جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

الهیات اگزیستانسیالیستی در واقع بخشی از جریان اگزیستانسیالیستی است که نگاه خدا باورانه به چالش‌های وجودی دارد و از طریق خداباوری سعی دارد به این مسائل وجودی پاسخ دهد . الهیات اگزیستانسیالیستی با استفاده از معارف و حقایق وحیانی به تبیین این چالش‌ها و حل آنها می پردازد ، از وجودی که هست عبور می‌دهد و با ابزار ایمان وجودی که اصالت دارد می‌سازد. این پژوهش با رویکرد الهیات اگریستانسیالیستی به سراغ دو اثر از آثار استاد مطهری رفته است ، «انسان در قرآن» و «انسان وایمان» . تا مضامین اگزیستانسیالیستی را که استاد مطهری در این آثار بیان کرده‌ا‌ند استخراج کند و چالش‌های وجودی مطرح شده در آن را بیابد و به تبع پاسخ‌هایی را که به این چالش‌ها داده‌اند را نیز پیدا کند . این پژوهش به روش تحلیل مضمون و با ایجاد شبکه مضامین انجام شده است. در شبکه مضامین سه سطح مضمون به هم می‌پیوندند: مضامین پایه، مضامین سازمان‌دهنده و مضامین فراگیر.ابتدا با مطالعه‌ی دقیق، عمیق و مکرر این دو کتاب و کدهای اولیه ازآن استخراج شد که در مجموع بیش از 300 کد اولیه با مضمون اگزیستانسیالیستی از متن این دو کتاب استخراج شد. سپس به ترسیم شبکه‌ی مضامین پرداخته شد و مضامین سازمان دهنده و فراگیر استخراج شد .در میان مضامین فراگیر پرتکرارترین مضمون «اصالت وجود شخصی انسان» بود که بیش از 100 مورد از کدهای اولیه حاوی این مضمون بودند. در کدهای اولیه‌ی استخراح شده برای پاسخ‌ها ، پر تکرارترین و مهم‌ترین پاسخ «ایمان مذهبی» بود ، که بارها به عنوان یک پاسخ کلی برای تمام چالش‌های وجودی بیان شده بود .

مسئله‌ی «شر» یکی از دیرینه‌ترین چالش‌های اندیشه‌ی دینی و فلسفی است که پرسش اصلی آن سازگاری وجود شرور با خدایی عالم، قادر و خیر مطلق است. این پژوهش با رویکردی تطبیقی، درصدد بررسی دیدگاه‌های شهید مرتضی مطهری — به عنوان نماینده‌ی تفکر اسلامی — و نورمن گیسلر — به عنوان فیلسوف مسیحی معاصر — در باب مسئله‌ی شر است. هدف اصلی، تبیین مبانی هستی‌شناختی، انسان‌شناختی و الهیاتی هر دو متفکر و مقایسه‌ی روش آنان در تبیین نسبت صفات الهی با وجود شر در جهان است. مطهری با تکیه بر مفاهیمی چون «کمال آفرینش»، «اختیار انسان» و «نقش تربیتی رنج»، شر را نسبی و عدمی دانسته و آن را در جهت تکامل می‌بیند؛ در حالی که گیسلر با تکیه بر صفات سه‌گانه‌ی خداوند و تئودیسه‌ی عقل‌گرایانه، تلاش دارد نشان دهد که شر با وجود خدایی کامل منافات ندارد. روش تحقیق تحلیلی-توصیفی است و با مطالعه‌ی منابع اولیه و ثانویه، دیدگاه‌ها استخراج و تطبیق می‌شوند. نوآوری پژوهش در این است که تاکنون مقایسه‌ای جامع میان این دو متفکر درباره‌ی مسئله‌ی شر در قالب پایان‌نامه صورت نگرفته است. انتظار می‌رود این پژوهش با ایجاد زمینه‌ی گفت‌وگوی تطبیقی میان دو سنت فکری اسلامی و مسیحی، به درک عمیق‌تر از عدل الهی و معنای رنج در تجربه‌ی انسانی بینجامد.

