جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

تجربه عرفانی از منظر ذات‌گرایان و ساخت‌گرایان غربی و ابن‌عربی چه سنخ معرفتی بوده، دارای چه هویتی است و دیدگاه این دو گروه، چه تشابهات و تفاوت‌هایی با دیدگاه ابن‌عربی دارد؟ دیدگاه‌ها و نظریات صاحب‌نظران غربی در این زمینه، عبارت‌اند از: الف) ذات‌گرایی: ذات‌گرایان معتقدند تجربه عرفانی خالص و قابل تفکیک از تفسیر وجود دارد و این تجربه، حائز ویژگیهایی مشترک در همه فرهنگهاو سراسر جهان است. ذات‌گرایی، به سه گروه از نظریات تقسیم می‌شود: 1) احساسی و عاطفی بودنِ تجربه عرفانی (احساس‌گرایی)؛ این احساس و عاطفه در متن خود حاوی نوعی آگاهی بی-واسطه است. در این نظر، احساسهای مختلفی به عنوان ماهیت تجربه عرفانی بیان شده است: احساس وابستگی مطلق، احساس ارتباط با فوق طبیعت، احساس وحدت با واقعیت متعالی و احساس اتحادی حضور؛ 2) متناظر بودن تجربه عرفانی و تجربه حسی: ساختار و ماهیت معرفت‌شناختی تجربه عرفانی و حسی، همسان است و بر اساس نظریه ادراک می‌توان اعتبار معرفت و تجربه عرفانی را اثبات نمود؛ 3) نظریه یافت مستقیم و اتحادی: ماهیت و سرشت اساسی تجربه عرفانی، نوعی آگاهی یا شناختِ وحدت‌نگر و اتحادی است. ب) ساخت‌گرایی: تجربه و معرفت عرفانی، بسان دیگر تجارب و شناختها از سوی پیش‌زمینه‌ها، ساخت‌یافته تلقی می‌شود و این ساخت‌یافته‌بودن در مورد تجربه عرفانی، شدید‌تر است و به علت اختلاف پیش‌زمینه‌ها در فرهنگهای مختلف، باید از تفاوت ماهیت تجارب عرفانی در سراسر جهان سخن گفت نه اشتراک آنها. دیدگاه ابن‌عربی و اتباع وی در مورد ماهیت تجربه و معرفت عرفانی، فراحسی و فراعقلی بودن، نوری و وجودی بودن، بی‌واسطه بودن و اتحادی بودن معرفت عرفانی است که ساختار معرفت عرفانی را در یک طیف تشکیکی، از دو وجهی تا تک‌وجهی ترسیم می‌کند. در مقام مقایسه این نظریات، به طور خلاصه باید گفت در ذات‌گرایی، احساس‌گرایان، ماهیت تجربه عرفانی را نسبت به دیگر شناختها دگرسان می‌دانند و ساختار آن را بی‌واسطه و دو وجهی می‌شمرند و به ارزش معرفت‌شناختی آن اعتقاد دارند؛ نظریه تناظر معرفت عرفانی با معرفت حسی، ماهیت معرفت‌شناختی تجربه و شناخت عرفانی را سه‌وجهی ترسیم می‌کند و از ارزش معرفتی تجربه عرفانی دفاع می‌کند. نظریه یافت مستقیم، تجربه و شناخت عرفانی را کاملاً دگرسان و تک‌وجهی می‌شمرد ولی از داوری نهایی در باب ارزش و اعتبار معرفت-شناختی‌ِ تجربه عرفانی، خودداری می‌ورزد. اما در ساخت‌گرایی، ماهیت تجربه و شناخت عرفانی، ساخت‌یافته و دارای ساختار سه‌وجهی معرفت تلقی می‌گردد و ارزش آن نیز به دلیل ساخت‌یافتگی، مورد انکار است. از دیدگاه ابن‌عربی، معرفت عرفانی نسبت به دیگر شناختها، دگرسان است و از ساختار دو وجهی تا تک‌وجهی را شامل می‌شود و به دلیل نبود هیچ‌گونه واسطه در آن، ارزش و اعتبار مطلق دارد. هریک از این دیدگاه‌ها دارای نقاط قوت و ضعفی است که به‌تفصیل به آنها پرداخته شده است. در نهایت، حل این مسأله، با اتخاذ رهیافت متافیزیکی متفکران مسلمان، در عینِ توجه به قرائن انضمامی (روشِ اندیشمندان غربی) ممکن است و به‌هیچ‌وجه رویکرد غیرمتافیزیکیِ غربیان در این خصوص، کارساز نیست و از ارائه تحلیل زیربنایی از موضوع، عاجز است.

