جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

انسان و ماهیت او در مکاتب مختلف فکری و دینی از مهمترین مفاهیمی می باشد که بحث های مختلفی حول چیستی و هستی آن شکل گرفته است. بر همین اساس از ایران و یونان باستان تا دوران معاصر و در ادیان مختلف از زرتشت تا اسلام مباحث و دیدگاههای مختلفی حول انسان و ماهیت آن پدید آمده است. به گونه ای که اندیشمندان مختلف اعم از غربی یا اسلامی در طول تاریخ برای بررسی و تبیین این مفاهیم با تمسک به مبانی و طرق مختلفی که در پیش گرفته‌اند، به نتایج مختلفی نیز دست یافته اند. آنچه در این مقاله پرسش اصلی را شکل می‌دهد عبارت است از:‌ اینکه مهمترین وجوه اشتراک و افتراق دین زردشت و حکمت اشراق سهروردی در بحث از ماهیت انسان چیست؟ فرضیه پژوهش ما بر این مبنی است که ‌انسان و ماهیت آن نزد زرتشت بیشتر مبتنی بر آموزه های اخلاقی و دینی(دین ایران باستان) و نزد شیخ اشراق بیشتر فلسفی و مبتنی بر آموزه های اسلامی می باشد. در حکمت اشراق انسان تلفیقی از نفس و بدن و از سنخ نورالانوار (جوهری بسیط و مجرد) است که اصالت با او می باشد. این مقاله با روش تحلیلی استنتاجی، به بررسی نگرش زرتشت و شیخ الاشراق به انسان و ماهیت وجودی می‌پردازد. در آموزه های زرتشت، انسان موجودی نیست که بی اختیار باشد و سرنوشتش را از پیش برایش تعیین کرده باشند و خودش در آن نقشی نداشته باشد. در حکمت اشراقی انسان نیز که واحد مراتب نورانیت است به دلیل آفرینش خاصی که دارد در مراتب مختلف وجودی خود واجد مقامات مختلف آگاهی و تعالی می شود و به همان اندازه نیز می تواند در مراتب پایین و عالم غواسق باقی بماند.

مروری بر زندگانی و افکار «شهاب‎الدین سهروردی» معروف به «شیخ اشراق» است. در این کتاب سعی شده است تطابق افکار فلسفی و عرفانی شهاب‎الدین سهروردی با وحی (قرآن) و سنت به تصویر کشیده شود و نمونه‎هایی از این افکار منعکس گردد. نویسنده ضمن بررسی ادوار مختلف زندگانی شیخ شهاب‎الدین سهروردی، به معرفی آثار مهم فلسفی و عرفانی وی پرداخته و دیدگاه برخی از فلاسفه معاصر در مورد افکار و اندیشه‎های فلسفی و عرفانی او و تطبیق این اندیشه بر آموزه‎های قرآن و سنت را بیان کرده است. وی با توجه به دیدگاه‎های باطنی‎گرا و صوفیانه و تاویل‎گرای شهاب‎الدین سهروردی تشخیص مذهب و تفکرات دینی وی را مشکل دانسته و دیدگاه‎های مختلف در این زمینه را ذکر نموده است.

سهروردی دارای تعدادی رسالۀ تمثیلی و رمزی است. این داستان‌ها دارای تاثیرات تعلیمی و تربیتی هستند. افراد با خواندن آنها، گام به گام در معنای باطنی رمزها سلوک می‌کنند و با پرده برداشتن از معنای باطنی متن، به خود واقعی خویش دست می‌یابند. در این مقاله رسالۀ آواز پرجبرئیل از این منظر مورد بررسی قرار گرفته و با ترجمۀ «آواز» به «پژواک و طنین»، معنای جدیدی از نمادپردازی بال فرشته بیان شده است. همچنین داستان به صورت جزء به جزء مورد بررسی قرار گرفته و نمادهای به کار رفته در آن مورد تحلیل و رمزگشایی قرار گرفته‌اند و نشان داده شده است که چگونه این نمادها به کسانی که در این عالم هستند، جایگاه حقیقیشان را تفهیم می‌کنند. بر این اساس این سخن ابوعلی فارمدی که گفته است: «از جمله آوازهای پر جبرئیل یکی توئی» تبیین شده است.

