جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

آموزة «قانون طبیعی» یکی از مشهورترین، قدیمیترین و کارآمدترین موضوعات حکمت عملی در اندیشۀ غربی است. این آموزه در شاخه¬های گوناگون علوم انسانی، همچون فلسفه، انسان‌شناسی، اخلاق، حقوق، علوم سیاسی، علوم تربیتی، جامعه‌شناسی و...، بازتاب دارد. برخلاف اندیشمندان مسلمان، تاکنون نظریه¬های بسياري از سوی اندیشمندان غرب دربارة این آموزه ارائه شده است. در مشهورترین تفسیر قانون طبیعی عبارتست از فرمانهای عقل عملی در مورد رفتارهای بشر برای رسیدن به خوشبختی. هدف این پژوهش، مطالعۀ انتقادی اندیشة تجربه¬گرایان دورۀ جدید در مورد قانون طبیعی و بیان کاستیهای این تفکر بشیوۀ عقلی، با بکارگیری استدلالهای فلسفی است. خوانش تجربه¬گرایان دورة جدید (قرنهای هفدهم و هجدهم میلادی)، مثل هابز و لاک، از آموزۀ عقلی قانون طبیعی، خوانشی تجربی است. بر اساس این خوانش، بدلیل آنکه روح پوزیتیویسم بر افکار تجربه¬گرایان حاکم بوده، بطور عام غیرمادی بودن نفس انسانی برای آنها پذيرفتني نبوده است. آنان برای تبیین قانون طبیعی فقط به طبیعت انسان نگریسته و به هدفی فراتر از ارضای امیال طبیعی و مادی او نمی‌اندیشیده¬اند. اين دسته از تجربه‌گرايان به مصالح اجتماعی بشر توجه نمیکردند، درحالیکه قانون طبیعی همیشه فرمان عقل عملی برای تکامل و پیشرفت انسان در همة امور مادی و معنوی، شخصی و گروهی، فردی و اجتماعی و... است این رويكرد به قانون طبیعی، انسانها را فقط بسوی لذتهای مادی و فناپذیر سوق داده و به هرآنچه مربوط به سعادت معنوی و دائمی زندگی در جهان آخرت است، بی¬اعتنا کرده است. بر این‌ اساس، حق حیات و آزادی که از لوازم قانون طبیعی در مکتب تجربه¬گرایی دورة جدید تمدن غرب است، حیات و آزادی مادی است. این امر باعث نادیده گرفتن بخش بزرگی از جهان واقعیت، یعنی امور متافیزیک، شده است. این اندیشه زمینة سلطۀ فراگیر پوزیتیویسم بر همة جنبه¬های زندگی بشر در قرن نوزدهم را فراهم آورده و سبب شد موضوعات علوم یکسره تجربی شوند و مباحثات عقلی، بویژه دربارة قانون طبیعی، بمدت بیش از یک قرن، به محاق بروند.

بر مبنای نظریه «دوگانه انگاری» وجود انسان آمیزه ای از دو جوهر کاملا متفاوت، یعنی ماده (بدن) و غیر ماده، (نفس) است. یگانه انگاران، در تقابل با دوگانه انگاران، انسان را با مادی محض (فیزیکالیسم) و یا غیر مادی محض (ایده آلیسم) می دانند. این مقاله می کوشد، ضمن تعریف فیزیکالیسم، به بررسی یکی از شاخه های آن یعنی فیزیکالیسم حذف گرا بپردازد و مخدوش بودن ادله حامیان این نظریه را در اثبات آن نشان دهد.

دلالت هاي معرفتی لاك در نسبت اخلاق و سیاست در دل روش شناسی، انسان شناسـی و نظریه قرارداد اجتماعی او جاي می گیرد. او در اندیشه هاي سیاسی خود معتقد بر عقل گرایی است و در فلسفه سیاسی خود نیز بیشتر دعوت به تساهل و بردباري پرداخته است. ما در این تحقیق به شناخت و بررسی معرفت شناسی جان لاك از منظر اندیشه هاي سیاسی او همت گماشته ایم. به منظور تصریح در كار تحقیق و ایجاد شرایط مناسب براي رسیدن به یک درك مشترك با مخاطب این تحقیق، سعی كرده ایم به تعریف موجزي از ابعاد معرفت شناسی و درهم تنیدگی آن با علایق سیاسی جان لاک، فیلسوف انگلیسی قرن هفدهم میلادي بپردازیم.

