جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

---

---

مناقب ائمّه­ی اثنی عشریه منسوب به محیی الدین ابن عربی، مناقب و فضائل خاندان نبوی را با زبانی شیرین به تصویر کشیده است؛ این نوشتار فضائل پیامبر اعظم(ص)را بر پایه­ی این اثر مورد توجّه قرار داده است. از این منظر پیامبر اعظم(ص)اصل وجود در عالم امکان، رساترین برهان بر وجود خداوند متعال، غایت الغایات، روح الارواح و رحمت برای عالمیان است. تعابیر بلند دیگری نیز در شأن این یگانه­ی عالم امکان در آن ذکر شده است. در مجموع آنچه در این اثر نفیس آمده است با احادیث و سخنان خاندان پیامبر و اعتقادات شیعی سازگار است؛ رجوع به سخنان اندیشمندان بزرگ و ژرف اندیش در صحّت این ادّعا تردیدی باقی نمی گذارد.

تصوف و عرفان از موضوعاتى است که طیف گسترده ‏اى از افراد برجسته و داراى خصایص ویژه را در طول قرون متمادى و در سرزمین‏ها و فرهنگ‏هاى گوناگون به خود مشغول ساخته و در سراسر حیات فکرى و اجتماعى ایشان اثر گذارده‏ است - و اینان‏ کسانى هستند که از آنها به عنوان عارف و یا صوفى و مانند آن‏ یاد مى‏ شود - افزون بر این اذهان گروهى بس فراوان‏تر را همواره ‏متوجه خودت ساخته‏ است؛ کسانى که اگر چه مستقیما در این ‏میدان وارد نشده، منازل آن را طى نکرده و به اهداف آن نایل‏ نگشته اند، اما همواره در پى شناخت‏ حقیقت آن، پژوهش درباره ‏صحت و سقم مبانى و اصول و طریقه و روش پیشنهادى آن‏ براى سیر و سلوک و نیل به سعادت حقیقى بوده‏ اند. در این مقاله با توجه به معارف قرآن کریم و آراء بزرگان به تبیین: ویژگی های مکاتب عرفانی، موضوع تصوف و تفاوت عرفان و تصوف مبادرت شده است.

‫در اين پژوهش با رويکردي تطبيقي ميزان اعتبار و ارزش مکاشفات و کشف و شهود عرفاني و ميزان معرفت بخشي در مقام استدلال و برهان از ديدگاه امام خميني، محيي‌الدّين ابن‌عربي و صدرالمتألّهين شيرازي تجزيه و تحليل عرفاني و فلسفي شده و نقش مکاشفات در رفع حجاب و تجلّي حق و حقيقت و اَسماء و صفات الهي فراتر از عقل و معرفت عقلاني، از منظر عارفان کندوکاو مي‌شود. اين پايان‌نامه در سه فصل سامان يافته است. در فصل اوّل ابتدا نويسنده به تبيين معناي قيمت (ارزش) و موارد استعمال آن در علم اخلاق و عرفان نظري پرداخته و وحدت بين حق و خير، حق و جمال و جمال و خير را وارسيده و سپس ابعاد و اقسام معرفت، مانندِ معرفت حسّي، عقلي، قلبي و ارزش و معيار هر يک را شرح داده است. آن‌گاه با تعريف کشف و مکاشفه، تفاوت کشف و الهام، حدس و وحي، مکاشفه عرفاني، ديدگاه عالمان غرب در باره وحي، اقسام کشف و مراتب آن، مفهوم کشف الهي و شيطاني و مراتب کشف الهي را تبيين کرده است. در فصل دوم ديدگاه‌هاي ابن‌عربي، ملّاصدرا و امام خميني را در زمينه اقسام علم و معرفت به ويژه معرفت کشفي و شهودي مطرح کرده و علوم کشفي و ميزان اعتبار و ارزش معرفت‌زايي معرفت کشفي که با آن بتوان خود حقيقت را مشاهده نمود، کندوکاو مي‌کند. نظام تجلّي و ظهور در عرفان ابن‌عربي، اقسام مکاشفه به حسب طبيعت شيء و حقيقت مورد مکاشفه، اقسام تجلّي و خاطره ذهني از منظر ابن‌عربي، نسبت بين نَفْس با بدن، سايه با صاحب سايه، جسد با روح از منظر ابن‌عربي، معرّفي علوم داراي ارزش معرفتي نزدِ ابن‌عربي از مباحث مهمّ اين فصل محسوب مي‌شود. در ادامه اين فصل نويسنده به اقسام علم و معرفت و نيز حدود عقل بشري و کشف حقيقت علمي و عقلي از منظر ملاصدرا پرداخته و با بيان ديدگاه‌هاي وي درباره مکاشفات عرفاني و روش اهل کشف، اقسام و مراتب کشف صوري و معنوي و علومي که داراي ارزش معرفتي والايي هستند، مانند علوم لدّني و ربّاني و علوم يقين‌آور را وصف کرده است. قسمت پاياني نوشتار، ديدگاه‌هاي امام خميني در باره انواع علم اعمّ از علم قشري و ظاهري، علم باطني و محدوده عقل انساني و نيز علوم کشفي، درجات و مراتب کشف، تميزدادن بين القائات شيطاني با کشف ربّاني، علوم ذوقي و علوم رسمي و ميزان اعتبار مکاشفات عرفاني را در برمي‌گيرد، که ديدگاه‌هاي آنان در زمينه علم و معرفت شهودي با يکديگر مقايسه گرديده است.

