جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

سید احمد فردید نخستین اندیشمند ایرانی است که با تفکر مارتین هایدگر، متفکر بزرگ دوران ما، عمیقاً آشنایی یافت و کوشید مفاهیم، دیدگاه‌ها و بصیرت‌های اساسی تفکر وی را به جامعه ایرانی معرفی کند و از این رهگذر بر فرهنگ و فضای فکری جامعه ما تأثیری ژرف به جای گذاشت. با این وصف، در جامعه ما چالش‌ها و منازعات نظری بسیار فراوانی حول و حوش شخصیت فردید و نحوه ارزش گذاری تفکر او وجود دارد. دامنه این منازعات از تفسیر‌های ژورنالیستی در مورد اندیشه‌های فردید تا تفسیر‌های فلسفی و تحلیلی گسترده است. عده ای او را سر آغاز آشنایی با اندیشه‌های فلسفه قاره ای بویژه فیلسوف آلمانی مارتین هایدگر می‌دانند و خدمات او را حوزه زبان شناسی و ترجمه آثار اندیشمندان مغرب زمین ارج می‌نهند. برخی اورا فیلسوف انقلابی و نظریه‌پرداز انقلاب اسلامی ایران می‌دانند و اندیشه‌های او را در راستای مبارزه با سرما یه داری و تمدن غرب ایدئولوژیک می‌خوانند. برخی دیگر ابعاد یوتوپیایی و آخرالزمانی گفتار فردید را برجسته می‌کنند و او را پیام آور فروپاشی جهان امپریالیسم و برون آمدن جهان تحت سلطه و استعمار از عسرت و ظلمت می‌دانند. و در نهایت گروهی نیز او را پریشان گو و پریشان اندیشی می‌پندارند که با مشتی کلمات و عبارات مغلق و تفسیر‌های بی ریشه از هایدگر زمینه‌های فکری خشونت و تلقی‌های فاشیستی از دین و حکومت را فراهم می‌آورد.فردید نزدیک به نیم قرن خواندن و فکر کردن و درس دادن خود را هایدگری یعنی پیرو «طریقت» هایدگر می‌دانست. در مورد فیلسوف آلمانی شاید نتوان از کلمه «فلسفه» هایدگر سود جست. جهت آن است که تفکر هایدگر چونان نظامی منسجم نیست که یک بار به وجود آمده و بر محور اصولی مشخصی بسط یافته و به نهایت خود رسیده باشد. لذا نقادان تفکر هایدگر در غرب از فلسفه هایدگر سخن نمی‌گویند بلکه همه جا از «طریقت» یا طریقت‌های هایدگر می‌گویند. مثلاً تحقیق پربهای هانس جورج گادامر، شاگرد، همکار نزدیک و دوست وفادار فیلسوف عنوان «طریقت‌های هایدگر» را دارد. در میان نقادان، سخن از آن است که برخی آثار منتشر نشده فیلسوف وجود دارد که انتشار و سپس آگاهی بدان‌ها گردش مجددی را برای اهل نظر نسبت به شناخت هایدگر همراه خواهد داشت.باری فردید خود را هایدگری می‌دانست. اما در معرفی این چهره پرآوازه فلسفه نوین آلمان، لااقل در حد آشنایی با نام وی یا ایجاد شوق و میل در سر کردن به عالم هایدگری و نیز قلب تفکر وی نقش اول را ایفا کرده است.اما فردید، قبل از پرداختن به اندیشه‌های متافیزیک غربی، خاصه فلسفه‌های معاصر و مدرن، با فلسفه اسلامی آشنایی داشته و با مفاهیم الهیات اسلامی / شیعی / عرفانی علقه‌هایی پیدا کرده بود. او بعداً و تا پایان زندگی‌اش این علقه‌ها را در بسط افکارش حفظ کرد و مفاهیم فرهنگ اسلامی را در آموخته‌هایش از فلسفه ی مدرن غربی دخالت می‌داد

کتاب مقدمه ای بر فلسفه اسلامی معاصر در بردارنده مقدمه، دوازده فصل و خاتمه ای است که به طور خلاصه گزارشی از آن در اینجا ارائه می شود. غرض مولف محترم در این کتاب، معرفی فلسفه اسلامی معاصر و شناساندن برجسته ترین چهره های آن است. وی نخست نگاهی اجمالی به زندگی و آثار ایشان می اندازد، آن گاه به مهم ترین ویژگی های تفکر فلسفی هر فیلسوف و اهمیت و نقش او اشاره می کند. سپس به طرح و تحلیل برخی از نظریات آن فیلسوف مبادرت می کند و سرانجام در موارد وارد نقد و ارزیابی می شود.

