جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

سید حیدر آملی (زنده تا ۷۸۷ق) عارف شیعه قرن هشتم قمری و نویسنده جامع الاسرار، تفسیر المحیط الاعظم و شرح فصوص الحکم ابن‌عربی با عنوان نص النصوص. از دیدگاه‌های ویژه سید حیدر آملی، توحید وجودی است. او این توحید را مخصوص اولیا می‌داند که وجود را تنها در وجود مطلق می‌بینند. وی تنها، صوفیِ شیعه را برحق می‌دانست و بر این باور بود که شیعه و صوفی به یک حقیقت اشاره دارند و آن شریعت محمدیه است. سید حیدر آملی مدتی وزیر حاکم طبرستان بود؛ اما، چنان‌که خود گفته، پس از چندی، از مقام وزارت و همۀ بهره‌مندی‌های دنیوی کناره گرفت و راهی زیارت اماکن مقدس شیعه، بیت‌المقدس و سپس مکه شد. پس از آن به عراق رفت، در آنجا ماند و کتب عرفانی را در نجف نزد عارفی نامشهور به‌نام عبدالرحمن بن احمد مقدسی آموخت و نیز تعالیم نصیرالدین کاشانی حلی و فخرالمحققین فرزند علامه حلی را فراگرفت. استادان:عبدالرحمن بن احمد مقدسی • نصیرالدین کاشی حلی • شیخ نورالدین طهرانی محل تحصیل:آمل • خراسان • استرآباد • اصفهان اجازه روایت از:سید حسن بن حمزه هاشمی • فخرالمحققین تألیفات:جامع الاسرار و منبع الانوار • تفسیر المحیط الاعظم • الکشکول فیما جری علی آل الرسول و... فعالیت‌های اجتماعی-سیاسی: سیاسی:وزارت در دربار حاکم طبرستان

یکی از مهمترین مسائلی که ذهن دانشمندان خداباور را درگیر کرده است، استکمال نفس انسان در دنیا و بعد از حیات دنیوی اوست. برخی فلاسفه و متکلمان مسلمان منکر تکامل اخروی شده‌اند و گروهی نیز برای آن استدلال‌هایی مطرح کرده‌اند. در بین عرفا سیدحیدر آملی به عنوان یک عارف شیعی به این سوال پاسخ مثبت داده است. رساله پیش‌رو با روش توصیفی-تحلیلی از طریق طرح مبانی و عوامل استکمال نفس به اثبات این مسئله در دنیا و آخرت پرداخته است. مبانی مورد بررسی در این تحقیق عبارتند از تجدد امثال، تجسم اعمال، شفاعت، چینش عوالم هستی، خیال و حرکت حبی. از دیدگاه سیدحیدر بر مبنای تجدد امثال، انسان در هیچ عالمی ایستایی ندارد و لحظه به لحظه در حال حرکت و رشد است و این حرکت بر پایه عشق و محبت به حق تعالی، انسان را در عوالم برزخی سیر داده و سبب تکامل او می‌شود. عالم خیال و چینش عوالم هستی نیز بستری برای حرکت و تکامل برزخی انسان ایجاد می‌کند و نهایتا قوه خیال انسان نیز عاملی برای خلق صور خیالی و ارتباط با عالم مثال شده و تکامل انسان را در پی دارد. در بخش عوامل استکمال نفس نیز به پنج عامل علم، توحید، عبادت، اتصاف به اوصاف الهی و شفاعت پرداخته شده است. آملی بالاترین مرتبه علم را کشف و شهود می‌داند و این علم سبب خودشناسی انسان شده و از همین راه خدای خود را می‌شناسد و تکامل می‌یابد. کشف حقیقت توحید از راه فناء فی الله و بقاء بالله نیز سبب رفع تعینات خلقی و تکامل انسان می‌شود. به همان میزان که علم اهمیت دارد، عبادت نیز در تکامل انسان موثر است، تا جایی که در قرآن، هدف خلقت انسان عبادت دانسته شده است. اتصاف به اوصاف الهی نیز انسان را شبیه به خالق خود می‌کند تا جایی که بین خالق و مخلوق تفاوتی جز ربوبیت و عبودیت باقی نمی‌ماند و این بالاترین کمال انسان است. در نهایت شفاعت نیز که تجلی وسعت رحمت الهی است، به دست انسان کامل در قیامت جاری شده و سبب تکامل انسان‌ها می‌شود؛ اعم از گناهکاری که از عذاب نجات پیدا می‌کند یا مومنی که به مرتبه و مقام بالاتری نائل می‌شود.

