جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

با مطالعه تفسیر تسنیم و دقت در آراء تفسیری آیت‌ الله جوادی آملی به وجود اختلاف ‌نظرهایی بین دیدگاه ایشان و علامه طباطبائی پی می‌بریم، با توجه این‌که هر دو از مفسران معاصر و صاحب‌نظر در تفسیر قرآن کریم می‌باشند، متوجه این نکته می‌شویم که المیزان علامه با همه ارزش و اعتباری که برخوردار است، در برخی موارد توسط شاگرد ایشان مورد نقد قرار گرفته است. با بررسی آثار موجود در این زمینه چون رساله مستقلی در این موضوع در دست نبود از این جهت نگارنده بر آن شد که موضوع پایان‌نامه خویش را بررسی این اختلاف ‌نظرها در سوره های یونس، هود و یوسف قرار دهد تا ضمن آشنایی هرچه بیشتر با این اختلاف آراء، خواننده را برای دقت بیشتر و دریافت نظرات جدید در تفسیر کلام وحی به تأمل و تکاپوی علمی وا دارد و به نظرات جدید در تفسیر دست یابد که موجب گسترش مفاهیم قرآن در بین پژوهشگران گردد تا زمینه تحقیق بیشتر در این حوزه فراهم شود. روش کار در انجام این تحقیق به این صورت است که در هر موضوعی ابتدا نظر برخی از مفسران نقل‌شده و در ادامه دیدگاه تفسیری علامه و در نهایت نقد آیت‌الله جوادی آملی به ‌عنوان یکی از آراء مطرح و قابل‌قبول در تفسیر ارائه می‌شود. موارد اختلاف در سوره یونس و هود و سوره یوسف از جمله موضوعاتی است که در این تحقیق مورد بررسی قرار گرفته است.

مسائل مهم معرفت شناسی در گذشته نزد حکماء مسلمان به طور منسجم و مستقل مورد بحث و تحقیق قرار نگرفته است؛ البته می توان با استخراج مطالب به آن انسجام بخشید؛ درمیان این استاد جوادی آملی و امام فخررازی هم مطالب و بحثهایی را ارائه کرده اند، که با توجه و با دقت در آنها می توان به تبیین و روشن ساختن نظام معرفت شناسی و منابع معرفت شناسی پرداخت؛ استاد جوادی آملی و امام فخررازی با دو روی کرد مختلف و متفاوت به سامان دهی مباحث خصوصا در زمینۀ منابع معرفت و ارتباط بین آنها می پردازند؛ این تفاوت در روی کرد این دو حکیم ریشه در نفس شناسی و تعریف معرفت دارد. استاد جوادی آملی طبق نفس شناسی و تعریف معرفتی که ارائه می نماید، نفس را یک ذات واحد و مدرک واقعی و حقیقی می داند که در مراحل مختلف ادراک محتاج به ابزار و قوای ادراک می باشد. و اما امام فخررازی نفس را ادراک کنندۀ جزئیات و کلیات می شمارد، و نیازمندی نفس به ابزار و قوای را در مراتب و مراحل ادراک لازم نمی شمارد و آن را رد می نماید. استاد جوادی آملی و امام فخررازی معرفت قلبی را فرا تر و بالاتر از معرفت حسی و عقلی می دانند، هر دو حکیم قلب را به عنوان منبع معرفت قبول دارند. جوادی آملی عقل را اعم از نظری و عملی به عنوان منبع معرفت ارائه می کند و رابطه آن را با نظریه تجرید که راهی برای رسیدن از ادراکات جزئی محسوس به ادراکات کلی معقول می باشد، تبیین و روشن می سازد. استاد جوادی آملی حس را اعم از ظاهری و باطنی به عنوان منبع معرفت قبول دارد، و می گوید حس می تواند بصورت محدود در عالم ماده با کمک از عقل ما را به معرفت برساند؛ امام فخررازی حس را بعنوان منبع معرفت قبول می کند ولی آن را همیشه در معرض خطاء می داند و ایشان حواس باطنی را قبول ندارد و آن را رد می کند که استدلال های ایشان خالی از اشکالات نیست، و در ادامه صحبت از منبع بودن عقل برای معرفت درمیان آورده است. وی هر چند تقسیم عقل را به عقل نظری و عقل عملی ذکر می نماید؛ اما این را دو قوا با دو کارکرد متفاوت قبول ندارد، و برای عقل نظری هم مراتبی را در نظر نمی گیرد. هر چند قلمروی عقل را کلیات می شمارد، اما کیفیّت دسیابی عقل به کلیات را از طریق تجرید قبول ندارد؛ ایشان نفس را ادراک کننده کلیات و جزئیات معرفی می کند و خود را از مشقّت تبیین مراحل معرفت و ارتباط میان منابع معرفت رها کرده است. با در نظر گرفتن مبناهای برگزیده شده هر دو حکیم دارای نظام معرفت شناسی منسجم و سازوار می باشند.