در اوایل انقلاب،توجه خاصی به فلسفه اسلامی شد و این توجه از یکی دو دهه قبل از آن به وجود آمده بود. در این دهه‌ کربن در تهران بود ولی آن جلسات خاصی که با علامه برگزار می‌کرد مربوط به دهه 40 است که افرادی مانند دکتر شایگان و دکتر نصر در آنها حضور داشتند. فردید درعین‌حال که برای فلسفه‌ اسلامی ارزش قائل بود و خود را در داخل این فلسفه و بهره‌مند از آن می‌دانست ولی در عین‌ حال می‌دانست که باید چیزهای دیگری بیاید و اضافه شود.

یکی از متفکران تأثیرگذار در چند دهه گذشته کشور ما سیداحمد فردید است. فردید با کاوش هایاسم شناسانه، بهره گیری از آراء عرفای اسلامی، فلسفه هایدگر و تأمّل در منابع دینی، به مقولات ومفاهیمی نو رسید که هم تجدّدگرایان و هم سنّتیاندیشان را با چالش هایی جدّی مواجه ساخت. بهنظر او، مابعدالطبیعه در سراسر تاریخش، مبتلا به غفلت از وجود و خلط میان وجود و موجود بودهاست. همه نظام های فلسفی شرق و غرب به دلیل غفلت از علم حضوری و محدود ماندن در تنگنایعلم حصولی، از شرقِ حقیقت دور و گرفتار غرب زدگی شده اند. علاوه بر این، بشر در دوره جدید باطرح «اصالت موضوعیت نفسانی» از سوی دکارت، به خودبنیادی رسیده و غرب زدگیاش مضاعفشده است. ما شرقیان، که صدر تاریخ جدیدمان ذیل تاریخ غرب است، در این ماجرا وضعاسفبارتری داریم. عصر طلایی تاریخ، دوره امّت واحده پریروز بود که انسان در قُرب وجود مأواداشت. دوره دیروزی با متافیزیک آغاز شد و امروز عصر «خودبنیادی» است و فردا دوره آگاهی ازاین وضعیت و تمنّای رهایی از آن. اما دوره نهایی در تاریخ بشر، عصر امّت واحده پس فرداست کهعصر سراسر نور و ظهور است؛ عصری که جامعه انسانی به اوج کمال میرسد. مقاله حاضر این نظامفکری را استخراج، تنظیم، تحلیل و به اجمال، نقد میکند.

در مقاله حاضر، پس از ارایه توصیف کوتاهی در باب مفاهیم اصلی مورد اشاره در بحث از مدرنیته و دین، در این خصوص استدلال می شود که آینده دین در جهان مدرن بستگی تام به نحوه تطوراتی خواهد داشت که برای دین و مدرنیته رخ خواهد داد. از آن جا که امکان پدیدار شدن مدل های متنوعی از مدرنیته و ظهور تفسیرها و قرائت های گونه گونی از دین وجود دارد، و با توجه به آن که کنشگرانی که در عرصه تعاملات اجتماعی نقش ایفا می کنند، می توانند تا اندازه ای در شکل دادن به آینده های محتمل الوقوع سهم داشته باشند، جایگاه دین در جهان آینده، تابع چند متغیره ای خواهد بود که یکی از متغیرهای اصلی آن عبارت است از نوع واکنشی که کارگزاران و نمایندگان این نهاد برای پاسخگویی به نیازهای فردی و جمعی شهروندان ارایه می کنند. نتیجه گیری نهایی مقاله ناظر به این نکته است که به اعتبار آن که مدرنیته مبتنی بر خرد نقاد و مدافع ارزش های عام انسانی، در قیاس با مدل های دیگر مدرنیته که در آن ها این دو جنبه کمتر مورد توجهند، از احتمال استمرار بیشتری برخورداراست، آن نوع قرائت از دین که با الزامات مدل برتر مدرنیته هماهنگی بیشتری داشته باشد، از شانس بالاتری برای قبول و پذیرش و رواج در جهان آینده برخوردار خواهد بود.

