های متفکران در باب عشق، او عشق را از دو سو و از دو منظر می‌نگرد: ــ از منظر منفی، یعنی از دیدگاه علمی و در مقام یک پزشک. از این منظر، ابن‌سینا در کتاب «قانون» عشق را گونه‌ای بیماری می‌داند که شبیه مالیخولیاست که آدمی بدان گرفتار می‌آید. بدین ترتیب که چون نیکویی (= زیبایی) برخی صورت ها بر فکر و ذهن آدمی چیره شود و او را در بند خود گرفتار سازد بیماری عشق پدید می‌آید. ابن‌سینا در ادامهٔ بحث علائم این بیماری را برمی‌شمارد و به حکم وظیفه‌ای که یک طبیب به عهده دارد راه درمان آن را نشان می‌دهد. از منظر مثبت، یعنی از دیدگاه یک فیلسوف و گراینده به عرفان و اشراق؛ از این منظر، ابن‌سینا در «نمط نهم کتاب اشارات» و به‌ویژه در «رسالة العشق» با نگاهی مثبت، عشق را بنیاد هستی می‌شمارد و اعلام می‌دارد که عشق در تمام مراتب هستی و در تمام موجودات، از موجودات بسیط تا جماد و حیوان و انسان و تا حق‌تعالی(= واجب‌الوجود) ساری و جاری است. عشق، گذشته از آنکه نخستین آفریدهٔ حق‌تعالی است، سرچشمهٔ تمام موجودات و استمراربخش تمام موجودات پس از هستی یافتن آن‌هاست؛ همان مطلب که حافظ جمله را در یک بیت آورده و تو گویی «رساله العشق» را در یک بیت جای داده است: در ازل پرتو حسنت ز تجلی دم زد عشق پیدا شد و آتش به همه عالم زد اکنون به سخن اصلی خود بازگردیم. سخن این بود که عشق پدیده‌ای فراطبیعی است و در امور فراطبیعی مثل هنر و عرفان مؤثر و مفید و حتی ضروری است، اما در زندگی که امری طبیعی است نه فقط مفید نیست که مضر و ویرانگر است! با این یادآوری، اگر در سخن ابن‌سینا تأمل کنیم بدین نتیجه می‌رسیم که عشق برای زندگی طبیعی بیماری است؛ مالیخولیایی است ویرانگر زندگی و همان گونه که روح و جسم بیمار (= عاشق) را می‌کاهد بنای زندگی مشترک را فرومی‌ریزد (نتیجه یا تفسیر نگاه منفی ابن‌سینا). تکلیف نگاه مثبت این متفکر بزرگ روشن است؛ عشق در نگاه او اصطلاحی فلسفی ــ عرفانی و عاملی است بنیادی در پدید آمدن جهان هستی و بقای آن. نیز عاملی اساسی است در رشد معنوی و کمال انسانی انسان.

با تکیه بر آراء علم‌النفسی ابن‌سینا و ملاصدرا در دو مقطع "هنگام تعلق نفس انسانی به بدن طبیعی" و "پس از قطع تعلق از بدن طبیعی"، ضمن اثبات حرکت در نفس مجرد می‌توان بر امکان و تحقق حرکت در سایر موجودات غیرمادی نیز استدلال ارایه کرد. در هنگام تعلق نفس به بدن طبیعی، نفس مجرد انسانی بدون لحاظ قوه و ماده موجود در بدن طبیعی، امکان حرکت و تغیر دارد، پس سایر موجودات غیرمادی نیز می‌توانند بدون لحاظ ماده، حرکت داشته باشند. در هنگام قطع تعلق نفس از بدن مادی، اگرچه ابن‌سینا به امکان حرکت تکاملی نفس تمایل دارد، اما مبانی لازم برای اثبات آن را ندارد. در مقابل، ملاصدرا که صراحتاً تکامل برزخی نفس را انکار می‌کند، مبانی و آرائی در علم‌النفس دارد که بر پایه آنها علاوه بر امکان تکامل برزخی نفس انسانی، حرکت در سایر موجودات غیرمادی را نیز می‌توان اثبات و تبیین کرد.