نقش الهيات در کنترل و حل بحران فراگير زيست‌محيطي مهم و تأثير‌گذار است. آيت‌الله جوادي آملي با تبيين رابطه انسان و طبيعت مبتني بر جهان‌بيني توحيدي و جايگزيني عنوان «خلقت» به جاي «طبيعت»، درصدد ارائه راه‌حلي برآمده‌است. لوازم خاص ديدگاه مذکور مبتني بر آن است که انسان در مقام خليفة‌اللهي، برترين مخلوق هستي بوده و طبيعت مسخر اوست. از سوي ديگر، وي امانتدار و مالک طبيعت به‌نحو مشروط و مأذون از سوي خداوند است. درک صحيح اين جايگاه به هماهنگي و تعامل مطلوب بشر با طبيعت منجر مي‌شود. ایشان مهم‌ترين موانع ارتباط صحيح انسان با طبيعت را روحيه سلطه‌جويي و استکبار‌طلبي بشر امروز بر مبناي جهان‌بيني مادي‌گرايانه و انسان‌مدارانه تعبير مي‌کند. از نظر ايشان، توجه به آثار و ثمرات مادي و معنوي طبيعت و کارکرد آن در سلامت و رشد معرفتي، عقلاني و روحي انسان و درک تأثيرات متقابل روابط وي با زيست‌بوم براساس نگرش توحيدي به هستي، عملکرد بشر را نسبت به طبيعت اصلاح و تنظيم مي‌نمايد که ثمره آن آباداني و تکامل مادي و معنوي محيط‌زيست و حل بحران‌هاي آن خواهد بود.

بحث علم ديني يا اسلامي‌سازي علوم در جهان اسلام، يکي از مسائل مهم در عرصه علوم انساني است که در چند دهه اخير ذهن بسياري از متفکران و فيلسوفان را در حوزة علم و دين به ‌خود مشغول کرده است. بحران‌هاي ناشي از علم‌‌گرايي و افراط در نظريات تعارض علم و دين در دو قرن اخير، پرسش از همکاري علم و دين و به‌تبع آن امکان علم ديني و خدا باور را مورد تأمل قرار داده است. در اين زمينه سابقة قبلي ملل اسلامي و واقعيت عقب‌ماندگي کنوني آنها پرسش از اسلامي‌سازي علوم را براي متفکرين اسلامي به‌طور جدي مطرح کرده است. آيت‌الله جوادي آملي با نگاه دائرةالمعارفي به دين معتقد است علم يکسره ديني است و تقسيم کردن علم به ديني و غيرديني ناصواب است. وي با تغيير جهان‌بيني و مباني علوم موجود در دانشگاه‌ها، درصدد اسلامي کردن علوم است. آيت‌الله جوادي آملي از منظر ديني و وحي الهي و با اعتقاد به کامل بودن آموزه‌هاي دين اسلام در کليت امور دنيايي و اخروي و همچنين با تقسيم و در طول هم قرار دادن انواع عقل تجربي، عقل نيمه‌تجريدي، عقل تجريدي و عقل ناب با دو روش فلسفي و تفسيري به ارائه ديدگاه خويش در زمينه علم اسلامي پرداخته است. ديدگاه آيت‌الله جوادي آملي از اينکه توانسته است تعارض عقل و دين را با دليل متقن رفع نمايد حائز اهميت است.

بخش مهمى از قلمرو علمى تعلیم و تربیت ارزش ها، انتقال و درونى سازى ارزش هاى حاکم بر جامعه و مبتنى بر فرهنگ جامعه در افراد آن جامعه مى باشد. این مهم اگرچه در فرهنگ اسلامى نیز مورد نظر سیاست گذاران و متولیان امر است، اما با توجه به این نکته که به رغم وجود مواد و مطالب فراوان در منابع اسلامى، در مقام عمل و تحقق بیرونى اهداف مستند علمى، با مشکلات جدى روبه رو هستیم و همچنین با توجه به شرایط جامعه معاصر اسلامى، ضرورى مى نماید که عالمان و دست اندرکاران امر تربیت درصدد عملیاتى کاربردى تر بوده و راه هاى حل مشکل در مقام عمل را ارائه دهند. بررسى این نکته که قرآن در درونى سازى ارزش هاى اخلاق اجتماعى، چه روش هایى را در ساحت گرایش به کار برده و یا توصیه کرده است، موضوعى است که این مقاله درصدد بیان آن است. مقاله حاضر با شیوه توصیفى تحلیلى، این روش ها را در قرآن مورد مطالعه قرار مى دهد. روش هاى به دست آمده عبارتند از: روش موعظه، روش تحریک عواطف، روش تحریک ایمان، روش تبشیر و تشویق، روش تنبیه.