يكي از مستشرقين معروف اروپايي سرتوماس آرنولد، اهل كشور انگلـيس، اسـت . او نظرات مهمي درباره ظهور اسلام و چگونگي دعوت و گسترش آن ارائه داد. افزون بر اين در خصوص ورود اسلام به ايران و رواج تشيع مطالبي را عرضـه داشـته اسـت ايـن امـر ناشي از حساسيت و نگرش جهان مسيحيت نسبت به رواج جهـاني اسـلام بـود كـه بـه اسلامشناسي خدشه وارد كرد. در ميان متفكران اسـلامي، مرتضـي مطهـري از جايگـاه ويژهاي برخوردار اسـت. وي در ارتبـاط بـا روش تبليغـي پيـامبر (ص) و اسـلام آوردن ايرانيان و نشر اسلام در ميان زرتشتيان نظرات قابل توجهي را مطرح كـرد. بنـابراين بـا توجه به نفوذ و جايگـاه سـرتوماس آرنولـد در ميـان مستشـرقين و مطهـر ي در ميـان انديشمندان اسلامي، در اين مقاله سعي ميشود باتكيه برآثـار و اسـناد موجـود از يـك طرف، شرقشناس مشهور انگليسي سرتوماس آرنولد مورد ارزيابي قرار گرفته و از طرف ديگر، به بيان نظرات استاد مطهري پرداخته شود. در پايان نقاط اشتراك و اختلافنظـر ميان ديدگاه سرتوماس آرنولد و استاد مطهري در باب انتشار اسلام، تجزيـه و تحليـل و استنباط ميشود.

انسان ذاتاً سعادت‌جو و لذت‌طلب است. اما این که نسبتِ میان سعادت و لذت چگونه است، مسئله اصلی این پژوهش و مورد مطالعاتی آن، دیدگاه شهید‌مطهری(ره) است. این پژوهش، درجمع‌آوری اطلاعات به‌شیوه اسنادی و کتابخانه‌ای و در پردازش آن‌ها از روش توصیفی‌تحلیلی بهره برده است. در مرحله اول، رابطه سعادت با قوه عاقله و عینیت ادراک با لذت تبیین شده است و در ادامه، رابطه معاوضه‌ای بین دنیا و آخرت و هم‌چنین، هم‌ترازی سعادت با مفاهیمی از قبیل سُرور، آرزو، رضایت و لذت به‌عنوان«ملغی‌ها» از منظر ایشان تبیین و تحلیل شده است. ایشان باتوجه به خصائص انسانی و مصادیق لذت، بین سعادت و لذت، تمایز معناداری قائل شده است. نتایج بیانگر این است که نه تنها نسبت لذت با سعادت، مساوی و هم‌تراز نیست، بلکه میان آن‌ها، اولاً مراتبی از جدایی و بینونت وجود دارد؛ ثانیاً سعادت از نظر مصداق، أعم از لذت است؛ ثالثاً سعادت، عقلانی و جنبه مصلحتی دارد؛ یعنی‌ سعادت هر چه بیشتر باشد، بهتر است، اما گرایش به برخی از انواع لذت، محتاطانه و در سایه حاکمیت عقل و به سمت‌وسوی مصلحت باشد، نه منفعت؛ رابعاً سعادت حقیقی، هم دارای لذت پایدار است و هم، جنبه عقلانی و روحانی دارد. بنابراین، غوطه‌ور شدن در برخی از مراتب لذت، نه تنها موجب سعادت نیست، بلکه سبب لغزش انسان در دنیا و شقاوت او در آخرت خواهد شد.

