جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

علامه طباطبایی و شهید مطهری از معدود عالمان شیعه هستند که توأماً به علم الاخلاق و فلسفه اخلاق نظر داشته و مباحث بدیعی را در این زمینه پی افکنده اند. مباحث این دو اندیشمند اگر چه در بعضی موارد متفاوت است اما در مجموع مکمل یکدیگر است. یکی از مباحثی که مورد توجه آن دو قرار گرفته مساله نسبت اخلاق و دین است. علامه طباطبایی و شهید مطهری نسبت اخلاق و دین را از زوایای مختلف مورد توجه و تامل قرار داده و دیدگاهی جامع مبتنی بر مبانی فلسفی و مستند به شواهد قرانی و روایی إرائه نموده اند. در این نوشتار با روش توصیفی تحلیلی و شیوه کتابخانه ای، آراء این دو متفکر در حوزه اخلاق و نسبت آن با دین مورد بررسی قرار گرفته و این نتیجه بدست آمده است که نفی تعارض اخلاق و دین، نقش دین در توجیه الزمات اخلاقی، غایت بودن دین نسبت به اخلاق، دین به مثابه تنها ضامن اجرایی رفتارهای اخلاقی از جمله مهمترین نسب موجود میان اخلاق و دین از دیدگاه این دو اندیشمند است. همچنین حاصل رابطه مذبور این است که برخلاف دیدگاهی که اساسا باور به خداوند قادر مطلق را ناسازگار با فعل اخلاقی می داند، از نظر این دو شخص، نوعی تعامل سازنده بین اخلاق و دین در مسیر اعتلای باورهای دینی و رفتارهای اخلاقی وجود دارد.

انسان‌شناسی چه از جهت هستی‌‌شناختی و چه از بُعد معرفت‌شناختی از دیرباز مورد توجه دانشمندان علوم-انسانی بوده و هست. علاوه بر آن انبیاء الهی و علوم وحیانی بر شناخت انسان به عنوان یکی از اهداف مبنایی خویش تأکید داشته‌اند. در این میان ابونصرفارابی به عنوان فیلسوفی مشائی از متقدمان و شهید مرتضی‌مطهری به عنوان فیلسوفی صدرایی از معاصران در خصوص انسان و قوای مادی و معنوی او نظریاتی ارائه کرده‌اند که قابل تأمل است. لذا این سوال به ذهن متبادر می‌شود که با عنایت به تفاوت مکانی، زمانی و مشرب فکری این دو حکیم، اشتراکات و افتراقات دیدگاهی آنان درباره انسان چیست؟ در این پایان‌نامه سعی شده است تا با ابزار مطالعات کتابخانه‌ای و اسنادی به گردآوری مطالب اقدام و با روش توصیفی و تحلیلی به سؤال مذکور پاسخ داده شود. به نظر می‌رسد به رغم اشتراکاتی که هر دو فیلسوف درباره‌ دو بعدی بودن انسان و قوای مادی و روحانی و هدفمندی، عقل، نفس و فطرت او دارند؛ فارابی در انسان‌شناسی خویش ضمن بهره‌گیری از دین اسلام، بیشتر تحت تاثیر فلسفه یونان و ارسطو بوده است و شهید مطهری در شناخت انسان با دیدگاهی عقلانی از معارف قرآنی تأثیری وافر پذیرفته و نوآوری‌هایی در عصر انسان‌شناسی ارائه کرده است که در زمان فارابی مذکور نبوده است از جمله ابعاد فطرت انسانی و عوامل کمال انسان، با استفاده از قرآن، برهان و عرفان در سایه اطاعت از سیره و سلوک معصومان (علیهم السلام) از نوآوری‌های ایشان می‌باشد.

اندیشه بازگشت به قرآن یکی از تلاش‌هایی است که از جانب برخی علمای دنیای اسلام برای برپایی حکومت‌های الهی در جوامع اسلامی و ازمیان بردن بحران‌های ناشی از تسلط حکومت‌های طاغوتی مطرح شد. به نوعی می توان گفت سیر اندیشه بازگشت از سید جمال الدین اسدآبادی آغاز و با تلاش متفکران بزرگی نظیر شهید مطهری و امام خمینی (ره) ادامه یافته است. این دو متفکر بزرگ دنیای اسلام با اعتقاد قلبی و ایمان به گره‌گشا بودن کتاب آسمانی، در عمل کوشیدند مسلمانان را متوجه تأثیر قرآن در برطرف نمودن بحران‌های جوامع اسلامی نمایند. با این توضیح برآنیم تا به صورت تحلیلی و با بهره گیری از نظریه بحران ها، تاثیر این اندیشه بر شکل‌گیری انقلاب اسلامی را مورد واکاوی قرارداده و بگوییم، ایجاد موج انقلابی در ایران، ناشی از تلاش های ارزشمند این دو عالم بزرگ در عمل به مفاهیم قرآنی و رجوع به قرآن بوده که در ابتدا با هدف برقراری حکومت اسلامی با محوریت ولایت فقیه در جامعه مطرح و سپس با تکیه بر آموزه‌های قرآنی به تکامل رسیده است؛ به گونه‌ای که امام خمینی (ره) در جایی می‌فرماید: «اصلاً کتاب انقلاب ما قرآن است».