بررسی تبارشناختیِ یک مفهوم در طول تاریخ اندیشه، نه تنها به روشن‌سازی مفهوم مورد نظر می‌انجامد، بلکه همچنین می‌توان به پشتوانه‌ی آن قرائتی از کل تاریخ، که همانا تجلیِ خود حقیقت است، به دست داد. مفهوم «ایده» بی‌شک یکی از این مفاهیم کلیدی است که ردیابی سیر تکوین آن از ابتدا تاکنون، می‌تواند بصیرت‌های نابی را در بطن تاریخ فلسفه ردیابی کرده و روشن سازد. اصطلاح «ایده» (ἰδέα، Idea، Idēe) یکی از مهمترین اصطلاحات فلسفی است. سابقه این اصطلاح به یونان باستان و مصدر فعلی ειδειν بازمی‌گردد که به معنای دیدن و مشاهده کردن است. افلاطون برای نخستین بار از آن به عنوان یک اصطلاح فلسفی مشخص، در نظریه‌ی مُثُل خویش بهره می‌جوید. جالب اینجاست که همین مصدر فعلی ریشه‌ی اصطلاح ارسطویی ειδοςیا «صورت» (در برابر ماده) نیز به شمار می‌رود. در قرون وسطی «ایده» جایگاهی دیگر می‌یابد و در مناقشات بر سر کلیات نقشی اساسی ایفا می‌کند. در دوران مدرن، هم عقلگرایان و هم تجربه‌گرایان با به دست دادن تعریفی دیگر از این اصطلاح از آن در بیان نظرات خویش بهره می‌برند. در نظر آنها، ایده (Idēe) دلالت بر وجودی انتزاعی و ذهنی داشت. هنگامی که لاک تصورات را به اولیه و ثانویه تقسیم می‌کند، از همین اصطلاح بهره می‌برد. اسپینوزا از نخستین عبارات اخلاق، آن را به کار می‌گیرد و از ایده‌ی (تصور) خدا یا جوهر سخن می‌گوید، هرچند نزد وی، ایده به سطح اراده و عمل نیز راه می‌یابد. اما کانت در استفاده از این اصطلاح تا حدی به عقب بازگشت و ایده‌ها را مفاهیم عقل معرفی کرد. جانشینان کانت همچنان از برداشت کانتی از ایده‌ها دفاع کردند و شلینگ آنها را قدرت‌هایی مافوق طبیعی می‌پنداشت. ایده در اندیشه‌ی هگل، مانند بسیاری از مفاهیم فلسفی دیگر، به نوعی جامعیت دست می‌یابد. به بیان دقیق‌تر، قرائت هگل از ایده را می‌توان سنتز نظرات مختلف و بعضاً متضاد پیشین دانست. هگل ایده را عقلانی می‌داند، اما این به هیچ وجه به معنی انتزاعی بودن آن نیست، بلکه اتفاقا ایده عین انضمامیت و فعلیت است. از سوی دیگر هگل به واسطه‌ی عینیت بخشیدن به ایده‌ی عقلانی، برخلاف افلاطون آن را در مقابل جهان محسوس قرار نمی‌دهد، بلکه می‌کوشد تا با روحانی‌‌سازی دیالکتیکی آن، به نوعی ایده‌ی مطلق فراگیر راه ببرد. مفهوم «ایده» نزد هگل، به هر دو حوزه‌ی هستی‌شناسی و معرفت شناسی راه می‌یابد و به نوعی آنها را به یکدیگر پیوند می‌زند. بنابراین، دوره‌ی آموزشی «تبارشناسیِ ایده»، خواهد کوشید تا به بررسی تحلیلی-تاریخیِ مفهوم «ایده»، از خاستگاه آن در یونان (افلاطون و ارسطو) آغاز کرده و به میانجی متفکران قرون وسطی و دوران مدرن، به واکاوی این مفهوم نزد کانت و هگل، و نهایتاً دروان حاضر بپردازد.