تمایز میان وجود و ذات در ممکن الوجودها یکی از آموزه‌های مبنایی فلسفۀ سده‌های میانه است. متفکرانی چون ابن‌سینا و آکوئیناس با تکیه بر آراء متقدمان نوافلاطونی، دربارۀ این تمایز به بحث پرداخته‌اند. با این حال، [سهروردی] یکی از فلاسفۀ اسلامی که تأثیر بسزایی در گسترش گفتمان فلسفی در ایران داشت، دیدگاه مشائی سنتی دربارۀ حقیقت [اشیاء] را برهم زد و ماهیت هستی‌شناسانۀ وجود را مورد مناقشه قرارداد. سهروردی از طریق نقد مفهوم مشائی وجود، نشان داد که این تمایز نامرتبط با مباحث مابعدالطبیعی است و در عوض باید بر شهود ماهوی/ذاتی از «سلسله مراتب انوار» تکیه کرد. [در این مقاله] تشریح خواهم کرد که چرا سنت [فلسفۀ اسلامی] متأخر از خوانش اشتباه ذات‌باورانۀ سهروردی حمایت کرده‌اند و این فرضیه را مطرح کرده‌ام که شاید دلیل این امر، تفسیر افلاطونی از شهود ذاتی باشد که سهروردی آن را به تفصیل شرح داده است. فیلسوفان متأخر در سنت [فلسفۀ] اسلامی روش‌شناسی را با توصیف حقیقت اشتباه گرفته‌اند.

فوق تجرد عقلانی، در واقع تجرد نفس است از ماهیت و هویّت، علاوه از تجرد آن از ماده و لواحقش. نفس با فراتر رفتن از عقول (با تمام مراتب و ابعاد آن) حائز مقام لایقفی بوده و نیز گسترش سِعیی ظرفیت وجودی نفس و نداشتن حدّ توقف (و مقام معلوم) سبب بی اسمی و رسمی آن در قوس صعود خواهد بود. در این مرتبه نفس حتی قابل اشاره عقلیّه هم نیست. نخستین بار فلوطین و بعد سهروردی و سپس صدرالمتالهین، از آن سخن گفته اند. عامل اول برعدم اعتقاد شیخ به فوق تجرد از بررسی و واکاوی تأثیر ارسطو بر ابن سینا، و آگاهی از اعتقاد او به جوهریت نفس همانند ارسطو، موهم آنست که وی بشدت در اتخاذ آراء خود، متأثر از ارسطو بود. این اعتقاد (جوهریت نفس شیخ)، سبب ماهیت مندی (جنس و فصل، حد و ترکّب داشتن) نهایتاً سبب تقیّد نفس تحت مقوله جوهر است، این عقیده با فوق مقولگی نفسدر فوق تجرد ناسازگار است. عامل دیگر بر عدم اعتقاد شیخ آنست که وی به محدود بودن نفس (در عقل، عقل مستفاد) باور دارد. اما گرچه نمی توان ادله قطعی و یقینی برای اعتقاد شیخ به نظریه فوق تجرد ارائه داد، اما شاید بتوان شواهد و قرائن محدودی به نفی نظریه فوق تجرد، بر مبنای اصلی از استاد حسن زاده آملی مبنی بر عدم توقف نفس در حدی ثابت، در آثار شیخ صیادی کرد. سهروردی نفس را فوق جوهریّت و عرضیّت معرفی می نمود. اعتقاد وی بر تشکیک در وجود، با اعتقاد بر اعتباریت وجود ناسازگار است. اگرچه از دیدگاه ملاصدرا و پیروان او مکتب سهروردی بر مبنای اصالت ماهیت شکل گرفته بود، اما وی، چون نفس را انّیت و وجود صرف به شمار می آورد، و بر تجرد نفس از ماهیت اصرار دارد، پس این سخن، با اعتقاد بر اصالت ماهیت که به قول علامه طباطبایی به او منسوب است، ناسازگار می باشد. چون نظام فکری صدرالمتالهین بر اصولی بنیادینی مانند اصالت وجود، حرکت جوهری، تشکیک در وجود و جسمانیة الحدوث و روحانیة البقا بودن نفس، استوار گشته و تأسیس یافته است، این اصول و اقمار منظومه فکری او، در اثبات فوق تجرد عقلانی نفس نقش بسزایی دارند. ابن عربی نیز بر مبانی فوق تجرد عقلی و اصالت وجود وی تاثیر بسیاری داشت. ملاصدرا این بحث را به اوج و نیز از متاخرین استاد حسن زاده آملی آن را بطور مدون و در فصلی خاص، در تطبیق با قرآن احادیث و روایات، به کمال رساند.