رساله حاضر به بررسی مفهوم معاد و زندگی پس از مرگ در اندیشه‌های شیخ علاءالدوله سمنانی و سید حیدر آملی می‌پردازد. هرچند پیروان ادیان مختلف بر اصل بازگشت به زندگی پس از مرگ توافق دارند، اما در چگونگی تحقق آن و ماهیت زندگی اخروی تفاوت‌های قابل توجهی وجود دارد. برخی معاد را صرفاً روحانی و برخی دیگر آن را جسمانی می‌دانند. این تنوع در تفسیر معاد ریشه در تفاوت‌های بنیادین میان مکاتب فکری دارد. در قرآن نیز آیات متعددی به موضوع معاد پرداخته شده است که اهمیت آن را در آموزه‌های دینی نمایان می‌سازد. در عرفان اسلامی، معاد به بازگشت روح به مبدأ اصلی خود، یعنی خداوند، اشاره دارد. سمنانی و آملی هر یک به تبیین نظام هستی و معاد پرداخته و قیامت را به عنوان مقدمه‌ای برای معاد در نظر می‌گیرند. سمنانی بر وجود قیامت‌های متعددی تأکید دارد و آملی نیز معاد را فرآیندی چندلایه می‌داند که شامل قیامت‌های آفاقی و انفسی است. این پژوهش به تحلیل و تطبیق دیدگاه‌های این دو عارف بزرگ در زمینه معاد و مفاهیم وابسته به آن می‌پردازد.

تکامل نفس یکی از مهمترین و پیچیده­ترین مسائل مرتبط با معاد است؛ بعضی اندیشمندان مخالف آنند و بسیاری نیز برای اثبات آن از استدلال و شواهد نقلی استفاده کرده­اند. سیدحیدر آملی ازجمله عرفایی است که به استکمال نفس باور دارد. مقالة پیش ­رو با روش توصیفی‌ـ‌تحلیلی به سه مورد از عوامل استکمال نفس (علم، توحید و عبادت) پرداخته است. از نظر سیدحیدر آملی علم حقیقی سبب تکامل نفس میشود و انسان با شناخت خود، به درکی عمیق از خالق خود میرسد. توحید و انس با خدای متعال نیز سبب رشد انسان و خروج او از عالم طبیعت میشود، تا جایی‌که انسان بین خود و خدای خود، هیچ حجابی نمیبیند و به مقامی دست می­یابد که ملائکۀ مقرب نیز آن را تجربه نکرده­اند. عبادت نیز از نظر سیدحیدر روح انسان را صیقل داده و کدورتهای آن را میزداید تا جایی‌که به مقام فناء و بقاء بالله نایل میشود؛ عرفا این مقام را بالاترین کمال انسان میدانند.

