جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

یکی از مهمترین جریان‌های فکری معاصر در حوزه جهان اسلام جریان اعتزال نو است که سعی دارد با خوانشی عقلانی از دین در جهت رفع عقب ماندگی‌های مسلمین حرکت کند.در این میان محمد عابدالجابری و محمد ارکون که منتسب به این جریان هستند معتقدند مشکل اصلی مسلمانان میراث فکری آنهاست، میراثی که از تولید و پویایی و خلاقیت بازایستاده و توانایی اصلاح وضع موجود را ندارد. این دو با طرح فکری خود تحت عنوان «نقد عقل عربی» و «نقد عقل اسلامی» تلاش کردند تا زمینه را برای قرائتی جدید و عقلانی از اندیشه اسلامی فراهم آورند.البته هم جابری و هم ارکون در این پروژه به شدت متاثر از روش‌های دین پژوهی مدرن و پست مدرن غربی بودند.جابری و ارکون متاثر از روش‌هایی چون ساختارگرایی، پساساختارگرایی، تاریخی نگری نوین، هرمنوتیک وگسست معرفت شناختی امیدوار بودند تا بتوانند عقلانیت انتقادی را در فضای اندیشه اسلامی نهادینه سازند اما به نظر می‌رسد که طرح آنها در بسیاری از اهداف خویش ناکام ماند. ویژگی مهم طرح جابری و ارکون آن است که این روش‌ها را به صورت تلفیقی استفاده کرده اند اما گاه برخی از این روش‌ها با یکدیگر سازگاری ندارند،ضمن اینکه به بومی سازی این روش‌ها توجه جدی نشده است و نوعی تعبد به آنها در پروژه جابری و ارکون قابل مشاهده است.جابری و ارکون بخش قابل توجهی از آموزه‌های اسلامی را خرافه و اسطوره محسوب می کنند و معتقدند باید این اعتقادات باطل را کنار نهاد تا بتوان بر مشکلات جامعه فائق آمد،این در حالی است که نتیجه روش انتقادی این دو،الغاء بسیاری از آموزه‌های اسلامی است که توجیه عقلانی نیز دارند. هردو اندیشمند در تحلیل خود مهمترین مشکل میراث فکری جهان اسلام را گسست از عقل فلسفی،روی آوردن به رویکردهای عرفانی و اشراقی و گسست از عقل مدرن و پست مدرن غربی می دانند و معتقدند عقل عربی و عقل اسلامی به دلیل همین مشکلات از تولید و پویایی و اجتهاد بازمانده است،لذا باید این گسست‌ها را جبران کرد و نقاط ضعف را پوشاند،تا این عقل وارد مرحله پویایی و بازتولید شود.

هدف این پژوهش مطالعۀ روشمند برنامۀ پژهشی محمد عابدالجابری، اندیشمند معاصر عرب، و ارزیابی روش‌شناسی او در پروژۀ «نقد عقل عربی» است. نگارنده کوشیده‌ است با استخراج روشمند شیوه‌های عابدالجابری دربارۀ هویت‌سازی از اسلام و تاریخ اسلام، هویت‌سازی از مسئلۀ بنیادین جهان معاصر اسلامی، نحوۀ مفهوم‌سازی از «عقل» و «تراث» و استخراج روشمند فرم زبانی‌ـ‌منطقی اندیشه‌ها و به‌ویژه نحوۀ استدلال‌ورزی و روش‌شناسی‌ این دانشمند عرب به فراتحلیل اندیشه‌ها و نظام فکری او بپردازد. در مقام نتیجه‌گیری، این پژوهش به ما نشان می‌دهد که عابدالجابری در پروژۀ فکری نقد عقل عربی، اصولاً از دو روش‌شناسی بهره می‌گیرد؛ در برخورد با میراث موجود فرهنگی در جهان اسلام از یک‌سو می‌کوشد همچون یک متفکر ساختارگرا به ورای داده‌های موجود در حوزه‌های متفاوت مانند سیاست، اخلاق و فلسفه برود و نشان دهد که در پشت این تنوع‌های مشهود چه ساختارهای ثابتی (منطقی‌ـ‌زبانی) نهفته که این آن‌ها را ممکن کرده است و ازسوی دیگر، می‌کوشد همچون یک متفکر «عصری‌ساز» نشان دهد که اگر بخواهیم از درون میراث فرهنگی موجود و قرائت آن به فهم دقیق‌تر و روشن‌تری از «وضعیت ممکن‌شدۀ امروزی خود» بپردازیم، چگونه باید به تدوین سناریوهای فکری خود مبادرت ورزیم که «امکان»‌های فکری نوین بر ما گشوده شوند. به اعتقاد عابدالجابری، آن امر ناشناخته که قاعدتاً باید مشکلات شناخته‌شدۀ جهان اسلام را توضیح دهد عبارت است از قواعد و الگوهای مربوط به ساختار فکر و زبان.