پژوهش حاضر با عنوان «جریان مخالفت با فلسفه نزد ابن عربی، ابن تیمیه و محمد غزالی» و به‌منظور بررسی و نقد دلایل مخالفت ابن عربی، ابن تیمیه و محمد غزالی با فلسفه نگاشته شده است.مخالفت با فلسفه، جریانی است که از ابتدای قرن دوم هجری آغاز و در قرون پنجم و ششم هجری به اوج شدت خود رسید؛ بیش‌ترین مخالفان فلسفه در میان فقها، متکلمین و عرفا به چشم می‌خورند.ابن عربی، به‌عنوان یک عارف، میانه خوبی با فلسفه ندارد و این امر معلول ناتوان شمردن عقل از درک علوم و معارف، غلط دانستن برخی قواعد فلسفی، تفاوت‌های مبنایی نگرش هستی شناسانه وی با فلاسفه و...است.ابن تیمیه، به‌عنوان یک فقیه در این پژوهش موردبررسی قرارگرفته است. وی که یک سلفی متعصب است، ناجوانمردانه به فلسفه حمله برده است؛ ستیز وی با فلسفه ناشی از ظاهرگرایی، سطحی‌نگری و عدم تعمق در مسائل فلسفی و انگیزه سیاسی است.علل مخالفت غزالی با فلسفه هم در مصلحت دینی، تأثیر اندیشه‌های خواجه نظام الملک، انگیزه سیاسی، بدون استاد خواندن فلسفه و مغایر دانستن برخی از مباحث فلسفی مانند علم الهی، معاد جسمانی و قدم عالم با دین خلاصه می‌شوند.

در کتاب اسفار می‌توان بیش از 1100 آیه از آیات قرآن و 250 حدیث از احادیث منسوب به نبی اکرم صلی الله علیه و آله، اهل البیت علیهم السلام و صحابه یافت. هر چند که صدرا به اندیشه فلسفی بیشتر شناخته شده است، اما شرح ناتمام وی بر الکافی، شاهدی بر این است که او با حدیث و دیگر علوم مربوط با آن نیز آشنا بوده است. با وجود این، وی در انتخاب احادیث اسفار، در مسلک عرفانی بیشتر ظاهر شده؛ لذا بیش از دو سوم احادیث موجود در این کتاب، از مصادر اهل عرفان اخذ شده که آنها نیز برگرفته از کتب حدیثی اهل سنت و یا کتب خاص عرفاست و کمتر از یک سوم آنها را در مصادر حدیثی شیعه پیش از قرن ششم می‌توان یافت. در این مقاله به شناسایی منابع احادیث اسفار و میزان اعتبار آنها در نزد محدثان پرداخته شده است.