دکتر فنایی ادعا می‌کند اخلاق مسلمانان یک اخلاق آخرت‌گراست و در آن تنها برخورداری فرد از فضایل و ملکات نفسانی مهم است نه بروز رفتاری این ملکات؛ از این رو، مسلمانان تصویر درستی از جایگاه اخلاق در روابط اجتماعی ندارند. در مقابل، در فرهنگ کنونی غرب، رفتار اجتماعی یا همان اخلاق سکولار مطرح است که در آن خودِ رفتار بدون درنظر گرفتن انگیزه‌هایی که در پس آن است مورد توجه است تنها با این شرط که نباید به دیگران ضرری برسد؛ بنابراین، اخلاق سکولار چون یک اخلاق اجتماعی است و رفتار در آن اصل است برای زندگی اجتماعی بشر مناسب بوده و کارایی بیشتری نسبت به اخلاق مسلمانان دارد. این پژوهش جهت بررسی ادعای مذکور، به بازخوانی و مقایسه اندیشه شهید مطهری به‌عنوان چهره‌ای مطرح در میان اندیشمندان مسلمان و دکتر فنایی به‌عنوان یکی از طرفداران اخلاق سکولار در ایران پرداخته است. در این راستا، از روش تحلیل تطبیقی استفاده شد و نتایج به‌دست آمده نشان داد که بر ادعای دکتر فنایی مبنی بر غفلت از رفتار در اخلاق مسلمانان و برتری اخلاق اجتماعی سکولار، نقدهای جدی وارد است. از دیدگاه شهید مطهری نیز، به‌رغم تعارض ظاهری میان تعاریف ارائه شده از اخلاق توسط ایشان، رفتار مورد غفلت قرار نگرفته؛ هرچند نکاتی در این دیدگاه نیازمند توضیح است. تفاوت اصلی دو دیدگاه در آن است که دکتر فنایی برای اخلاقی بودن یک عمل، صرفاً قائل به حسن فعلی است؛ اما شهید مطهری حسن فاعلی را در کنار حسن فعلی لازم و ضروری می‌داند. همچنین به‌دست آمد که می‌توان تعریفی از اخلاق ارائه داد که چنین نقدهایی به آن وارد نباشد و به صراحت همه امور اختیاری، از جمله رفتار را شامل شود.

جهان‌بینی هر متفکر، بر بنیان جهان‌شناسی او استوار است و بدون واکاوی نظام‌واره جهان‌شناختی وی، شناخت صحیح و دقیق از جهان‌بینی‌اش دشوار، بلکه گاه ناممکن خواهد بود. از این‌رو، برای معرفی جهان‌بینی استاد شهید آیت‌الله مرتضی مطهری، پیش از هر چیز باید ساختار نظام‌مند جهان‌شناسی ایشان را بررسی کرد؛ ساختاری که از دل پرسش‌هایی چون: چیستی جهان، چگونگی پیدایش آن، ساختار هندسی و فیزیکی جهان، ساکنان این عالم و قوانین حاکم بر آن سربرمی‌آورد. بر همین اساس، این مقاله با روش توصیفی‌ـ ‌تحلیلی و رویکرد استنادی، به بررسی مکتوبات استاد مطهری پرداخته و به بازسازی منظومه جهان‌شناختی وی می‌پردازد. یافته‌های این پژوهش نشان می‌دهد که شهید مطهری با اتخاذ رویکردی عقل‌گرایانه و بهره‌مندی از سنت فلسفی حکمت متعالیه، در عین وفاداری به آموزه‌های قرآن کریم و تعالیم اهل‌بیت:، «جهان» را به‌عنوان «ما سوی‌الله» پدیده‌ای حادث، اما مبتنی بر صدور از واجب‌الوجود تلقی کرده است. او ساختار هفت آسمان و هفت زمین را پذیرفته و انسان، ملائکه و جنیان را از جمله ساکنان مختار این عالم دانسته است. از نظر وی، سنت‌هایی نظیر علیت و اختیار از جمله قوانین بنیادینی‌اند که بر این جهان و ساکنان آن حاکم‌اند.

