جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

شعار نه شرقی، نه غربی، جمهوری اسلامی، مدعی است نه الگوی شرق (مارکسیسم) و نه الگوی غرب (لیبرالیسم) هیچ­یک، قادر به پاسخ گویی به نیازهای صادق انسان نیست و تنها مکتبی که می­تواند پاسخ گوی نیازهای صادق انسان باشد، اسلام است. در این راستا، یکی از ضرورت­های بسیار مهم انقلاب مقدس اسلامی و نظام برخاسته از آن، با توجه به شعار راهبردی فوق و آرمان­هایی چون بازتولید سبک زندگی اسلامی و الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت و باز تولید تمدن اسلامی تلاش در راستای تولید انبوه نرم­افزارهای اسلامی و اسلامی­سازی نرم­افزارهای موجود است،برهمین اساس، یکی از مسائل بنیادی چیستی علم­دینی و نظریه­پردازی در این باب است. هدف از این پژوهش، نقد و بررسی نظریه­ها درباره معیار دینی بودن علوم (از دیدگاه شهید مطهری و جوادی­آملی) و ارائه بهترین نظریه است. روش تحقیق در این پژوهش، روش تحلیلی برهانی بوده است. شهید مطهری علم و دین را مکمل یکدیگر می­دانند و معیار دینی بودن علوم را فایده­مندی بیان می­کنند اما آیت الله جوادی­آملی بر رابطه تداخل بین علم و دین تأکید دارند و علم را در چارچوب معرفت دینی قرار می­دهند و معیار دینی بودن علوم را تطابق با واقع می­دانند؛ اما این درحالی است که معیار جامع دینی بودن علوم خود وحی یا تفسیر قاعده­مند وحی می­باشد.

بدون شک، غرب برای استاد شهید مطهری، یک مسأله جدی و بنیادی بوده است و امروزه کمتر عرصه ای را در جامعه می توان یافت که به گونه ای از انگاره های فکری، فلسفی و فرآورده های فرهنگ و تمدن غرب اثر نپذیرفته باشد.این تحقیق در صدد بررسی و شناخت معضلات و ناکامی های غرب و ارائه راهکار خروج جامعۀ غربی از بن بست از دیدگاه شهید مطهری است. روش شناسی استاد مطهری به نقد فرهنگ و تمدن غربی با نگاه واقع بینانه و دین مدارانه به شیوه توصیفی و تحلیلی است. یافته های پژوهشی در گفته ها و نوشته های استاد مطهری درباره فرهنگ غرب در چهار محور که شامل، بررسی کارنامه غرب متجدد، سیطره بحران معنوی بر غرب معاصر، پیامدهای حاکمیت فرهنگ و تمدن غرب و راهبردهای مواجهۀ جامعه اسلامی با غرب، تبیین می گردد. استاد مطهری در پایان، به این نتیجه می رسد که گرچه غرب در عرصه تکنولوژی پیشرفت های چشمگیری کرده ولی در ساحت انسانیت و ارزش های عالی انسانی پیشرفت نداشته است.

استاد شهید مطهری (1359 ش) یکی از اندیشمندان و حکمای شیعه، در حوزه اندیشه اصلاحی، احیای اسلام و تمدن سازی نوین اسلامی به شمار می­رود. وی در حوزه­های مختلف فرهنگ و تمدن اسلامی، نظریه‌های گوناگونی دارد که در این پژوهش به آن پرداخته خواهد شد. مقاله حاضر به روش توصیفی-تحلیلی در پی پاسخ به این سؤال است که اصول استاد مطهری در نگاه به فرهنگ و تمدن اسلامی بر چه محورهایی استوار است و این مسئله مهم چه نسبتی با نظام سازی فرهنگی دارد. یافته­ های پژوهش نشان می­دهد که استاد مطهری به ساخت نظام فرهنگی، تعلیم و تربیت و توانمند سازی و تقویت بنیه فکری مسلمانان با نگارش آثار گوناگون علمی و طرح اندیشه اسلامی تأکید داشت. از دیدگاه این اندیشمند هر نهضت اجتماعی در خطر رو در رویی با آفاتی همچون: نفوذ اندیشه بیگانه، تجدد گرایی افراطی، تداوم نهضت، نفوذ فرصت طلبان، ایهام در طرح‌های آینده و تغییر جهت دادن اندیشه می‌باشد. وی معتقد بود با شناخت آسیب‌های فرهنگی و عوامل مؤثر در این مسیر، برای ایجاد تحول فرهنگی، راهبردهای متعدد فرهنگی ضروری است. ایشان شناخت دقیق اجزای فرهنگ و تمدن اسلامی را در راستای برقرای نظام فرهنگی مطلوب قلمداد می­ کرده ­اند.