يكی از مباحث مهم در عرفان عملی و مقامات‌ العارفين توبه است. توبه گرچه در نظر مفسران، علمای علم‌ اخلاق، متكلمان و محدثان از جايگاهی بلند و ارزشی والا برخوردار است اما عارفان و صوفيان توجه‌ای خاص و عنايتی ويژه به آن مبذول داشته‌اند. سيری اجمالی در آثار مشايخ بزرگ به وضوح نشانگر اين معنی است. از آثار ارزشمند آنان چنين بدست می آيد كه تقريبا همه اينها توبه را از مهمترين مقام‌های سالك راه حق می دانسته‌اند. در این مقاله برای تبیین این موضوع، مباحث ذیل مورد بررسی قرار گرفته است: معنای سلوک و مقام، تعداد و ترتیب مقامات، توبه اولین مقام و منزل، مفهوم توبه.

«گوهر دین و دینداری» مسأله ای فلسفی- کلامی است که بستر آن مغرب و زمان رویش آن رنسانس می باشد. دو نظریه «تجربه دینی» و «حکمت خالده» از دیدگاه های مطرح در این زمینه اند. در نگرش اول گوهر دین، تجربه ای است که سبب می شود، فاعل آن تجربه، دیندار تلقی گردد و صدف مجموعه عقاید خواهد بود که با وصول به گوهر از آن استغناء حاصل می شود و در نظریه دوم دینْ دارای دو ساحت ظاهری و باطنی است و سطح باطنی آن توحیدی است که به صورت حکمت خالده در درون انسان تجلی نموده و صدف نیز سنت هایی هستند که رهنمون به سوی گوهرند. در عرفان اسلامی، دین حقیقتی واحد است که دارای تجلیات سه گانه ظاهری، باطنی و بطن الباطنی می باشد؛ لایه باطنی وحدت شخصیه و گوهر دین است و جلوه های ظاهری، اگر چه به عنوان صدف مطرح می شوند، اما رقیقه همان حقیقت باطنی است، پس هیچ گاه قابل زوال نخواهند بود. دینداری نیز حقیقتی سه لایه است که گوهر آن، شهود حق الیقینیِ توحید عرفانی است؛ بنابراین گوهر دین ودینداری بایکدیگر متناظرند.