در این نوشتار، ‍«ابرمرد» نیچه و «انسان آرمانی» سیداحمد فردید بررسی و مقایسه شده است تا وجوه افتراق و اشتراک آن ها هویدا شود. هر دو فیلسوف، رویکردی نو و بدیع به «انسان آرمانی» دارند. نیچه، از مطرح ترین فیلسوفان معاصر غرب در ایران و فردید، اولین فیلسوف مدرن در ایران است. «ابرمرد» و «انسان آرمانی»، دایرمدار و مشهورترین حاصل فکری آن هاست. فردید، انسان آرمانی را با عنوان «بقیه اله» و «امام زمان» مطرح می کند. ابرمرد نیچه نیز همچون انسان آرمانی فردید، منجی است و در آینده ظهور خواهد کرد. اندیشه انتظار در هر دو فیلسوف، برجسته است. نیچه و فردید، هر دو آشفته سخن گفته اند و در مورد آن ها نمی توان از منظومه افکار سخن گفت. با توجه به این مساله، مقاله حاضر سعی دارد تا رئوس اصلی اندیشه این دو فیلسوف را که در انسان موعود و آرمانی آن ها طرح می شود و اجماع نظر بیش تری در موردشان وجود دارد، قیاس کند.

به گواهی تاریخ، ایران اسلامی همواره مهد حکمت و اندیشه‌ورزی بوده است. حکیمان و عارفان این دیار ـ از فارابی و ابن‌سینا و مولوی تا سهروردی و حیدر آملی و صدرای شیرازی ـ در همه‌جای دنیا به عنوان ستارگان درخشان معرفت و معنویت شناخته شده‌اند. از این رو، از دیرباز طالبان معرفت از اطراف و اکناف عالم، چشم به فرزانگان این دیار دوخته‌اند و آثار اندیشوران ایرانی ـ اسلامی را در شرق و غرب عالم می‌توان ردیابی کرد. اما آیا این افتخار فقط متعلق به گذشته است و به تاریخ پیوسته است؟ یا این چراغ پرفروغ همچنان تابان و درخشان است؟ در پاسخ می‌توان گفت که هرچند گذر روزگاران، گاه موجب نوسان‌هایی در فروغ این چراغ شده است، اما خوشبختانه این شعله مقدس هیچ‌گاه خاموش نشده و تا به امروز همچنان در نورافشانی است. آشنایی با حیات فکری و فلسفی معاصر ایران و پیشگامان آن و معرفی آن به تشنگان حقیقت در داخل و خارج ایران، گامی است سودمند در استمرار این سنت قویم و غنی، و قدمی است ضروری در بهره‌گیری نسل جدید از این میراث گرانسنگ. نوشتار حاضر نگاهی است گذرا به حیات علمی برخی از پیشروان حکمت و معرفت اسلامی در ایران معاصر.

«علم الاسماء تاریخی» نقطۀ تلاقی دو اندیشۀ متفاوت در دو دوران مختلف است؛ علم الاسما دیدگاه کانونی ابن عربی در تدبیر عالم و تاریخیت برگرفته از نگاه هایدگر به هستی است؛ هرچند ابن عربی در فصوص الحکم دربارۀ سیر تطور تاریخی اسماء الهی در بستر انبیا سخن می گوید و به نوعی، علم الاسماء را در بستر تاریخ انسان کامل بازگو می کند؛ این نقطه تلاقی خود را در فردید بروز می دهد که دلبسته عرفان اسلامی است، هرچند رسالت هایدگری دارد. در این پژوهش، می خواهیم با منظم کردن افکار فردید، به ویژه باتوجه به نوشته های سیدعباس معارف، و فربه تر کردن آن با میراث عرفانی ابن عربی، نقش این آموزه را در شکل گیری علم دینی بررسی کنیم. در آخر، با تبیین علم دینی به مثابه بنیاد علوم انسانی امیدواریم گامی در هموار کردن مسیر علوم انسانی-اسلامی برداریم.