شناخت عوامل مؤثر بر باور دینی از جنبه‌های مختلف معرفتی و غیرمعرفتی، نقش مهمی در تبیین دلایل گرایش یا گریز از دین دارد. در این پژوهش، با تکیه بر آرای استاد مرتضی مطهری، ابعاد مختلف این عوامل بررسی شده است. عوامل معرفتی شامل توانایی دین در ارائه پاسخ‌های عقلانی به مسائل اساسی، رفع نیازهای فکری و انسجام مفاهیم دینی است. در مقابل، برخی موانع غیرمعرفتی مانند سخت‌گیری‌های افراطی در مسائل دینی، محیط اجتماعی نامساعد، عملکرد نادرست مبلغان دینی و عدم تطبیق شیوه‌های تربیتی با مقتضیات زمان، می‌توانند موجب کاهش گرایش به دین شوند. پژوهش حاضر که به روش توصیفی-تحلیلی انجام شده است، با بررسی آثار شهید مطهری نشان می‌دهد که در کنار مبانی عقلی و معرفتی، توجه به عوامل غیرمعرفتی نیز برای حفظ و تقویت باور دینی ضروری است. استاد مطهری بر اهمیت تربیت مبتنی بر تقوا، ترویج آزاداندیشی، احترام به عقل و تقویت روح حقیقت‌جویی تأکید کرده و این موارد را به‌عنوان راهکارهایی برای مقابله با دین‌گریزی مطرح کرده است. این مطالعه بر ضرورت رویکردی جامع در بررسی دین‌داری و دین‌گریزی تأکید داشته و تأثیر تعامل این دو دسته از عوامل را بر شکل‌گیری باور دینی مورد توجه قرار داده است.

نظریه «اعتباریات»، یک ابداع نظری و ابتکاری معرفت‌شناسانه است که با رویکرد معرفت‌شناختی تدوین شده‌است. در مجموع اعتباریات، قلمروی روشن از مناسبات و روابط اجتماعی بین انسان‌ها، نیازهای آدمی، اغراض و اهداف او در جهت حرکت استکمالی و چارچوبی قوی از نظریه‌پردازی در علوم‌انسانی، اخلاق و ... عرضه می‌کند. اساس طرح اعتباریات، مبتنی بر نظریه «انسان‌شناسی» علامه‌طباطیایی توسط استاد مطهری امتداد یافته است. این نظریه به‌دنبال شناخت روشن از انسان، پرسش‌ها و نیازها و نیز اهداف و غایات او از دیدگاه اسلامی است از این منظر قرائت استاد مطهری از ادراکات اعتباری انسان‌شناسی اسلامی را در بستر شکل‌گیری بنیان‌های حقوق و اخلاق جمعی، زندگی اجتماعی و نظامات جمعی را متفاوت از اندیشه‌های سکولاریستی شرح می‌‌دهد. اين پژوهش با استفاده از روش تحلیل فلسفی تطبیقی به دنبال پاسخ به این پرسش است که قرائت استادمطهری از ادراکات اعتباری در زمینه انسان‌شناسی اسلامی چه ویژگی‌‌هایی دارد که می‌تواند موجب تفاوت الگوی انسان‌شناسی اسلامی از از الگوی اومانیستی قرار باشد؟ در نوشتار حاضر در صددیم تا به تبیین تفاوت مدل انسان‌شناسی اسلامی از روش اومانیستی از منظر ادراکات اعتباری استاد مطهری بپردازیم، دستآوردی که نتیجه آن می‌تواند در باز تدوین علوم انسانی اسلامی در تقابل با علوم انسانی اومانیستی مؤثر و کارآمد باشد.

