جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

نفس مفهومی معقول است که انسان برای فهم آن ناگزیر از به­کارگیری استعاره است. خاصیت ذهن بشری این است که بدون مددگرفتن از حوزه‌های عینی، قادر به شناخت مفاهیم عقلی نیست. نظریه­ی شناختی استعاره (استعاره­ی مفهومی) نشان می‌دهد که چگونه انسان از استعاره برای درک امور نامحسوس بهره می‌گیرد و در آن حوزه­ی مفهومی مقصد، به کمک حوزه­ی مفهومی مبدأ از طریق نگاشت قابل­فهم می‌گردد. این جستار تلاش می‌کند که با رویکرد شناختی، مفهوم­سازی نفس در آثار سینوی از دیدگاه استعاره‌های انسان­انگارانه را، در قالب کلان­استعاره­ی «نفس انسان است» و خرده­استعاره‌های آن نشان دهد. نتایج نشان می‌دهد که نفس، به­وسیله­ی استعاره‌هایی که حوزه­ی مبدأ آنها انسان و ابعاد زندگی وی مانند ولادت، مدیریت، مالکیت، عبادت، ورزش، مسائل اجتماعی و حقوقی و صفات مذموم انسانی است، قابل­فهم است. استعاره‌های مذکور بیانگر نحوه­ی ارتباط نفس با بدن و مبادی عالیه از جمله عقل فعال است.

نظریه­ی عرض­بودن وحدت، در آثار متعددی از ابن‌سینا به ‌چشم می‌خورد که موردتوجه شارحان و منتقدان او قرار گرفته است. بیان عرض‌بودن وحدت، به این معنا نیست که در نظر او، وحدت در یکی از مقولات نه‌گانه­ی عرضی جای می‌گیرد؛ بلکه او از عرض‌بودن، زیادت «وحدت» را بر «موضوعِ معروضِ وحدت» اراده نموده است و چنین زیادتی، تازمانی‌که به ظرف واقع سرایت نکند، می‌تواند براساس عروض تحلیلی نیز تفسیر گردد. با صرف­نظر از عبارات صریح او در خصوص «عروض خارجی وحدت»، بازخوانی آثار ابن‌سینا، بر پایه­ی پرسش از امکان تفسیر «عرض‌بودن وحدت» به «عروض تحلیلی وحدت»، سه نوع گزاره را به‌دست می‌دهد: (1) عباراتی که در نگاه ابتدایی می‌توانند دلالت بر عروض تحلیلی وحدت بر موضوعِ معروضِ وحدت داشته باشند. (2) عباراتی که در آنها درخصوص برخی از موجودات، ادعای عینیت وحدت با وجود، شده است و (3) عبارتی که بر عینیت وجود و وحدت به‌صورت مطلق، تصریح دارد. تحلیل عقلی مجموع این عبارات، ما را به این نتیجه می‌رساند که حکم صریح ابن‌سینا به عروض خارجی وحدت بر موضوع، با برخی دیگر از بیانات وی در این‌باره در تعارض است. به‌نظر می‌رسد که این تعارض یا ناشی از دگرگونی اندیشه­ی ابن‌سینا در این‌باره است و یا بر ناهمگونی در ساختار فکری او، به‌سبب عدم­درک روشن از مفاهیم فلسفی و نسبت آنها با واقع، دلالت می‌کند؛ و در نهایت، نمی‌توان دیدگاه او در عرض‌بودن وحدت را به عرض تحلیلی­بودن وحدت تفسیر کرد.

(فرآیند تفسیر وحی) کتاب «هرمنوتیک، کتاب و سنت » توسط حجه الاسلام والمسلمین محمد مجتهد شبستری در سال ۱۳۷۵ به رشته تحریر در آمده است. ناشر آن طرح نو می باشد و در همان سال به چاپ دوم رسید. کتاب از دو بخش و دو پیوست تشکیل شده است. بخش اول کتاب، « پیش فهم ها، علائق، انتظارات مفسران وحی » نام دارد و بخش دوم به « نقد، اصلاح و بازسازی اندیشه دینی » می پردازد. البته عمده مضامین و مطالب آن، قبلا تحت عناوین مختلف در مجلات به چاپ رسیده بود. در پیشگفتار می خوانیم: «موضوع کتاب این است که مفسران وحی اسلامی همیشه بر اساس پیش فهم ها، علائق و انتظارات خود از کتاب و نت به تفسیر آن پرداخته اند». پشت جلد کتاب نیز موضوع آن را چنین معرفی کرده است: «موضوع کتاب این است که مفسران وحی اسلامی همیشه بر اساس پیش فهم ها، علائق و انتظارات خود از کتاب و نت به تفسیر آن پرداخته اند. بدین جهت کتاب حاضر، هرمنوتیک، کتاب و سنت نامیده شده است ». نویسنده تلاش می کند تا نشان دهد که تفسیر و اجتهاد عالمان دین اسلام نیز مشمول اصل کلی دانش هرمنوتیک یعنی استناد تفسیر و فهم متون بر پیش فهم ها و علائق و انتظارات مفسر بوده است و استثنایی در کار نیست. در عین حال در مقام تجویز، این کتاب عالمان دین را بدین نکته دعوت می کند که تنقیح تمام عیار پیش فهم ها در هر عصر شرط اساسی و اصلی هرگونه تفسیر و افتاء صحیح دینی است و تکامل دانش دین بدون این بازنگری میسر نیست. برون شدن جهان اسلام از مشکلات نظری و عملی که تمدن پیچیده امروز برای آن بوجود آورده، تنها با این بصیرت و توجه ممکن می شود».