تبیین آرای فلسفی آیةالله جوادی آملی در مسائل معناشناختی می‌تواند مقدمه‌ای برای دفاع عقلانی از اخلاق جاودان و واقع‌گرای اسلام در هرعصری باشد. در این مقاله نظریه ایشان در خصوص معنای «الزامات اخلاقی» و جایگاه این نظریه در میان نظریه‌‌های معناشناسی فرااخلاق مورد بررسی قرار می گیرد. در این نظریه، «باید های اخلاقی» اعتباری، انشایی و تعریف‌پذیر می باشند و معنای آنها «ضرورت بالغیر» است. در این تعریف، نه از مفاهیم اخلاقی دیگر استفاده می‌ شود، و نه از مفاهیم تجربی، از این رو، این نظریه «تعریف‌‌گرا» و «طبیعت‌‌گرایی عام» به حساب می آید، نه «طبیعت‌گرایی خاص». این نظریه مانند نظریه‌-های الهیاتی مفهوم «باید اخلاقی» را بر اساس امر و نهی الهی تعریف نمی‌کند، تا جزو نظریه‌های «فراطبیعت-گرایی الهیاتی» باشد. اما در این نظریه چون از مفاهیم معقولات ثانی فلسفی-ضرورت بالغیر- برای تعریف «باید اخلاقی» استفاده می‌شود، از دسته نظریه‌های «فراطبیعت‌گرایی فلسفی» می‌باشد. از نگاه معرفت شناسانه نیز، در نظریه آیةالله جوادی آملی گزاره‌های حاوی «بایدهای اخلاقی» گزاره‌هایی انشایی هستند نه اخباری، بنابراین، شناختی از واقعیت اخلاقی در خارج به ما نمی‌دهند، و «غیرتوصیفی» می‌باشند، ولی چون مبتنی بر مصالح و مفاسد واقعی، اعتبار شده‌اند، اعتباری محض نیستند، از این رو، نظریه ای «واقع‌گرا» است.

یکی از مهم­ترین و مبنایی‌ترین مسائل حِکمی که تأثیرات و لوازم مهمی نیز در پی‏دارد، مسئلۀ وحدت شخصی وجود است؛ که با آن حکمت به افق عرفان وارد شده و بدین ترتیب همه مسائل و مباحث فلسفی کیفیّتی نوین می‏یابند. در این مقاله بر اساس دیدگاه حکیم متالّه آیت‏‌الله جوادی آملی (جامع فلسفه، عرفان و تفسیر) بر اساس نامتناهی بودن واجب تعالی به اثبات وحدت شخصی وجود و نیز نقد یک تلقی از حقیقت نامتناهی (که با غیر وحدت شخصی هماهنگی دارد) پرداخته، و سپس به لوازم تأثیرات و تحولات مهمی که امتداد آن محسوب می‏شود می‏‌پردازیم؛ لوازم و تحولاتی مانند: «تحول تشکیک در وجود به تشکیک در ظهورات وجود»، «ارجاع علیت به تشأن»، «آیت بودن اشیاء برای خداوند»، «تحول در قاعدۀ الواحد»، «افزایش اقسام حمل»، «تحول در قاعده بسیط الحقیقه»، «امتناع شهود ذات و صفات ذاتی»، «نسبت یکسان خداوند به همه چیز»، «محال بودن حلول و اتحاد واجب تعالی»، «تحول در مستقل و رابط»، «محال بودن تغییر در خداوند»، «از سنخ تجلی شدن اضافۀ اشراقی»، «بازگشت حدوث و قدم به ظهور و خفا» و دیگر موارد. از این‏‌رو این اثر را می‌‏توان منبعی راهبردی برای تبیین مسایل مهم فلسفی و مسایل مهم عرفانی و نیز تنقیح مرز بین این دو و صیرورت اولی به دومی نیز به شمار آورد.