در متون اسلامی با حجم زیادی از آیات و روایاتی روبه‌رو هستیم که به بیان آثار دنیوی اعمال انسان پرداخته است. شهید مطهری از روش‌های مختلفی برای توضیح حلقه‌های میانی بین یک عمل و اثر ذکر شده برای آن، استفاد کرده‌اند. به عنوان نمونه ایشان در مورد ارتباط تقوا با آثاری مثل تشخیص حق از باطل، سلامتی روحی و جسمی و حل مشکلات بیان می کنندکه علّیّت تقوا برای این آثار، علّیّت قریب نیست و حداقل یکی دو واسطه در میان است. «پذیرش اصل علّیّت، همدوشی علل معنوی و علل مادی، عدم استثناء اصل علّیّت، متأثّرشدن پدیده‌های مادّی از چند علّت، شرایط اثرگذاری علل معنوی، مقدّم شدن عوامل معنوی بر عوامل مادّی و توجه به علل قریب و بعید» از مبانی شهید مطهری در تبیین رابطه علّی و معلولی بین اعمال انسان و آثار دنیوی آنها است. با بررسی این دسته از متون دینی به روش شهید مطهری، می‌توان زاویه دید جامعه دینی نسبت به این متون را اصلاح کرد و جلوی افراط و تفریط‌ها را در زمینه‌ی جمع بین عوامل مادّی و معنوی گرفت. به همین منظور با استفاده از روش کتابخانه‌ای به گردآوری اطلاعات پرداخته شده و سپس آن اطلاعات با روش توصیفی- تحلیلی مورد ارزیابی قرار گرفته است. همچنین با بررسی موردی تقوا و آثار آن، مشخص می‌شود که با بهره‌مندی از این مبانی و روش به دست آمده، می‌توان به تبیین و تفصیل روابط علّی ذکر شده در دیگر آیات و روایات پرداخت.

بحث از ایمان در اعصار مختلف و نزد آدمیان، کاشفیّتِ درون گرایانهْ به نحو نقلی از حقیقت را دارد که از گذشته تا اکنون، مورد توجه دینداران، اندیشمندان و دانشمندان بوده است. مسئله ایمان از این جهت مهم است که نخست در جوامع مقیّد دین‌مدار، سبب تقسیم جامعه به «با ایمان و بی ایمان» می گردد و دوم با شناخت ماهیت آن، سعادت و نجات یا شقاوت و نگون بختی بشر، تصویر می گردد؛ که اگر این تصویر صحیح نباشد، حیات مادی و اخروی آدمیان با مخاطراتی در عقیده و عمل مواجه می گردد.مسئله اصلی این پژوهش استخراج نظرات استاد مرتضی مطهری در باب ایمان است. برای این مهم با رجوع به آثار مکتوب ودست اول از استاد مطهری، نظرات ایشان در مسئله ایمان، استخراج، دسته بندی و نتیجه گیری گردید. در آثار ایشان بصورت گسترده به مقولۀ ایمان پرداخته شده است و ایشان ایمان را لفظاً از ریشه «أمن« به معنای اطمینان و عدم ترس در قلب می داند و ماهیت آن را علاوه بر کارکرد اجتماعی، آرامش بخشی در زندگی می دانند، که پشتوانه تمام فضایل است. لذا ماهیت ایمان از دیدگاه ایشان فردی و اجتماعی است. از نظر ایشان متعلّقِ ایمان در غیب خلاصه می گردد؛ همچنین زیستنگاه ایمان را فطرت بشر می دانند.استاد مطهری برای ایمان خصوصیات و آثار عینی قابل توجهی را در نظر دارد. در نهایت ایمان طرح شده در اندیشه مطهری حوزه های درون و برون افراد، و حوزه های منقول و معقول وحی را نیز در بر می گیرد.

عقل به عنوان یک قوه با عت تمایز انسان از سایر حیوانات میشود در عرصه ی دین پژوهی هم عقل نقش بسزایی ایفا میکند و استاد مطهری و علامه جعفری به عنوان دو متفکر عقل گرا به این مساله پرداخته و بحث کرده اند.