جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

ابن‌سینا نفوس انسان را به چند دسته تقسیم می­کند و بسته به اینکه هر نفس در چه مرتبه‌ای قرار گرفته است، کیفیت جداگانه‌ای برای بقای او ترسیم می‌نماید. در واقع، وی مواضعی را تحت‌تأثیر عدم اعتقادش به تجرّد قوّۀ خیال و عالم برزخ بیان می­کند که مورد انتقاد صدرالمتألهین قرار می‌گیرد. ملاصدرا بقای نفوس را ناشی از التفات ذاتی نفس در جریان حرکت جِبِلی خویش به سمت مبادی عالی می‌داند. طرح مسئلۀ بقای نفوس متوسطین در حکمت متعالیه به تبیین معاد جسمانی منجر می­شود. ملاصدرا در این باره توانسته است به‌نحو سازگار با اصول دیگر فلسفۀ خویش به تبیین و حل مسئله بپردازد. اگرچه برخی ایرادها در طرح مباحث به شیوة بیان ملاصدرا وارد است، اما به‌طور کلی نقدهای که به ملاصدرا ایراد می‌گردد، به دلیل خلط میان مفاهیم، عدم درک درست برخی اصول موضوعه، عدم توجه به همۀ مطالب ارائه شده در آثار ملاصدرا و عدم توجه به شروح معتبر در این خصوص می‌باشد.

در طول تاریخ فلسفه اسلامی عبارت حکمت مشرقی، نخستین بار توسط ابن سینا مطرح گردید که می‌توان آن را نوعی جهش در فلسفه‌ی او دانست که در پی آن حکمت بحثی به سمت حکمت ذوقی ترقی یافت اما مفهوم حکمت مشرقی بوعلی سینا مفهومی مبهم و مورد اختلاف است. ابن طفیل تصریح کرده است که در رساله حی بن یقظان خویش در صدد بیان حکمت مشرقی ابن سینا است. بنابراین روایت ابن طفیل از فلسفه و حکمت پورسینا را می توان به مثابه یکی از قرائت های حکمت مشرقی شیخ الرییس انگاشت. خصوصیات این مفهوم حکمت مشرقی سینوی، به طور کلی در دو بخش مولفه های شکلی و محتوایی جای دارد. مقصود از مولفه شکلی، شیوه داستان پردازی و محاکات معقولات در قالب رمان و قصه به پیروی شیوه بوعلی سینا در رساله حی بن یقظان است. مولفه محتوایی شاخص حکمت مشرقی که در اینجا تحلیل شده، اسفار اربعه یا رشد چهار مرحله ای فلسفی-عرفانی حی بن یقظان است. در این مقاله که به روش توصیفی_تحلیلی به نگارش درآمده است نشان خواهیم داد که حی بن یقظان ابن طفیل در مولفه‌های شکلی از ابن سینا پیروی نموده و در عین حال در بخش مولفه‌های محتوایی، پایه گذار اسفار اربعه بوده است.

‫در اين پاياننامه براساس دو نسخه خطى موجود در كتابخانه مركزى دانشگاه تهران و كتابخانه مجلس شوراى اسلامى از تفسير سوره اعلى متعلق به ابنسينا متن تفسير كه به زبان عربى است، بازنويسى و تصحيح شدهاست، سپس به فارسى برگردانده و آنگاه توضيحاتى بر آن افزوده شدهاست. موضوعات مورد بحث عبارتند از : محل نزول سوره، روش ابنسينا در تفسير اين سوره، اثبات خداوند، تقرير نبوت پيامبران و بيان امر معاد.

