جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

محمد عابد الجابری، متفکر نوپرداز مراکشی در حوزه مطالعات اسلامی، با گرایشی خاص به تفسیر قرآن کریم پرداخته است. از آراء و نظریات او می‌توان احیای تفکر معتزله را برداشت کرد. در مقدمه تفسیر خود با نام مدخل الی القرآن الکریم فی التعریف بالقرآن و تفسیر خود با نام فهم القرآن الحکیم به طرح مبانی تفسیری خود مبادرت ورزیده است. ضرورت تفسیر قرآن براساس ترتیب نزول آیات، استفاده از تمام مصادر عربی و غیرعربی و اسلامی و غیراسلامی، امکان صحت روایات متفاوت یا متناقض مربوط به یک حادثه، عدم تناقض عقل با حقایق دینی، فساد تأویل باطنی از آیات، وجود ثوابت و متغیرات در کتب آسمانی، خارج از دسترس عقل نبودن شناخت دین، لزوم استنتاجات مسأله و بهره‌برداری استدلالی و برهانی از قصص قرآن، مهم‌ترین مبانی تفسیری جابری هستند.

در عرف مسلمانان عدم توانمندی پیامبر اکرم(ص) بر خواندن و نوشتن امری پذیرفته شده است. بر اساس معنای لغوی "امّی" و به استناد آیه 48 سوره ی عنکبوت، اکثر محققان و دانش پژوهان در طول تاریخ بر این باور بوده و هستند که پیامبر اکرم(ص) هنگام بعثت و نزول وحی قادر به خواندن و نوشتن نبودند. البته ایشان نظریه ی خود را مستند به روایاتی نیز می کنند. محمد عابد الجابری نواندیش مغربی با روش خود که متکی بر منظور داشتن سیاق و شرایط تاریخی - فرهنگی نزول آیات است، اثبات می کند که پیامبر اکرم(ص) هنگام بعثت، بر خواندن و نوشتن تسلط داشتند. تفسیر مبتنی بر سیاق از آیه ی 48 سوره ی عنکبوت و این که، آخرین سوره ای است که در مکه نازل شده و بنابراین لازم است در پرتو شرایط آماده شدن پیامبر اکرم(ص) برای هجرت به یثرب(مدینه)، جایی که فضا و شرایط آن کاملاً با مکه متفاوت بود، فهم و تفسیر شود و نیز تفسیر متأثر از شرایط تاریخی زمان نزول سوره ی عنکبوت منتج به نظریه ی جابری خواهد شد. جابری البته با استناد به دو روایت اصلی – روایت ابن اسحاق و بخاری - در خصوص نحوه ی آغاز نزول وحی توسط جبرائیل(ع) بر پیامبر اکرم(ص) و این که پاسخ ایشان عبارت "ماذاأقرأ" بوده است، نتیجه می گیرد "چه بخوانم" پاسخ آن حضرت بوده است و نه "نمی خوانم" یا "نمی توانم بخوانم" و این خود، نظریه ی غالب در بی سواد دانستن پیامبر اکرم(ص) را بی پایه تلقی می کند. رویکرد دیگر جابری در اثبات نظریه اش، بررسی لغت شناسانه از واژه "امّی"، است. به نظر نگارندگان، استدلال اغلب مفسران، منتج به پذیرش بی سواد بودن پیامبر اکرم(ص) و عدم توانایی ایشان بر خواندن و نوشتن قبل از آغاز نزول وحی، نمی شود. این ادعا وقتی تقویت می شود که ایشان در تفاسیر خود در ذیل آیات مختلف که در آن ها کلمات "امّیون" و "امّیین" مورد استفاده قرار گرفته است، بر معنای غیر اهل کتاب و امتی که بر آن ها کتابی از طرف خداوند نازل نشده است، اشاره کرده و در ردّ آن نیز مطلبی را بیان نکرده اند. از طرف دیگر، استدلال جابری، نظریه ی غالب در معنای کلمه "امّی" را مخدوش می کند ولی به طور قاطع توانایی پیامبر اکرم(ص) را بر خواندن و نوشتن قبل از بعثت اثبات نمی کند.

در این مقاله تفکر فلسفی در اندیشة عرب و گرایش‌های مختلف متفکران عربی را بیان می‌کنم و بر اساس نگرش محمد عابد الجابری به بررسی گونه‌های برخورد متفکران عربی در قبال معضل نحوة ارتباط سنت و تجدد می‌پردازم و نقدهای وی بر این نگرش‌ها را مطرح می‌کنم؛ در نظر جابری تمام سوگیری‌هایی که در مورد این موضوع بوده است گرفتار آفات روشی و نگرشی است.

محمد عابد جابری فیلسوف معروف مراکشی در کتاب خود «مدخل الی القرآن الکریم» که بخش هایی از آن موضوع پایان نامه اینجانب است به این مطالب پرداخته شده است . 1- مراد از تعریف قرآن کریم چیست؟ اصلاً آیا قرآن کریم نیاز به تعریف دارد ؟ تعاریف گوناگونی برای قرآن کریم بیان شده که جابری در مقدمه نمونه هایی از آنها را آورده است و کوشیده تا وجود افتراق هر یک از آنها را مشخص کند .2- جابری در بخش اول این کتاب به مسائل مربوط به محیط ظهور و تاریخ قرآن کریم به مثابه وحی الهی و دعوت نبوی پرداخته است .به نظر او ادیان سه گانه و کتاب های آنها تورات و انجیل و قرآن کریم واحدند .33- بحث در باب نبی أمی و مفهوم امی بودن پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم پرداخته است . البته این موضوعی است که در دوره معاصر بسیار به آن پرداخته شده و رأی او نیز با نظر متداول در میان خاورشناسان هم خوانی دارد . به نظر وی أمی در عربی پیش از اسلام کاربرد نداشته و وام واژه ای یهودی است . 4- در این بخش از کتاب پدیده وحی و مفهوم آن مورد بررسی قرار می گیرد . به نظر وی مفهوم وحی در سیاق قرآنی آن در زبان و فرهنگ عرب آن زمان ناشناخته بوده است ،حتی عرب ها در آن زمان تصوری از مفهوم نبوت نداشته اند و این مفاهیم با اسلام پدید آمدند . 5- بخش دوم کتاب به موضوع تکوین و تدوین قرآن کریم اختصاص یافته است . به نظر جابری سیر تکوین قرآن شامل سه مرحله بوده استمرحله قرآن/ ترتیل و اعجاز ، ذکر و قصص ، کتاب عقیده ،شریعت و اخلاق . کلید واژه ها : محمد عابد الجابری ، تفسیر ، قرآن کریم