مبانیِ میرداماد در ترسیم جهان‌بینیِ حکمت یمانی و پردازش نظریّۀ حدوث دهری، محصول تهذیب و بسط جهان‌بینیِ سینوی است. او با الهام از مفاد برخی آیات و روایات و در راستای جمع میان عقل و نقل، با توسعه و تغییر در مباحث «دهر و سرمد»، «اقسام تقدّم و تأخّر» و «اقسام حدوث»، تلاش کرده تا بدون کمترین اخلال در پیکرۀ عقلانیِ فلسفۀ سینوی، زمینۀ قول به حدوث واقعی و تأخّر انفکاکیِ عالم امکان را فراهم نماید. در این مقاله، ضمن اشاره‌ای کوتاه به بهره‌های میرداماد از ادلّۀ نقلی و وابستگی او به آموزه‌های ابن‌سینا در طرح نظریّۀ حدوث دهری، نشان‌داده‌ایم که تغییرات میرداماد در سازوارۀ اندیشۀ سینوی، درست به اندازۀ دقّت خود، کلان نیز هستند؛ به‌‌گونه‌ای که با کنارنهادنِ توسعه‌های او، راه برای طرح و اثبات نظریّۀ حدوث دهری بسته خواهد شد. می‌توان تلاش میرداماد را برای ارائۀ قرائتی جدید از نظریّۀ پیدایش جهان در سایۀ آموزه‌های شریعت، از گام‌های بلند در تدوین فلسفۀ شیعی به شمار آورد.

از دیدگاه فیلسوفان اسلامی بخصوص مشائیان، شناخت فعل نفس است نه بدن. برخلاف روند معمول فلسفی که ادراک را امری منفک از بدن می داند این مقاله به روش تحلیلی توصیفی، امکان و چگونگی تاثیر بدن بر شناخت را در بستر آموزه‌های فلسفی و طبی ابن سینا بررسی می‌کند. علیرغم دیدگاه ابن سینا در عدم عینیت نفس و بدن (دوئالیسم) و اینکه نفس فاعل اصلی شناخت معرفی شده است، باتوجه به نظرگاه وی در نحوه رابطه نفس و بدن، شناخت بدنمند این چنین تعریف می‌شود که در تمام مراتب ادراک، هرگونه تفاوت یا تغییر در بدنها منجر به تغییر در نفس و بالتبع تفاوت در شناخت آنها از معلوم واحد خواهد شد. با این وجود، شناخت بدنمند در نظام سینوی تفاوت ژرف و مهمی با دیدگاه فیزیکالیسم دارد و آن، مبدالمبادی بودن « نفس» در پیدایش ادراک است.

مجلسى در شهر اصفهان دیده به جهان گشود. وى چنان شهرتى در علوم مختلف اسلامى دارد كه محتاج هیچ بیان و توضیحى نیست. علامه مجلسى از جمله بزرگانى است كه از جامعیت خاصى برخوردار بود. او در علوم مختلف مانند تفسیر، حدیث، فقه، اصول، تاریخ، رجال و درایه سرآمد بود كه نگاهى اجمالى به مجموعه عظیم بحارالانوار این نكته را به خوبى آشكار مى سازد. تبحر در این علوم، در كنار آشنایى با علوم عقلى همچون: فلسفه، ریاضیات، ادبیات، لغت، جغرافیا، طب و علوم غریبه از او شخصیتى ممتاز و بى نظیر ساخت. برخى علامه مجلسى را در طول تاریخ اسلامى از حیث جامعیت بى نظیر دانسته اند. شاگرد گرانقدر او، سید نعمت اللّه جزائرى در مورد استاد خود گفته است: «علامه هیچ گاه از یاد خدا غافل نبود و تمام اعمالش را با قصد قربت انجام مى داد». گفته اند كه علامه روشى معتدل بین اخبارى و اصولى داشت. او در عین این كه محدث بزرگ بود به علوم عقلى هم توجه خاصى داشت. علامه مجلسى در سال 1098 از سوى شاه سلیمان صفوى به سمت شیخ الاسلام اصفهان منسوب گردید. شیخ الاسلام، بالاترین و مهم ترین منصب دینى و اجراى در آن عصر بود. علامه مجلسى در این رساله با استناد به آیات قرآن كریم و روایات معصومان علیهم السلام درصدد نشان دادن راه‌هاى نجات و رستگارى انسان برآمده است. اصل این كتاب، به عربى است و تاریخ نگارش آن در سال 1087 ق، پس از نگارش بحارالانوار بوده و متشكل از دو بخش است: در بخش اول، مبحث اصول عقاید شیعه مورد بررسى قرار گرفته است. بخش دوم، درباره وظایف عبادى مؤمنان است.