‫چگونگي پيدايش عالم و پرسش از مبدأ و علت نخستين آن، از مباحثي است که در طول تاريخ تفکر بشر همواره مطرح بوده و فلاسفه و انديشمندان، پاسخ‌هاي متفاوتي به آن داده‌اند. در اين تحقيق نگارنده ضمن اشاره به پاسخ‌هايي که برخي از مهم‌ترين فيلسوفان به اين مسئله داده‌اند، ديدگاه ابن سينا را مورد مطالعه قرار داده است. وي در آغاز، به تعريف مفاهيم کليدي بحث مي‌پردازد و اقسام فاعل اعم از بالطبع، بالقسر، بالجبر، بالتسخير، بالقصد، بالعنايه، بالرضا و بالتجلي و حدوث و اقسام آن شامل حدوث زماني، حدوث ذاتي و حدوث دهري را در چارچوب مباحث فلسفي تعريف مي‌کند. پس از آن، فاعليت و حدوث را ازديدگاه فيلسوفان مهم پيش از بوعلي بررسي مي‌کند و به اين نتيجه مي‌رسد که بحث از خداوند و نحوه فاعليت او، به آن معنا که نزد فيلسوفان اسلامي مطرح است، براي فيلسوفان يونان باستان مانند ارسطو و افلاطوان مطرح نبوده است. البته ابن سينا نيز حدوث زماني عالم را نفي مي‌کند؛ ولي حدوث ذاتي آن را مي‌پذيرد. وي در ادامه به طرح ديدگاه متکلمان اشعري و معتزلي در اين باره پرداخته است. معتزله قائل بودند، خداوند فاعل بالقصد است و اشاعره معتقد بودند، خداوند فاعل بالاراده است و اراده را از صفات اضافيه مي‌دانستند، نه از صفات ذات. ابن سينا اين ديدگاه‌ها را مردود دانست و مهم‌ترين اشکال متکلمان را اين دانسته است که آنان براي افعال الهي اغراضي را خارج از ذات باري تعالي جستجو مي‌کنند. وي درنهايت قائل به فاعليت بالعنايه شد و ديدگاه متکلمان در باره حدوث زماني عالم را نيز نقد کرد. از ديدگاه ابن سينا نحوه فاعليت خداوند به گونه‌اي است که کثرات، بلاواسطه از واجب الوجود صادر نمي‌گردد؛ چرا که بر اساس قاعده «الواحد لايصدر منه الا الواحد»، آنچه بدون واسطه از خداوند صادر مي‌شود، نبايد کثير باشد؛ چون با وحدت محضه حق سازگار نيست. از اين جهت، او معتقد به سلسله عقول شد و بيان کرد که از خداوند فقط عقل اول صادر مي‌شود و از عقل اول عقل دوم تا عقول دهگانه‌اي که تصوير نمود. وي افلاک را در دايره همين عقول تعريف مي‌کند و آنها را داراي نفس مي‌داند.

‫اين پژوهش به مقايسه ديدگاه‌هاي فلسفي ابن‌سينا و شهيد صدر در باره نقش عقل و حس در تصوّر و تصديق به عنوان يکي از مصادر معرفت‌بخشي و تکوين معارف بشري مي‌پردازد. مراد نويسنده از اصالت حس، آن است که تصوّرات براي وجود داشتن خويش کاملاً از حس کمک مي‌گيرند و براي عقل نقشي در ايجاد تصوّرات در نظر گرفته نمي‌شود، چنانکه در اصالت عقل نيز اين عقل است که تصّورات را بدون حس به تملّک خود در مي‌آورد، امّا در تصديقات، اصالت عقل يعني معرفت بشري در تصديقات و احکام خويش بر مبادي عقلي تکيه مي‌کند، قبل از آن که نوبتِ حس و تجربه برسد. از اين رو نگارنده ابتدا به بحث درباره معرفت حسّي و تجربي پرداخته و ويژگي‌هايش را بيان مي‌کند. سپس به تبيين معرفت عقلي و خصوصيّاتش پرداخته و امتياز آن بر معرفت حسّي و تجربي را باز مي‌گويد. آن‌گاه تعريفي از تصوّر و تصديق ارائه کرده و نظريّات مختلف در باره منشأ آن دو را منعکس مي‌نمايد، که مهم‌ترين نظريّه در اين باب در ريشه تصوّرات نزدِ، انسان همان نظريه مُثُل منتسب به افلاطون است که در قرن اخير توسّط جان لاک و ديويد هيوم با عنوان نظريه حسّي مطرح شده و توسّط دکارت و کانت به نظريه عقلي اشتهار يافت و فلاسفه مسلمان نيز در اين زمينه يک نظريه ابداعي مخصوص به خويش دارند. در ادامه نويسنده به بيان مهم‌ترين نظريّات در باره منشأ تصديقات و نيز ديدگاهي عقلي مبتني براي اين که ذهن بشر مالک معلومات تصديقي بديهي و تصوّري و معارف اولّيّه است، همت گمارده. پس براي تجربه جايگاهي از اين حيث باقي نمي‌مانَد و ديدگاهي تجربي که کاملاً بر تجربه اعتماد مي‌کند و آن را اساس همه معارف بشري مي‌داند، مطرح و سپس ديدگاه‌هاي ابن‌سينا و شهيد صدر در زمينه خاستگاه تصوّر و تصديق بيان مي‌گردد. در اين زمينه نويسنده به ديدگاه ابن‌سينا مبني بر اين که عقل به طور استدلالي معاني کلّي را- چه در باب تصورات و چه تصديقات- درک مي‌کند، اشاره کرده و سپس با طرح ديدگاه شهيد صدر در اين زمينه به مقايسه آن‌ها با يکديگر مي‌پردازد. و خود نظريه سومي را از انتزاع اين دو نظريّه استخراج و تفاوت‌هاي ديدگاه شهيد صدر و ابن‌سينا را در باب معرفت تصوّري وتصديقي و ارتباط بين آن‌ها و ميان معلومات بديهي تصوّري و تصديقي با معلومات نظري تصوّري و تصديقي را تبيين کرده و ابداعاتي را که شهيد صدر در اين باب در کتاب الأسس المنطقيه از خويش به يادگار نهاده، وا مي‌رسد. نگارنده همچنين در طول نوشتارش نظريّات فيلسوفان اسلامي، مانندِ ملّاصدرا، فارابي، ابن‌رشد، سهروردي، الکندي و علّامه طباطبايي در باره معرفت، علم، تصوّر وتصديق و نظريه معرفت آن‌ها را منعکس کرده و ديدگاه‌هاي برخي ديگر از فلاسفه غرب را نيز در اين باره جويا شده است.