بررسی مفهوم ولایت در تصوف و عرفان اسلامی و شیعه، با تکیه بر آیات و روایات، مسأله اصلی این مقاله است. هدف این است تا وجوه اشتراک و تفاوت‌های دیدگاه‌های عرفای اسلامی و شیعه را در مورد ولایت، با تمرکز بر نظرات ابن عربی و علمای برجسته شیعه مانند علامه طباطبائی، نشان دهد. این تحقیق به روش توصیفی-تحلیلی انجام شده و از آیات، روایات و منابع معتبر از هر دو مکتب بهره گرفته است. یافته‌های این پژوهش نشان می‌دهد که بنیاد تفکر شیعی و عرفان اصیل در امر ولایت بر آیات و روایات متکی است. با این حال، دیدگاه عرفا و شیعه از جهاتی با یکدیگر مشابه و از جهاتی متفاوت است. از دیدگاه هر دو مکتب، ولایت اصلی متعلق به خداوند است و ولایت انبیا، ائمه و اولیای الهی به عنوان تجلی این ولایت الهی در نظر گرفته می‌شود. نتیجه این مقاله نشان می‌دهد که آیات قرآنی نقش مهمی در شکل‌گیری مفهوم وحدت وجود در تصوف داشته‌اند و به طور مشابه، تفکر شیعی نیز تأثیر زیادی بر برداشت متصوفه از ولایت دارد. در اندیشه شیعی، امامت یکی از مباحث پایه‌ای است و اسلام حقیقی را تنها با وجود امام معصوم و ولی خدا می‌توان تصور کرد

رابطه تکوینی بین عمل و جزاء یا همان تجسم اعمال یکی از کلیدی‌ترین مسائل معاد است که در آثار سیدحیدر آملی مورد توجه قرار گرفته است. مقاله پیش‌رو با روش توصیفی-تحلیلی در صدد پاسخ به این سوال است که چه مبانی عرفانی در برداشت رابطه تکوینی بین عمل و جزاء موثر است؟ در این رابطه مبانی وجودشناختی، معرفت‌شناختی و انسان‌شناختی سیدحیدر آملی بررسی شده و تاثیر مباحثی مانند ظهور و بطون عالم، تجدد امثال، مثال منفصل و متصل، ماهیت انسان و تصرف خلاقانه در تجسم اعمال تبیین شده است. آملی بر اساس مبانی مذکور معتقد است در این عالم چیزی از بین نمی‌رود و صرفاً از موطن ظاهر به باطن عالم رفته و ممکن است دوباره ظاهر شود. بدین ترتیب اعمال و اعتقادات انسان در عوالم اخروی تجسم یافته و ماهیت ثانوی و اخروی انسان به دست وی ساخته می‌شود، به طوری که هویت ثابت وی ضامن این-همانی انسان در دنیا و آخرت است.

در این مقاله، توحید عرفانی بر پایه مبانی هستی‌شناسی، معرفت‌شناسی و انسان‌شناسی در اندیشه امام خمینی (ره) و سیدحیدر آملی و بر اساس روش تحقیق مقایسه‌ای و با استفاده از منابع کتابخانه بررسی شده است. همچنین، این تحقیق با هدف به دست آوردن نگرشی نو از توحید عرفانی و مراتب آن، با تطبیق دو شخصیت صاحب‌نظر عرفانی و با محوریت این پرسش صورت گرفت که: مبانی سه‌گانه نظری توحید عرفانی از منظر سیدحیدر آملی و امام خمینی (ره) چه اثری در گستره معنوی، انواع و درجات توحید داشته و پیامدهای پذیرش هر دیدگاه چه بوده است؟ با تحقیق صورت‌گرفته به دست آمد که: امام خمینی (ره) بر این باور است که «توحید»، خدا را «در نهایت وحدت و بساطت دانستن» است و نیز همانند سیدحیدر بر این عقیده‌اند که دست بشر از شناخت و معرفت کُنه ذات یکتای حق، کوتاه است و کسی نمی‌‌تواند ذات یکتای حق را بشناسد؛ با این تفاوت که امام خمینی (ره) بر این نکته انگشت می‌نهد که توحید، اصل‌الاصول همه معرفت‌های انسانی است. در باب مراتب و درجات توحید نیز سیدحیدر آملی توحید را به الوهی و وجودی تقسیم می‌کند و توحید حقیقی را جامع هر دو می‌داند، ولی امام خمینی (ره) توحید را بر سه‌گانه توحید ذات، صفات و افعال، تفسیر و تحلیل می‌کند. همچنین، سیدحیدرآملی توحید اهل شریعت را فعلی، توحید اهل طریقت را وصفی و توحید اهل حقیقت را با حفظ مراتب پیشین، توحید ذاتی می‌داند، ولی امام خمینی (ره) با نگرشی دیگر، درجات توحید را در قالب ارکان توحید تبیین می‌کند و در این نگرش، توحید، چهار رکن و هر رکن سه درجه داردکه یک درجه، ظاهری و دو درجه، باطنی است و ازنظر ایشان، اسم تابع درجه‌ ظاهری است؛ چنان‌که مسئله در اسماء الهی که به سه قسم است (اسماء ذاتی، صفاتی و افعالی) همین‌گونه است.