امروزه اعتقاد به حق یکی از اعتقادات اساسی بشر در حوزه روابط اجتماعی و صحنه‌های بین‌المللی است و انسان امروز، عصر خود را عصر حق نامیده و خود را محق می‌داند. انسان به این امر اکتفاء نمی‌کند که مسأله‌ای موجب رفاه او شود، بلکه تنها دستیابی به حقوقش او را آرام می‌سازد. از این‌رو، مسالۀ حق به یکی از مسائل مهم زندگی انسان معاصر تبدیل شده است. دین اسلام و به ویژه قرآن کریم نیز که «حقانیت» از مهم‌ترین ویژگی‌ باورها، آموزه‌ها و احکام آن به حساب می‌آید، بر مسأله حق تاکید زیادی دارد. یکی از مباحث مهم در مسئله حق، تقسیم آن به تکوینی و اعتباری است. این تقسیم، هم در میان اندیشمندان اسلامی و هم میان اندیشمندان غربی مطرح بوده و اندیشمندان بسیاری به این تقسیم پرداخته و دیدگاه‌های خاص خود را درباره آن بازگو کرده‌اند. در این میان، شهید مطهری به عنوان یکی از اندیشمندان برجسته معاصر به تفصیل و با اهتمام فراوان به این مسئله پرداخته است. ایشان با اعتقاد به حق‌های تکوینی و اعتباری، تعریف ویژه‌ای از حق تکوینی و اعتباری ارائه می‌کند که قابل تأمل است. پژوهش حاضر با مطالعه آثار شهید مطهری در مسئله حق، به تبیین دقیق و ساختارمند دیدگاه ایشان درباره حق تکوینی و اعتباری پرداخته و در نهایت آن را نقد و بررسی کرده است. مسأله اصلی این پژوهش، بررسی صحّت و سقم تعریف شهید مطهری دربارۀ حق تکوینی و اعتباری بوده و این مهم با روش توصیفی- تحلیلی انجام شده است. شهید مطهری، تعریف‌های متعددی برای حق بیان کرده است. براساس یک تعریف، حق، علاقۀ خاص میان موجودات مانند انسان‌ها و سایر موجودات بوده و این علاقه نیز همان اختیار ویژه‌‌ای است که صاحب حق دارد. این اختیار، یا تکوینی است و یا اعتباری؛ از این‌رو، حق به تکوینی و اعتباری تقسیم می‌شود. به عقیده شهید مطهری، حق تکوینی براساس یک رابطه غایی شکل می‌گیرد که مفاد آن، اختیار، إذن و توانایی تکوینی موجودات برای رسیدن به کمال است، به‌نحوی که موجودات به صورت تکوینی، طوری آفریده شده‌اند که اختیار و توانایی رسیدن به کمالات شایسته خود را دارند. اما حق اعتباری، اختیار غیرحقیقی است که انسان، مثلاً نسبت به یک شیء دارد که این اختیار در بستر اجتماع از سوی قانون، جعل و وضع می‌گردد. روشن است که نتیجۀ این اختیار، بهره‌ای است که صاحب حق می‌برد. اما این دیدگاه از جهات مختلفی محل نقد و نظر است. از یک‌سو، معلوم نیست شهید مطهری کاربرد واژه حق در معانی مختلفی که ذکر می‌کند را به اشتراک معنوی می‌داند یا اشتراک لفظی؛ چراکه از برخی عبارات ایشان، اشتراک معنوی و از برخی دیگر، اشتراک لفظی بودن واژه حق استفاده می‌شود. از سوی دیگر، شهید مطهری حق را علاقه و رابطۀ خاص میان دو موجود می‌داند، به‌نحوی که اگر آن علاقۀ خاص وجود داشته باشد، حق موجود است و اگر آن علاقه وجود نداشته باشد، حق موجود نیست؛ اما تعریف حق به رابطۀ میان دو موجود، متوقف بر آن است که اولاً، دو موجود تحقق داشته باشد و ثانیاً، میان آنها رابطه وجود داشته باشد؛ تا پس از آن، حق محقق گردد. در حالی‌که به‌نظر می‌رسد این تحلیل درست نیست؛ زیرا حق، امتیازی است که صاحب حق واجد آن است و تحقق این امتیاز نیز ضرورتاً به دو موجود و رابطه میان آنها نیاز ندارد؛ نظیر حق آفرینش برای خداوند که امتیازی برای خداوند بوده و او حتی پیش از خلق سایر موجودات نیز دارای این امتیاز است. همچنین انحصار حق تکوینی به رابطۀ غایی نیز درست به‌نظر نمی‌رسد؛ زیرا حق تکوینی به‌گونۀ فاعلی نیز تصویرپذیر است؛ برای نمونه، رابطه میان خداوند با مخلوقات، رابطه فاعلی است؛ به‌نحوی که خداوند، فاعل و علت هستی‌بخش مخلوقات است و مخلوقات نیز فعل او بوده و همۀ شئون آنها وابسته به خداوند است و اختصاص تکوینی به او دارد، که لازمۀ این اختصاص تکوینی، حق تکوینی تصرف خداوند نسبت به مخلوقات است که به‌گونۀ فاعلی می‌باشد. در مجموع، دیدگاه شهید مطهری دربارۀ حق تکوینی و اعتباری، از جهات مختلفی دارای نقص است و نیاز به تکمیل دارد.