---

‫در اين پژوهش حقيقت زمان از ديدگاه اين سه فيلسوف در چارچوب مباني و اصول فلسفي آنان بررسي شده است. به اعتقاد نگارنده، پرسش از حقيقت يک چيز، در واقع پرسش از نحوه وجودي آن است و پاسخ به آن، نيازمند يک پژوهش هستي شناختي است. لذا هر سه فيلسوف نيز موضوع زمان را از چشم‌انداز هستي‌شناسي مورد تأمل و تحقيق قرار داده‌اند و به تبعِ اختلاف نظر در مباني هستي‌شناسي، تعريف زمان در انديشه آنان متفاوت شده است. نويسنده نيز اين واقعيت را در فرايند تحقيق رعايت کرده و طي سه فصل، ابتدا اصول و مباني فلسفي هر فيلسوف را در باره وجود، علت، جوهر، قوه و فعل، و حرکت مطرح کرده، سپس به تبيين مفهوم زمان از ديدگاه آنان پرداخته است. وي زمان را بر اساس سه اصل مهم بالقوه‌گي، فعليت و حرکت تحليل مي‌کند؛ به اين معنا که موجودات مادي موجوداتي هستند که هم جهت بالقوه‌گي را دارند و هم جهت فعليت را و حرکت نيز خروج تدريجي از بالقوه‌گي به فعليت است. بنابراين، حرکت در هسته مرکزي تحليل زمان قرار دارد. ابن سينا حرکت را از سنخ مسائل فيزيکي مي‌داند و ابوالبرکات دو بعد فيزيکي و متافيزيکي براي آن قائل است. ملاصدرا نيز حرکت را در تراز مسائل متافيزيکي، ذيل بحث قوه و فعل بررسي مي‌کند که از عوارض وجود «بما هو وجود» است. در اين ديدگاه، حرکت، کمال اولِ امرِ بالقوه از حيث بالقوه‌گي آن است و داراي نسبت‌هاي تجددي است و کمالات موجود متحرک را در فرايند تکامل حفظ مي‌کند. حرکت از نگاه ابن سينا علت، مقوم و محل زمان است و زمان به حرکت، تعين و تشخص مي‌بخشد. به نظر ابن سينا زمان، بالذات غيرقار و حرکت، بالعرض متجدد است. اما ملاصدرا معتقد است آنچه بالذات است، جوهر طبيعت است که داراي دو حيثيت ثبات و تجدد است. ابوالبرکات شايستگي زمان را به اندازه وجود مي‌داند، نه به اندازه حرکت. وي معتقد است: هر کس قائل به حدوث زمان شود، در واقع قائل به حدوث وجود شده است. او از ابعاد تاريخي بحث غافل نبوده و در مقدمه خود، موضوع زمان را در انديشه فلسفي ايران باستان، يونان باستان و تفکر اسلامي، اعم از کلام، فلسفه و عرفان مورد مطالعه قرار داده است.