بی تردید محی الدین این عربی بزرگترین عارف نظری و موسس مکتب وحدت وجود در حوزه ی عرفان اسلامی است, همچنان که شنکره آچاریه مهمترین عارف کیش برهمنی و بنیانگذار مکتب ادویته و دانته به شمار می رود شباهتهای موجود میان دیدگاههای این دو عارف و حکیم برجسته که هر کدام به فضای دینی, فرهنگی, فکری, جغرافیایی و قومی کاملا" مغیر با یکدیگر تعلق دارند و تاثیر شگرف و همسان بر تفکر عرفانی پسینیان خود بر جا نهاده اند, مایه ی اعجاب و تحیر آدمی گشته و به نظر باور ناکردنی می نماید. این رساله ضمن بررسی و تبیین آراء و افکار این دو غواص بحر معانی در باب هستی شناسی, جهان شناسی و انسان شناسی, بر اساس نسبتهای مشابه و نقشهای قیاس پذیر میان مفاهیم مطرح در دو نظام مورد مقایسه, برای شناخت عمیق تر و فهم هر چه کامل تر هر دو مکتب که مالا" آنها را در کنه و ذات خود همسان جلوه می دهد, به مقارنه و تطبیق مباحث بنیادین زیر دست می یازد: الف- مقارنه و مقایسه ی مفهوم دالت بلاتعین در عرفان این عربی با مفهوم نیرگونه برهمن مکتب شنکره با توجه به قرابتها و همانندیهای بسیار نزدیکی که با هم دارند, بویژه از آن حیث که در هر دو نظام مورد مقایسه وجود خوانده شده و به عنوان یک مفهوم محوری شالوده و زیربنای دو مکتبی می گردد که ساختار هر دو بر بنیاد آن استوار است. وجودی که فقط در برابر بینشی متعال و درکی عمیق نقاب داز رخسار برمی گیرد و بسیار فراتر از آن وجودی است که در آگاهیهای تجربی ما منعکس است. ب- بحث اط اسماء و صفات الهی یا به عبارتی مقایسه و تطبیق"واحدیث الهی" در عرفان ابن عربی با "سگونه برهمن" آئین شنکره که بیانگرگذار وحدت به کثرت و عامل تقید, تشخص و مایه ی ظهور و بطون حق و علت تنوعات عالم به شمار می رود. این بحث از آن جهت که در مکتب ابن عربی با جنبه های مهم هستی شناسی و جهان شناسی او پیوندی ناگسستنی دارد, از ارح و منزلت والایی برخوردار است. ج- مقارنه و تطبیق تنزلات وجودی حق یعنی حضرات خمس و چهار حالت اتمن که در نتیجه ی آن وجود مطلق, مجرد و محض بسیط در عین اطلاق و تنزه ضرف خود از مکمن غیب بدر آمده و با گذر از وحدت به کثرت در مراتب مادون وجود که از لطیف ترین مرتبه یعنی عقل آغاز و به عالم کثیف عنصری و جسمانی خاتمه می یابد, نزول می کند و چون رشته ای نامرئی همه ی مراتب و درجات وجود را به هم پیوسته و درکنه اجزاء همه ی موجودات هستی از عالی ترین تا دانی ترین مرتبه ی آن سریان می یابد. د- بررسی, تبیین و مقارنه ی مفهوم راز آلود, حیرت زا, متناقض نمای و منطق ناپذیر وحدت وجود و اثبات جوهری ثابت و حقیقتی واحد در پس مظاهر گذران جهان مرهوم پدیداری که چیزی جز خواب و خیال و سایه و نقش دوم دیده ی احوال نیست, با استفاده از منطق شهود و زبان تمثیل و تشبیه که در نزد بن عربی بر بنیاد تجلی اسماء و صفات الهی برحسب استعداد و قابلیات اعیان ثابته و در مکتب شنکره بر پایه ی اصل توهم کیهانی و جهل انسانی قابلیت تفسیر و توجیه می یابند.

بی تردید اندیشه های وجودشناختی شیخ اکبر، محیی الدین بن عربی و شنکره از بزرگترین ره آوردهای حوزه تحقیقات نظری و کشف و شهودهای عرفانی در گستره عالم اسلام و خطه پهناور هند، بلکه سرتاسر پهنه خاک به شمار می رود. اندیشهای عرفانی که در تنگنای حصار «وجود بما هو موجود» محدود و محصور نمی ماند، بلکه فراتر از همه شناخت آن را روزنه ای به روی خورشید و راهی به سوی رهایی می داند و مکتب رفیعی را بر شالوده آن استوار می سازد که به مکتب «وحدت وجود» معروف است. از این روی، نوشتار حاضر به لحاظ اهمیت موضوع برای شناخت عمیق تر و فهم هر چه بهتر آرا و اندیشه های وجودشناختی این دو اندیشمند بزرگ مسلمان و هندو بر اساس وجوه تشابه و قرابتهای قیاس پذیر که مآلا آنها را در کنه و ذات خود همسان جلوه می دهد، به بررسی و مقارنه مفهوم ذات بلاتعین در نظام عرفانی ابن عربی با نیرگونه برهمن شنکره، که در هر دو مکتب «وجود» خوانده می شود، می پردازد.