فلسفه سیاسی یا حکومت از اهم مسائل فلسفی است و از جمله بحث‌هایی است که تا حدودی اکثر فیلسوفان اعم از غربی و شرقی آن را مورد نظر قرار داده‌اند. رساله حاضر با مشخص کردن محورهای فلسفه سیاسی که به هشت قسمت تقسیم شده ابتدا به بیان نظرات فیلسوف انگلیسی جان‌لاک پرداخته و نظرات وی را در خصوص هشت مورد مشخص برای فلسفه سیاسی بیان می‌شود و بعد در فصل چهارم نظرات استاد شهید مرتضی مطهری و مقایسه نظرات این دو‌اندیشمند پرداخته می‌شود. لاک در بخش اول وضع طبیعی را یک وضعیت ایده‌ال می‌داند و آن را به عنوان مدینه فاضله معرفی می‌کند ودر بخش دوم درمورد وضع سیاسی و قرارداد مجبور می‌شود به چند مورد از ایراداتی که به وضع طبیعی وارد است اقرار کند ودر پایان بخش دوم وضع سیاسی را به وضع طبیعی ترجیح داده و هدف وضع سیاسی را حفظ مالکیت می‌داند. در بخش سوم به تعریف مالکیت از دیدگاه لاک پرداخته شده که لاک در بحث مالکیت مسأله مهم را کارو تلاش می‌داند وبیان می‌کند تنها چیزی که مالکیت را بوجود می‌آورد کار و تلاش است. در بخش چهارم مسأله آزادی بیان می‌شود که از نظر لاک آزاد بودن انسان به خاطر عاقل بودن اوست. در بخش پنجم به عدالت و برابری پرذاخته شده که از دیدگاه لاک انسان‌ها همه در وضع برابری هستند و هیچ کس بر دیگری برتری ندارد که البته بیان می‌کند که منظور فقط برتری اخلاقی است. در فصل ششم گریزی به رابطه دین و سیاست زده شده که لاک به شدت مخالف رابطه دین و سیاست است و معتقد است که دین و سیاست باید از هم جدا باشد. در فصل هفتم بحث تساهل مطرح می‌شود ودر اینجا لاک معتقد است که تساهل نشانه و شاخص مذهب راستین است از نظر او هیچ کس حق ندارد افکار دیگری رارد و کینه توزی کند زیرا معتقد است که ادراک فهم بشر از حقیقت ناقص است و در بخش هشتم موضوع انقلاب یا اصلاح حکومت است در اینجا لاک بین انحلال جامعه و حکومت تفاوت گذاشته و اشاره می‌کند که حکومت به جز یورش خارجی به دلایل داخلی از هم می‌پاشد. در فصل چهارم نظرات استاد مطهری بیان می‌شود. استا د در بخش اول وضع طبیعی لاک را نه تنها ایده‌ال نمی‌داند بلکه تحقق آن در بین انسان‌ها و غیر انسان‌ها را محال می‌داند. در بخش دوم استاد در مورد وضع سیاسی وجامعه نظری عمیق دارند و جامعه را فقط حافظ مالکیت نمی‌داند بلکه موجب رشد و کمال معنوی و مادی می‌داند. در بخش سوم در موضوع مالکیت با تأیید نظر لاک تحت عنوان کارو تلاش ولی به نظر لاک قید می‌زند که بحث حلال و حرام وطریق کسب اموال بسیار مهم است. در بخش چهارم در موضوع آزادی استاد مطهری تأکید زیادی بر آزاد بودن انسان دارد و آزادی را شرظ پیشرفت دانسته ولی ایشان آزادی را هدف نمی‌داند بلکه بیان می‌کند وسیله است برای رسیدن به هدف. دربخش پنجم استاد بیان می‌کند که عدالت و برابری یعنی اینکه هر صاحب حقی به حقش برسد ایشان عدالت را از مقدسات بشری دانسته‌اند. در بخش ششم و رابطه دین. سیاست استاد بر خلاف لاک به شدت موافق رابطه دین و سیاست هستند و بیان می‌کند که رابطه دین و سیاست مثل روح و بدن است. در بخش هفتم در بحث تساهل استاد با نظرات لاک مخالف است و بیان می‌کند که امکان ندارد شخصی که اهل سیرو سلوک باشد دشمن نداشته باشد و تساهل کامل باشد. و در بخش هشتم و حق انقلاب استاد بیان می‌دارد که انقلاب باید حرکت رو به جلو باشد و صرف شلوغ شدن جامعه را انقلاب نمی‌دانند حتی انقلاب 1917 روسیه را انقلاب ندانسته بلکه عقب‌گرد و ارتجاع می‌داند.