‫پژوهش حاضر مي‌کوشد ديدگاه‌هاي فيلسوفاني همچون: بوعلي سينا، شيخ اشراق و ملاّصدرا درباره ماهيت عالَم خيال و ويژ‌گي‌هاي آن را با يکديگر مقايسه و مشخّصات اين عالَم در دو قوس صعود و قوس نزول را با استفاده از قواعد فلسفي و قوانين عقلي و عرفاني تجزيه و تحليل کند. نگارنده نخست با تعريف عالَم خيال در لغت و اصطلاح و تقسيمات آن، و نيز تبيين وجوه تمايز بين عالَم خيال در قوس نزول و صعود، سير تاريخي نظريات فلاسفه درباره عالَم خيال را وارسي و ديدگاه‌هاي افلاطون، ارسطو، فلوطين و برخي عارفان و سرانجام، نظريه سه تن از دانشمندان بزرگ اسلامي يعني بوعلي سينا، شيخ شهاب‌الدين سهروردي، معروف به شيخ اشراق و صدرالمتألهّين شيرازي را که به ترتيب داراي مکتب هاي فلسفي مشّا، اِشراق و حکمت متعاليه بوده‌اند نيز در اين باره منعکس کرده است. وي در ادامه از منظري قرآني و روايي به تبيين ماهيت عالَم خيال و ويژگي‌هايش پرداخته و آن را در دو قوس صعودي برزخي معنا کرده است. در بخش ديگري از تحقيق، عالَم خيال منفصل واکاوي و ديدگاه‌هاي ابن سينا، شيخ اشراق و ملاّصدرا و اختلاف نظر آنان در نفي يا اثبات اين عالَم با هم مقايسه مي‌گردد. در همين زمينه نويسنده ادلّه اثبات وجود عالَم خيال در قوس نزول (عالَم خيال منفصل) را با استفاده از قاعده امکان اَشرف و تقرير اين سه فيلسوف از قاعده مزبور براي اثبات آن را بيان، و نحوه اقامه برهان در اين زمينه را ارائه کرده است. در فصل چهارم به اثبات وجود عالَم خيال در قوس صعود (عالَم خيال متّصل) از منظر سه فيلسوف مذکور پرداخته و نوع نگرش آنان در اين زمينه به تصوير کشيده شده است. در همين راستا مجرّد يا مادّي بودن عالَم خيال و ثمرات اثبات تجّرد قوّه خيال بيان گرديده و اثبات عالَم برزخ صعودي و نيز بقاي تمام نفوس پس از مرگ، از ثمرات اثبات تجرّد آن دانسته شده است. نويسنده در جمع‌بندي آراي اين فلاسفه نتيجه مي‌گيرد: ابن سينا و شيخ اشراق به دليل انکار تجرّد قوّه خيال متّصل را منکر شده‌اند؛ از اين رو به عقيده ابن سينا به لِحاظ عقلي، هيچ نَفسي از انسان پس از مرگ همراه بدن او نيست، بلکه آنچه از انسانها باقي مي‌مانَد، چيزي جز ارواح نامتجسّد نيست. به نظر شيخ اِشراق، نفوس انسانها بعد از مرگ اگر در علم و عمل کامل باشند، به عالم عقول متصّل مي‌شوند و در غير اين صورت با قالب‌هاي مثالي که از پيش در عالَم خيال منفصل وجود دارند، همراه خواهند بود. ملاّصدرا به دليل اثبات تجرّد قوّه خيال و حرکت جوهري به عالَم خيال متّصل معتقد است؛ از اين رو به عقيده ايشان تمام نفوس پس از مرگ در برزخ صعودي با بدن جسماني همراه هستند، که اين بدن‌ها از افعال و ملکات نفساني انسان‌ها که در دنيا آن‌ها را کسب کرده‌اند، نشأت گرفته است.

چکیده یکی از مباحث مهمّ در بین مسائل نفس‌شناسی حکمت سینوی و حکمت متعالیه، مسئله قوای ادراکی نفس می‌باشد. قوه واهمه به عنوان یکی از این قوای ادراکی می‌تواند از دو حیث هستی-شناختی و معرفت‌شناختی مورد تحقیق و تحلیل عقلی قرار گیرد. ابن‌سینا و ملاصدرا به رغم داشتن نقاط مشترک، در برخی از ابعاد هستی‌ شناختی و معرفت ‌شناختی این قوه با یکدیگر تفاوت اساسی دارند. این اختلاف گاهی ناشی از سه منشأ یعنی؛ نفس، سایر قوای ادراکی و ادراک وهمی بوده و این سه نقش موثری در تعیین جایگاه و هویت وجودی قوه واهمه نزد هر یک از این دو فیلسوف خواهند داشت. در بررسی‌های به عمل آمده در آموزه‌های فلسفی این دو حکیم توانا بدست می‌آید که در نظام فلسفی حکمت سینوی و صدرایی هیچ‌گاه حقیقت و واقعیت قوه واهمه به عنوان یکی از مبادی ثانویه افعال و ادراکات نفسانی مورد انکار قرار نگرفته است بلکه این قوه در هر یک از این دو نظام فلسفی جایگاه و هویت خاص و متفاوتی یافته است. اصول، مبانی و برخی نظریات و آموزه‌های فلسفی حکمت متعالیه از قبیل نظریه تجرد کلیه قوای ادراکی، اتحاد نفس و قوا و اتحاد علم، عالم و معلوم بر آراء هستی شناختی و معرفت شناختی ملاصدرا درباره قوه واهمه تاثیر گذاشته و موجب اختلاف نظر او با ابن سینا در حوزه هویت و رابطه وجودی با نفس، ادراک وهمی و سایر قوای ادراکی به ویژه قوه عاقله گشته است. همچنین بررسی تطبیقی ابعاد مختلف معرفت شناختی قوه واهمه نشان می‌دهد که بین این دو حکیم در این حوزه اشتراکات زیادی وجود داشته و صرفاً در ماهیت و هویت وجودی موهوم و ادراک وهمی با یکدیگر اختلاف نظر دارند.