مسئله سنت و مدرنیته یکی از مهمترین مباحث اندیشه­ای در دوران معاصر است، که از اواخر ­قرن 19 و اوایل قرن 20م. اندیشمندان و اصلاح­گرایان بسیاری را از گرایش­های مختلف در جهان­اسلام-عرب به خود مشغول کرده است و در قالب نگرش، موضوع و روش، تا به امروز ادامه دارد. از میان این­متفکران می­توان به عبدالله العروی و محمد عابد الجابری به عنوان دو متفکر حوزه غرب جهان اسلام اشاره کرد. آثار آنها در زمینه تجزیه، تحلیل و تبیین مسائل و رخدادهای جهان عرب به ویژه پس از شکست 1967م. جایگاه بسیار بالایی دارد؛ آنها توانستند طرح­واره­های مهمی را از واقعیت تاریخی، دلایل عقب­ماندگی­ها، موانع مدرنیزاسیون و چشم­انداز آینده جهان عرب ارائه دهند. عبدالله العروی و محمد عابد الجابری با تکیه بر رویکردها و مفاهیم مختلف، درصدد بنیان یک فرهنگ مدرن همراه با شناخت و درک عقلانی در جهان عرب، چارچوب­بندی و تعیین نقطه شروع و صحیح برای دستیابی به مدرنیته با توجه به مقتضیات زمان بودند. طرح­های عبدالله العروی و محمد عابد الجابری در امتداد یکدیگر است؛ العروی معتقد به گسست­پذیری از سنت و استراتژی نوگرایی از بیرون و عابد الجابری، گسست­ناپذیری از سنت و استراتژی نوسازی از درون را مطرح می­کند. همچنین العروی در سه گام سنت و مدرنیته را بررسی کرده است: نقد ایدئولوژی­های معاصر عرب، تاریخ­گرایی بمثابه راه حل و تلفیق رویکرد عینی­گرایی مارکسیستی و رویکرد لیبرالستی به منزله راه­حل بحران. محمد عابد الجابری نیز در خوانش سنت، یک روش سه بُعدی مبتنی بر سه مرحله را طرح کرده است: روش­ساختارگرایی، تحلیل­تاریخی و ساخت­گشایی گزاره­های ایدئولوژیکی از عناصر معرفتی. این مقاله با رویکردی تطبیقی-تحلیلی به بررسی مسئله سنت و مدرنیته در اندیشه عبدالله العروی و محمد عابد الجابری می­پردازد و به پرسش­های مختلفی پاسخ می­دهد؛ تعریف سنت و مدرنیته در منظومه فکری العروی و الجابری چیست؟ طرح­های فکری العروی و الجابری در تجزیه و تحلیل سنت و مدرنیته چیست؟