منظور از فلسفه غرب، فلسفه ای است که در جهان غرب به وجود آمده و بر همین اساس، تاریخ فلسفه غرب یعنی تاریخ فلسفه ای که در این قسمت از کره زمین ایجاد شده است؛ یعنی تاریخ سیر و تحول اندیشه ها و آراء فلسفی در دنیای غرب. در تاریخ فلسفه، آنچه در خارج از آسیا و آفریقا پدید آمده باشد، در حیطه فلسفه غرب قرار گرفته و تاریخ آن، تاریخ فلسفه غرب محسوب می گردد. در این مورد فقط یک استثنا وجود دارد: فلاسفه ای را که در دوران آغازین فلسفه، در بخش آسیای صغیر متولد شدند، با این که در قسمت اروپایی نبوده اند، جزو فیلسوف غربی و فلسفه آن ها را جزو فلسفه غربی به شمار می آورند. به طور کلی تاریخ فلسفه غرب را می توان به چهار دوره اصلی تقسیم نمود. معیار ما برای این تقسیم، محتوا و روح کلی اندیشه ها و ارتباط آن ها با تاریخ آن دوره است؛ به عبارت دیگر، تاریخ فلسفه غرب رابطه مستقیمی با تاریخ جهان غرب دارد. این دوره ها عبارتند از: تاریخ فلسفه باستان تاریخ فلسفه قرون وسطی تاریخ فلسفه جدید تاریخ فلسفه معاصر در هر یک از این دوره ها فیلسوف زیادی ظهور کرده و افکار فلسفی جدیدی از سوی این فلاسفه ارائه شد. تمام این دوره ها با هم در ارتباط بوده و هر دوره ای مهیا کننده زمینه برای دوره دیگر و افکار و آراء آن بوده است.

موضوع نوشتار حاضر بررسی استدلال‌های اسپینوزا و لاک در دفاع از آزادی است. برای این هدف، ابتدا مدارا و آزادی را تعریف کرده و نسبتشان با یکدیگر را سنجیده‌ام، سپس بستر پیدایش نظریه‌های دفاع از مدارا و آزادی را شرح داده و تئوری‌های حامی خشونت دینی را به اختصار بررسیده‌ام. بعد از آن، استدلال‌های اسپینوزا در دفاع از آزادی را به تفصیل آورده‌ام، سپس استدلال‌های جان لاک در دفاع از آزادی و مدارا را تقریر کرده‌ام. در پایان نوشتار، با بررسی نسبت دفاعیات هر یک از این دو اندیشمند با مبانی مقوم خشونت دینی تلاش کرده‌ام نشان دهم استدلال‌های هر یک از این دو فیلسوف، کدام‌یک از مبانی مقوم خشونت دینی را خنثا می‌کند.

دغدغه این نوشتار، توصیف و تحلیل رابطه دین و سیاست در اندیشه مدرن است. گرچه متفکران زیادى در عصر مدرنیته به نسبت‌یابى دین و سیاست پرداخته‌اند، تمرکز بر سه متفکر بزرگ این دوره؛ یعنى هابز، لاک و کانت، کمک خواهد کرد تا برخى از ریشه‌هاى مجادلات کنونى ایران درباره نسبت دین و سیاست را کشف کنیم. تفکیک دین طبیعى از مذهب مدنى و ابزار نگارى دین در نظریه هابز، تفکیک نهاد دولت از نهاد دین و بنیان‌گذارى نظریه سکولاریزم در نظریه لاک و بالاخره تأویل بردن دین وحیانى به اخلاقى در نظریه کانت، شاید مهم‌ترین نظریه‌هاى موجود باشند که تأملى دوباره مى‌طلبند