سید حیدر آملی، عارف سدۀ هشتم هجری برخی از تجربه‌های عرفانی خویش را در کتاب نصّ النصوص فی شرح الفصوص گزارش کرده است. وی در این تجربه‌ها می‌بیند که اسامی پیامبر(ص) و امامان(ع) با نورهای رنگارنگ در آسمان نوشته شده است. پرسش مهم این است که چرا تجربه‌های او بدین صورت شکل گرفته و توصیف شده‌اند. از منظر برساخت‌گرایی، تجربه‌های هر کسی و ازجمله تجربه‌های عارف زمینه‌مندند و توسط چارچوب‌های مفهومی دینی و اجتماعی او برساخته می‌شوند. مقالۀ حاضر از چشم‌اندازی برساخت‌گرایانه با بررسی توصیفی‌تحلیلی روایات مذهب تشیع در بستر تاریخی‌اجتماعی‌شان به‌دنبال یافتن پاسخ برای این پرسش است. بررسی‌های ما نشان می‌دهد که بین تجربه‌های سید حیدر و بخشی از روایات شیعه دربارۀ «خلقت نوری پیامبر(ص) و ائمه(ع)»، «جایگاه آن‌ها در عرش» و «نوشته‌بودن نام‌های ایشان بر عرش» هم‌پوشانی وجود دارد. از نگاهِ برساخت‌گرایانۀ این مقاله، تجربه‌های سید حیدر آملی زمینه‌مند هستند. این تجربه‌ها خالص و برآمده از حال عرفانی خاص او بدون زمینۀ مفهومی خلق نشده‌اند؛ بلکه محصول روابط بینامتنی با روایات تشیع در احادیث، هنر و تفاسیر پیشین‌اند و توسط چارچوب مفهومی این روایات برساخته شده‌اند.

با توجه به اهمیت اخلاق در سیر و سلوک، این پژوهش به بررسی دیدگاه کلی سیدحیدر آملی درباره نقش اخلاق در سلوک عرفانی و معرفی رویکرد تلفیقی ایشان به اخلاق می¬پردازد. پژوهش با رویکردی توصیفی–تحلیلی و به روش کتابخانه¬ای انجام¬شده¬است. یافته¬ها حاکی است که از منظر سیدحیدر آملی اخلاق دارای جایگاهی اساسی در نظام سلوکی می¬باشد که وی از آن به تخلق به اخلاق الله یادمی¬کند. اخلاق معرفی¬شده توسط آملی با توجه به اهمیتی که او برای »حد وسط« به عنوان »صراط مستقیم« قائل است، اخلاقی با رویکردی تلفیقی و با محوریت اخلاق فلسفی می¬باشد که اصول و فروع آن به آیات و روایات اسلامی مزیّن¬شده و هدف آن رساندن سالک به مراحل بالای سلوک و فنای وی در مراتب توحید است. نتیجه: آن است که آملی هریک از اصول چهارگانه اخلاق فلسفی را از مقتضیات رسیدن و فانی شدن در چهار مرتبه توحید می¬داند. وی با دسته بندی فضایل اخلاقی جزئی در ذیل اصول عفت، شجاعت، حکمت و عدالت برای رسیدن به مرتبه¬ای از مراتب چهارگانه توحید یعنی توحید اسمائی، صفاتی، ذاتی و افعالی به آن جنبه عرفانی داده¬است.