روش تفسيري «قرآن به قرآن» با رويکرد اعتدالي در کنار استفاده از آيات قرآن و محوریت آن، به بهره‌گيري از روايات نيز اهتمام فراوان دارد. برخي تصور کرده‌اند که در روش تفسيري «قرآن به قرآن» براي فهم آيات به روايات نيازي نيست؛ در صورتي که براي فهم و تبيين نقش روايات در تفسير «قرآن به قرآن» بايد از سخنان و تفاسير رهروان اين مکتب بهره جست. آيت‌الله جوادي آملي که از مفسران برجسته روش «قرآن به قرآن» و جامع معقول و منقول است، جايگاه روايات تفسيري در رويکرد «قرآن به قرآن» را به‌خوبي تبيين کرده و به شبهه يادشده پاسخ داده است. اين مقاله که به روش تحليلي ـ توصيفي نگارش يافته به اين نتيجه رسيده که از ديدگاه ايشان روايات تفسيري در جهت تأييد، زمينه‌سازي براي فهم معارف قرآن و نيز تتميم و تکميل فهم آيات قرآن کريم نقش جدي دارند. ازاين‌رو، هم جايگاه قرآن و نيز امکان فهم همگاني قرآن حفظ مي‌شود و هم منزلت معصومان(ع) و نيز مکانت روايات تفسيري رعايت مي‌گردد. از سوي ديگر، از نگاه معظم‌له، روايات تفسيري گاهي از سنخ تفسير مفهومي، گاهي از قبيل تطبيق مصداقي، و گاهي از نوع تفسير باطني است.

مسئله ارتباط امر متغیر با ثابت، یکی از پیچیده‌ترین مسائل فلسفی است؛ چراکه متغیر از جهتی که متغیر است، نمی‌تواند با ذات ثابت خداوند متعال در ارتباط باشد. ازاین‌رو بسیاری از فیلسوفان مسلمان کوشیده‌اند تا وَجه ثباتی برای متغیر در نظر گیرند. به‌رغم نکات ارزنده‌ای که پیشنهادهای ایشان برای گره گشایی از معضل یادشده دارند، اما هیچ‌یک به‌تنهایی نمی‌توانند این چالش را حل نمایند؛ چراکه در ثبات و تغیر، نسبت به غیر لحاظ نشده است؛ پس نمی‌توان برای امر متغیر دو چهره وجودی در نظر گرفت که از منظر امور ثابت، ثابت و از منظر امور متغیر، متغیر باشد. آیت‌الله جوادی آملی خوانش جدیدی در گره-گشایی از این مسئله دارند که بر تشکیک وجود استوار است. برابر این دیدگاه، همه مراتب وجود به ثباتی نفس‌الامری و غیر نسبی متصف هستند که برپایه مرتبه‌ وجودی آنها شدت و ضعف می‌یابد. ضعف ثبات در مراتب پایین وجود، مایه شکل‌گیری مفهوم منافق «تغیر» از این مراتب می‌گردد. نوشتار پیش رو با هدف حل نهائی مسئله ربط متغیر به ثابت بر اساس اصول حکمت متعالیه، نخست به تحلیل و بررسی اجمالی آرای مهم حکیمان مسلمان پرداخته و سپس با واکاوی دیدگاه استاد جوادی آملی، به برتری‌های دیدگاه ایشان نسبت به اقوال دیگر اشاره می‌کند.

«خلود در دوزخ» از مسائل قرآنی مربوط به فرجام­شناسی است که از نظر چگونگی دلالت الفاظ آیات و نیز از نگاه عقلی مورد اختلاف اندیشمندان است. آیت الله جوادی آملی در این باره به مبانی عقلی اشاره نموده و بر پایه آن، خلود و ماندگاری در جهنم را اثبات می­نماید. در مقابل، برخی از عرفا معتقدند چنین چیزی با رحمت واسعه خدا ناسازگار است. نوشتار پیش رو با روش توصیفی تحلیلی تلاش دارد، ضمن تبیین دقیق مبانی عقلی و دلائل نقلی دیدگاه استاد جوادی آملی، نظر عرفا را در این باره به بوته نقد بکشاند. یافته­های پژوهش حاکی است صاحب تفسیر تسنیم با مبانی عقلی ازجمله تجرد و اصالت روح، ثبات و دوام روح و تجسم اعمال و دلایل قرآنی و روایی، خلود در آتش را برای افراد خاصی اثبات نموده و دیدگاه برخی عرفا را نپذیرفته و معتقد است عذاب ابدی نه تنها منافاتی با رحمت واسعه و عدل الهی ندارد، بلکه با آن سازگار و هماهنگ است.