نظریه تکوین عقل عربی به دلیل نگاه انتقادی آن، بارها از سوی پژوهشگران مختلف عربی و اسلامی و از زاویه‌های گوناگون مورد ارزیابی قرار گرفته است. در این نوشتار با استفاده از روش توصیفی-تحلیلی و انتقادی تلاش شده است به مفاهیم و اندیشه‌های غربیِ که در طراحی این نظریه به کارگرفته شده، پرداخته شود. این مفاهیم عبارتند از: تفکیک عقل به دو قسم «عقل برسازنده یا کنشگر»[1] و «عقل برساخته یا متعارف»[2] از آندره لالاند، انگاره مثلث گاسدورف که مبتنی است بر رابطه میان انسان، خدا و طبیعت، «ساختار ناخودآگاه» استروس، «ناخودآگاه معرفتی» پیاژه و «اپیستمه»، «تحلیل ساختاری» و «تحلیل تاریخی» فوکو. یافته‌های تحقیق نشان می‌دهد که علی‌رغم انسجام ساختاری نظریه، جابری مفاهیم فوق را از زمینه‌‌ی اصلی آن جدا و در زمینه کاملاً متفاوت به کارگرفته است. ضمن اینکه راهبرد روش‌شناختی نظریه به منظور ساختاری دیدن فرهنگ عربی نیز با اشکال مواجه است، زیرا با فرض اختلافاتی که جابری ترسیم می‌کند، امکان ساختاری دیدن آن به مثابه یک کل واحد منتفی می‌گردد.

سنت و نوع تلقی از آن، در دو سدۀ گذشته محور مناقشات فکری جهان اسلام بوده است. در این مقاله با تبیین بحران جهان اسلام در مواجهه با غرب، به دنبال معرفی رویکردهای مختلف و پاسخ آن‌ها به این بحران برآمده‌ایم. بر این اساس، رویکردهای مختلف را در نوع نگاهی که به سنت دارند در چهار جریان لیبرالی، مارکسیستی، احیاگرایانه و انتقادی طبقه‌بندی کرده‌ایم. در گام بعدی به‌ مسئلۀ اصلی این تحقیق که مقایسۀ دو متفکر از دو جریان فکری است پرداخته­ایم. سید قطب از جمله متفکرانی است که داعیۀ احیاگری و بازگشت به سنت را دارد. در نگاه او سنت به مثابه کلیتی است که در صدر اسلام عامل شکوفایی تمدن اسلامی بوده است و در حال حاضر خروج از بحران جهان اسلام را در بازگشت به آن می­داند. اما عابدالجابری از منظری متفاوت به سنت نگریسته است؛ وی سنت را مجموعه‌ای از نظام‌های معرفتی می‌داند که یک کل را تشکیل داده‌اند و مجموعه‌ای از عناصر عقلانی و غیرعقلانی در آن وجود دارد. بر این مبنا، او راه‌حل خروج از بحران را در گسست از عناصر غیرعقلانی سنت و احیای جنبه‌های عقلانی و اصیل آن می­داند که بتواند با مدرنیته و عقلانیت مدرن نسبت مستقیم پیدا کند.

گسست معرفت شناختی رویکردی پست مدرن به سیر تاریخی معرفت است که بر انقطاع پارادایم‌های علمی در دوره‌های مختلف تاریخ تأکید دارد. بر این اساس، لازمه کشف نظریه‌های جدید عبور از معرفت سنتی است و با هر کشف جدید علمی نه تنها کمیت بلکه هندسه و کیفیت معرفت نیز تغییر می‌کند. در دنیای اسلام نیز افرادی چون محمد عابد الجابری و محمد ارکون این گسست را در زمینه اندیشه اسلامی به ویژه اندیشه‌های فلسفی اسلامی پذیرفته‌اند و با رویکردی انتقادی به سنت فلسفی مسلمانان معتقدند در عصر جدید باید فهمی تازه و نو از اسلام ارائه داد. ابتنای بر این نگرش در نقد سنت فلسفی اسلامی نیازمند اثبات منطقی و سپس تطبیق آن بر سنت فلسفی اسلامی است که ارکون و جابری در همین جهت حرکت کرده‌اند. به نظر می‌رسد این رویکرد به صورت موجبه جزئیه در سنت اسلامی قابل پیگیری باشد و عمومیت و کلیت آن قابل اثبات نیست.

محمد عابد الجابری (۱۹۳۶-۲۰۱۰) یکی از روشنفکران جهان عرب بود. وی به علل انحطاط جهان اسلام و همچنین جهان عرب می‌اندیشید. او برای دست یابی به ایده‌ای منسجم در این خصوص، به نقد بسیاری از رویکردها و دستاوردهای جهان اسلام روی آورده بود. عابدالجابری از همین رو بود که عرفان و دستاوردهای عرفانی را نیز مضرّ به حال جامعه می‌دانست و آنرا جزئی از علل انحطاط بر می‌شمرد.