هدف پژوهش حاضر واکاوی «مبادی» و «اصول ‌موضوعۀ» پیشرفت فرهنگی در دولت اسلامی از چشم‌انداز نظری آیت‌الله مرتضی مطهری است. در این پژوهش، ابتدا سلسله «پرسش‌ها» و «مسأله‌ها»یی که دربارۀ موضوع مطرح شده‌اند، گردآوری گردیده‌، آن‌گاه، «پاسخ‌ها» و «راه‌حلّ‌ها»ی متناظر با هر یک از آنها، در قالب «دوگانه‌‌پردازی‌های مفهومی متضاد»، طرّاحی و ارائه شده‌اند. سپس به آثار مرتضی مطهری مراجعه شد تا مشخّص شود که پاسخ‌های او، چیست. نتایج نشان داد که مقوّمات مبادی پیشرفت فرهنگی در دولت اسلامی در رویکرد مطهری، مشتمل بر: «امکان فرهنگ اسلامی»، «حقانیّت فرهنگ اسلامی»، «خدامداری و آخرت‌اندیشی»، «جامعیّت و فراگیری اسلام»، «اصل‌انگاری و تعیین‌کنندگی فرهنگ» و «تصرّف‌پذیری و مسخّرشوندگی فرهنگ» است.

هدف پژوهش حاضر شناخت راهبری حکومت اسلامی در مدیریت فرهنگ از منظر استاد شهید مطهری است. سوال اصلی این است که وظیفه اصلی حکومت اسلامی در برابر مدیریت فرهنگ جامعه چیست؟ روش پژوهش توصیفی-تحلیلی بوده و بر این فرض استوار است که حکومت اسلامی برای مدیریت فرهنگ جامعه نقش اساسی دارد. نتایج پژوهش نشان می‌دهد که شهید مطهری با مراجعه به ایدئولوژی اسلامی و جهان‌بینی اسلامی اثبات می‌کند که حکومت اسلامی در عرصۀ مدیریت فرهنگ از دو نوع راهبری کلیدی برخوردار است. حکومت دینی دو وظیفه اصلی دارد یکی اینکه مخاطب‌شناسی کند و دیگر آنکه به فراهم کردن زمینه‌ها و مقدمات برای ارتقاء سطح فرهنگی اقدام نماید.

از جمله مباحثی که نقش مؤثّر و سازنده‌ای در تأثیر و کارآمدی گفتگوهای ادیان، خصوصاً اسلام و مسیحیّت و چگونگی ارتباط پیروان این‌دو دین می‌تواند داشته باشد، تبیین جایگاه نجات و رستگاری و سرنوشت پیروان این‌دو دین و به تعبیری بحث «شمول‌گرایی نجات» است که با بررسی و آسیب‌شناسی گفتگوها و ارتباطات صورت گرفته بین ادیان مختلف مخصوصاً اسلام و مسیحیّت، یکی از این آسیب‌ها، نگاه و رویکرد «حقّ و باطل» بودن طرفین گفتگو به یکدیگر است که در این مقاله با روش تحلیلی، تطبیقی به دنبال تبیین مبانی مشترک اعتقادی و دینی اسلام و مسیحیّت هستیم. با توجه به متون دینی و علل و شرایطی خاصّ، پیروان هر دو دین می‌توانند اهل نجات و رستگاری باشند در نتیجه، متفکّران هردو دین با رویکردی متفاوت، که مبنی بر پذیرش صادقانه یکدیگر و پرهیز از نگاه حقّ و باطل است، در گفتگوها شرکت کرده و می‌توانند از منافع مشترک گفتگوها -که تقویت صلح و ثبات و عدالت جهانی است- بهرمند شوند. استاد مطهّری از غیر مسلمانانی که به دین حقّ زمان (اسلام) دست نیافته و معرفت پیدا نکرده‌اند، چنان‌چه این عدم دستیابی و معرفت، به‌دلیل تقصیر و کوتاهی و عناد یا تعصّب آنها نبوده و فطرتاً در برابر حقّ تسلیم باشند، باتوجه به خداپرستی و صدق نیّت و اعمال نیک و اخلاقی خود می‌توانند اهل نجات باشند که از آنها به «مسلمانان فطری» تعبیر کرده‌اند. در دین مسیحیّت کارل رانر از متکلّمان معاصر مسیحیّت کاتولیک با طرح نظریة «شمول‌گرایی نجات» و بازخوانی و تعریف جدیدی از مفهوم «فیض جاودان الهی» در درون انسآنها، غیرمسیحیانی را که به این فیض الهی و ندای درونی و وجدانی خود پاسخ داده و به خدا ایمان داشته باشند و اعمال اخلاقی نیک انجام دهند «مسیحیان گم‌نام» نامیده است و می‌توانند نجات یابند.

در منظر ملکیان جمع عقلانیت و معنویت راه رهایی است و گزاره­های دینی به جهت تعبدی بودنشان غیرعقلانی‌اند و انسان مدرن نیازمند معنویت توأم با عقلانیت است که به کاهش درد و آلام انسانی بینجامد. در مقابل، به عقیده شهید مطهری معنویت همان دین و حقیقت اسلام است و از لوازم فطرت بشر است که دین به تعالی‌رساننده این نیاز فطری است و تعبد محض و غیر عقلانی را از ساحت اسلام دور می‌داند. جوادی آملی شالوده طرح معنویت را بر اصل هماهنگی نظام تکوین و تشریع پی‌ریزی می‌کند که هر امر معنوی از پشتوانه تکوینی برخوردار است و تعالیم دینی از سنخ حقایق‌اند که به صورت اعتبار ظاهر شده و به شکل دین تجلی یافته‌اند. ما در این مقاله با مقایسه اندیشه‌های آنان به تحلیل و نقد نظریات ملکیان پرداخته‌ایم. ما حصل بحث آن است که ادله نظریه‌پرداز ناتمام بوده و از تحلیل منطقی متقن برخوردار نیست و به دیدگاه پراگماتیستی می‌انجامد.