«الأضحویّه»، رساله‌ای است منسوب به ابن‌سینا که به سبب ویژگی‌هایی چون نظریّه خاص مؤلّف در بحث معاد جسمانی و نیز دیدگاه ویژه او درباره گزاره‌های دینی، اثری متفاوت بوده که در تاریخ تألیف آن نیز اختلاف نظرهایی وجود دارد. این مقاله با روشی توصیفی - تحلیلی در دو بخش تنظیم شده است: مسأله بخش نخست، بررسی ادلّه انتساب أضحویّه به ابن‌سینا و تحقیق در تاریخ تألیف آن است که نگارنده در نهایت با ضبط ادلّه کافی، انتساب این رساله به ابن‌سینا را قوی و ضمن بررسی اقوال مختلف در تاریخ تألیف این رساله، با استناد به شواهد برون‌متنی و درون‌متنی، قول با تأخّر را در تاریخ کتابت أضحویّه ارجح می‌داند. در بخش دوم نیز ضمن واکاوی تصحیح‌های انجام گرفته از این رساله، آنها را گرفتار اشکالاتی چون عدم دسترسی به دیگر نسخه‌های ارزشمند موجود در کتابخانه‌ها، گزارشات ناصحیح از نسخه بدل‌هـا و ضبط‌هـای نادرسـت می‌داند؛ به طـوری که تصـحیح‌های موجـود رضـایت‌بخـش نبـوده و تصـحیح انتقـادی این رسـاله همـراه با رفـع کاسـتی‌هـا و نابسامانی‌های موجود برای ارائه متنی منقّح و مورد اعتماد ضمن رعایت اصول و قواعد علمی، امری ضروری می‌نماید.

استدلال می‌کنم که فارابی و ابن‌سینا اختلاف‌نظری بنیادین بر سر صورت منطقی موضوع متافیزیک، یعنی موجود، دارند: از نظر فارابی «موجود» معنایی انفصالی دارد و از نظر ابن‌سینا این معنا پایه است. تبیینی برای این اختلاف‌نظر بر سر تحلیل موضوع متافیزیک ارائه می‌کنم که بنا بر آن، این دو فیلسوف دو نظر متفاوت و متعارض در خصوص ساختار علوم و نسبت علوم نظری با یکدیگر دارند. فارابی به تعاملی دوطرفه میان علوم قائل است، در حالی که از نظر ابن‌سینا، ساختار علوم ساختاری عینی است که طبق آن علوم بالاتر هیچ‌گونه وابستگی‌ای به علوم پایین‌تر ندارند. بر اساس این تفسیرها، نشان می‌دهم که چرا در چارچوب متافیزیک ابن‌سینا مسئلۀ تمایز وجود و ماهیت مسئله‌ای اصیل است، در حالی که این مسئله در چارچوب متافیزیکی فارابی مسئله‌ای بی‌مایه است. اصالت این مسئله در چارچوب متافیزیکی ابن‌سینا تبیین می‌کند که چرا تاریخ فلسفۀ اسلامی پس از ابن‌سینا معرکۀ اختلاف تفسیر نظر ابن‌سینا و همچنین اختلاف‌نظر علمی بر سر مسئلۀ تمایز وجود و ماهیت بوده‌است. اگر استدلال‌های من صحیح باشند، ابن‌سینا ادامه راهی نیست که فارابی در فلسفه طی می‌کرده‌است. به‌عکس، تاریخ فلسفۀ اسلامی از فارابی به ابن‌سینا، تحولی بنیادین را تجربه کرده‌است.

نظریۀ تشکیک در میان فلاسفۀ مسلمان بسیار محل بحث و نظر بوده است. شواهد حضور این نظریه تا فارابی و ابن‌سینا‌ قابل ردگیری است. مسئلۀ مقاله حاضر آن است که نظریۀ الفاظ مشکک میراثی ارسطویی است یا نه؟ و همچنین طرح این نظریه جهت حل کدام مشکل بوده است؟ دیدگاه ارسطو نسبت به الفاظ و بویژه لفظ «موجود» با مراجعۀ به آثارش مورد کاوش قرار گرفته است و سپس با نگاه فارابی و ابن‌سینا‌ در باب الفاظ مقایسه شده است. همچنین ادعای خواجه نصیرالدین طوسی مبتنی بر اینکه این نظریه توسط فلاسفه یونانی نیز طرح شده است، مورد نقد و بررسی قرار می‌گیرد. ارسطو الفاظ را صرفا به الفاظ همنام و هم‌معنی تقسیم می‌کند و هیچ اشاره‌ای به الفاظ مشکک نمی‌کند. فارابی الفاظ مشکک را در ذیل الفاظ هم‌معنی و ابن‌سینا‌ در منطق الشفاء، این الفاظ را در ذیل الفاظ همنام قرار می‌دهد. با این حال الفاظ مشکک را همنام صرف محسوب نمی‌دارد بر خلاف الفاظ متشابه و مشترک که همنام صرف هستند. الفاظ متشابه فاقد معنای واحد اما دارای مشابهتی هستند و الفاظ مشترک فاقد معنای واحد و همچنین فاقد مشابهت هستند. در این مقاله نشان داده می‌شود که تقسیم‌بندی ارسطویی از الفاظ در مواجهه با الفاظی همانند «موجود» ناکارآمد است. نظریۀ الفاظ مشکک راه حلی برای حل این مشکل بوده است.