آنچه شیخ اشراق را به کنجکاوی در میان مکاتب گوناگون تشویق می‌کرد، یافتن آموزه‌های اشراقی بود تا بتواند نظام فلسفی هماهنگ و در عین حال متفاوت با آنچه در فلسفة مشائی وجود داشت، بنا کند. روشی که وی برای نظام فلسفی خود برگزید، تلفیقی از کشف و شهود عرفانی و روش فلسفی بود. در این کتاب، طی هشت فصل به دیدگاه‌های گوناگون شیخ شهاب‌الدین سهروردی اشاره می‌شود. در فصل نخست کتاب به زندنگی شیخ اشراق، چگونگی رشد علمی و معنوی و همچنین آثار وی اشاره می‌شود. فصل دوم دربارة نظام فلسفی شیخ اشراق است که شامل توضیحی دربارة حکمت اشراقی و همچنین مبانی فکری اوست که مبانی فکری و سرچشمه‌های حکمت شیخ اشراق آموزه‌های هرمس، حکمت ایران باستان، حکمت یونان باستان، عرفان اسلامی، فلسفة مشاء و قرآن شریف و روایات اسلامی را شامل می‌شود. مباحث بعدی کتاب از این قرا راست: معرفت‌شناسی شیخ اشراق؛ خداشناسی شیخ اشراق؛ هستی شناسی شیخ اشراق؛ انسان‌شناسی شیخ اشراق؛ راهنماشناسی شیخ اشراق و انسان‌شناسی شیخ اشراق.

حکمت اشراقی شیخ شهاب الدین سهروردی (۵۸۷-۵۴۹) یکی از مکتب‌های سه‌گانه برآمده در میان فیلسوفان مسلمان است. واقعیت این است که این مکتب فلسفی در مواجهه و چالش با مکتب‌های فلسفی مشایی و کلامی و تحت تأثیر حکمت ذوقی مشرقی ایرانیان قدیم، سقراط و افلاطون، حکمت زرتشتی، حکمت بودایی و هندی، عرفان و تصوف اسلامی و بیش از همه، ذوق سرشار و روح حقیقت جوی خود سهروردی بروز و ظهور یافت. امروزه اگرچه به همت انجمن حکمت و فلسفه ایران، مجموعه مصنفات شیخ اشراق، یکجا چاپ شده است. اما هنوز هم احیا و بازخوانی و رواج این مکتب فلسفی ضرورت دارد. زیرا پژوهش در حکمت اشراق همچنان در آغاز راه خود قرار دارد. اثر حاضر کوششی است خالصانه برای گزارش، شرح و سنجش این دستگاه فلسفی که به جامعه فلسفی عرضه می‌شود. امید است چنین پژوهش‌هایی با آهنگی تندتر و پژوهش‌هایی عمیق‌تر به حرکت خویش ادامه دهد.

حکمت اشراقی شیخ شهاب الدین سهروردی (۵۸۷-۵۴۹) یکی از مکتب‌های سه‌گانه برآمده در میان فیلسوفان مسلمان است. واقعیت این است که این مکتب فلسفی در مواجهه و چالش با مکتب‌های فلسفی مشایی و کلامی و تحت تأثیر حکمت ذوقی مشرقی ایرانیان قدیم، سقراط و افلاطون، حکمت زرتشتی، حکمت بودایی و هندی، عرفان و تصوف اسلامی و بیش از همه، ذوق سرشار و روح حقیقت جوی خود سهروردی بروز و ظهور یافت. امروزه اگرچه به همت انجمن حکمت و فلسفه ایران، مجموعه مصنفات شیخ اشراق، یکجا چاپ شده است. اما هنوز هم احیا و بازخوانی و رواج این مکتب فلسفی ضرورت دارد. زیرا پژوهش در حکمت اشراق همچنان در آغاز راه خود قرار دارد. اثر حاضر کوششی است خالصانه برای گزارش، شرح و سنجش این دستگاه فلسفی که به جامعه فلسفی عرضه می‌شود. امید است چنین پژوهش‌هایی با آهنگی تندتر و پژوهش‌هایی عمیق‌تر به حرکت خویش ادامه دهد.