‫در اين پژوهش، با رويکردي تطبيقي، ديدگاه‌هاي چهار فيلسوف و عارف، به نام‌هاي فيلون، محيي‌الدين‌بن عربي، ملاصدراي شيرازي و اسپينوزا در مورد وحدت وجود منعکس شده است. بررسي دلايل قائلين به وحدت وجود و منکرين آن، مبناي چهار فصل اين پژوهش مي‌باشد. در فصل اول، نخست مفهوم لغوي و اصطلاحي وحدت وجود مطرح گرديده؛ سپس مفهوم فلسفي اين اصطلاح با ذکر چند مثال از عالم ماده تشريح شده است. در فصل دوم، پس از ترسيم روند تاريخي بحث از وجود؛ ديدگاه‌هاي فلاسفه يونان، فلاسفه غرب و فلاسفه مسلمان در مورد مفهوم وحدت وجود تبيين گرديده است. فصل سوم، به تبيين تفسيري فلسفي از وجود، رابطه وجود با موجود و اقسام وحدت وجود بسته به نوع موجودات؛ اختصاص دارد. در فصل چهارم، ديدگاه‌هاي مختلف فلاسفه‌اي مانند فيلون، ابن عربي، ملاصدرا و اسپينوزا در مورد وحدت وجود و دلايل قائلين و منکران وحدت وجود به تفصيل بيان شده است. نويسنده ديدگاه‌هاي اين انديشمندان را از منظري طبيعي و عقيدتي(مادي و معنوي) مطرح نموده و در همين جهت به تحليل مفهوم انسان کامل و ويژگي‌هاي او از منظر ابن عربي و نيز طرح و ترسيم نسبت بين انسان کامل با وجود مطلق و وحدت وجودي او با وجود خداوند متعال پرداخته است. تجزيه و تحليل ديدگاه‌هاي مشترک ابن عربي با ملاصدرا، فيلون و اسپينوزا و اختلاف نظر آنان در اين زمينه، آثار قبول وحدت وجود در انسان، تبيين مفهوم الحاد و ايمان در وحدت وجود و اشاره به ديدگاه‌هاي توحيدي و الحادي و طبيعت‌گرا در اين زمينه از ديگر مطالب فصل چهارم را تشکيل مي‌دهد.

‫در اين پژوهش با رويکردي تطبيقي ديدگاه‌هاي امام خميني و محيي الدّين ابن عربي به عنوان دو عارف معاصر و سَلَف درباره انسان کامل و مؤلّفه‌هاي مهّم کمال انساني و چگونگي نيل به آن مقايسه شده و مفاهيم و مصاديق انسان کامل از منظر آنان تشريح گرديده است. نويسنده نخست به بررسي مفهوم، جايگاه و ضرورت انسان کامل در عرفان نظري پرداخته و بر لزوم بحث از انسان شناسي در تفّکر و فرهنگ اسلامي تأکيد کرده و تحقيقات گسترده عارفان مسلمان در اين زمينه را منعکس ساخته است. هدف اصلي وي در اين تحقيق بيان جايگاه و تأثير ويژه انسان کامل در نظام هستي است، که وي اين مقوله را با مقوله ولايت پيوند داده است. او در ادامه تعريف، ويژگي‌ها و جايگاه انسان کامل در نظام هستي را از منظر محيي‌الدّين ابن عربي بررسي کرده و ضرورت وجود، ادله وجود و مصاديق انسان کامل و رابطه آن با ولايت و نبوّت را از ديدگاه ابن عربي تبيين کرده است. سپس به وارسي مفهوم و مصداق انسان کامل از منظر امام خميني( پرداخته و ضرورت وجود، ادلّه وجود و مصاديق انسان کامل و همچنين ارتباط آن را با مسأله نبوّت و امامت بررسيده و پيامبران الهي و ائّمه معصومين را از منظر آنان به عنوان مصاديق اصلي انسان کامل معرّفي کرده است. تجلّي تام و کامل اسما و صفات الهي بودن انسان کامل، رابطه مشيت الهي با مشيت و اراده انسان کامل، صورت حق و عالم بودن انسان کامل و خليفه الهي بودن او روي زمين، و واسطه فيض بودن انسان کامل از منظر اين دو عارف بزرگ اسلام، مراتب خلافت و ولايت انسان کامل و حقيقت محمّدي و علوي آن از منظر ابن عربي و تشريح مفهوم اَعيان ثابته و ارتباط آن با انسان کامل، از مهم ترين مندرجات اين نوشتار محسوب مي‌شود.