جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

لام از نظر محمد عماره واپسین حلقه سلسله ادیان آسمانی است که در تجدید دین واحد الاهی تلاش کرده‌است. انسان، خلیفه خدا بر زمین ، نیز از ابزاری به‌نام «عقل» برای درک «کتاب وحی» که «سفر هستی» است بهره می‌جوید. محمد عماره بر این باور است که برای فهم اندیشه و پروژه محمد عابد جابری ناگزیر باید خاستگاه‌های معرفت‌شناختی و الگوها و پارادایم‌هایی که اندیشه وی از آن‌ها سرچشمه می‌گیرد را درک کرد؛ زیرا روش جابری در فهم میراث به‌منزله اساس و نقطه عزیمت برای تجزیه و تحلیل اندیشه او تلقی می‌شود.

محمدعابد ‌جابری برای یافتن راه‌کاری به‌منظور برون‌رفت از فضای فکری مسدود عربی ـ اسلامی به تحلیل «سنت» و «گذشتة» آن روی‌ آورد و با نگرشی تاریخی و ساختارمند و در چهارچوب عقلانیت انتقادی سه نظام فکری بیانی، عرفانی، و برهانی را در ساختار آن تشخیص داد. روش‌شناسی تاریخ‌گرایانه و ساختارگرایانه به فکر وی سمت و سویی داده است که ضمن ساختارشکنی در تحلیل فضای فکری عربی ـ اسلامی، ساختارهایی را نیز بر آن تحمیل می‌کند. در این مقاله پس از بررسی روش و تفکر جابری، به این نتیجه رسیده‌ایم که تاریخ‌گرایی و ساختارگرایی تفکر جابری به این منجر شده است که نگرش وی برای رسیدن به مطلوب خود ایدئولوژیک باشد؛ ایدئولوژی‌ای که از علم‌گرایی مدرن، تاریخ‌گرایی، و ساختارگرایی نگرش وی نشئت می‌گیرد.

محمد عابد الجابری (1936-2010) از اندیشمندان معاصر عرب است که سهمی ویژه در تحول فهم و برداشت از تاریخ اسلام دارد. شیعه‌شناسی جابری حاصل پژوهش‌هایش درباره تشیع است که در آثار او پراکنده است. این نوشتار در صدد پاسخ به این پرسش اصلی است که: شاخص‌های ارتباط میان تشیع و تصوف از دیدگاه جابری چیست؟ هدف پژوهش حاضر بیان دیدگاه جابری درباره یکی‌بودن عوامل پیدایش تشیع و تصوف، و نیز یکی‌بودن آموزه‌های تشیع و تصوف است. در ادامه به نقد دیدگاه جابری می‌پردازیم. روش پژوهش حاضر توصیف دیدگاه جابری در زمینه ارتباط تشیع و تصوف است و با تحلیل دیدگاه او به نقد دیدگاهش خواهیم پرداخت. جابری تشیع را ناقص شناخته و دیدگاهی هم که در این زمینه مطرح می‌کند ناقص است. وی برای یکی‌بودن این دو جریان فکری شاخص‌هایی برمی‌شمرد، اما این شاخص‌ها برای اثبات مدعای یکی‌بودن کافی نیست. بنابراین، نقدهای جدی بر شناخت جابری از تشیع و تصوف وارد است.

با گذشت بیش از دو قرن از ورود مدرنیته و آثار آن به جوامع اسلامی و استقرار تعلیم و تربیت نوین غربی، همچنان نظام آموزش و پرورش جامع، کامل، روشمند و مبتنی بر مبانی و فلسفه تعلیم و تربیت و دارای چشم‌اندازی روشن در این کشورها دیده نمی‌شود. محمد عابد الجابری متفکر مراکشی، با تقسیم دوره‌های آموزشی کشور مغرب به سه دورۀ پیش از استعمار، استعمار و پس از استعمار، نقدهایی بر سیاست‌های آموزشی هر سه دوره وارد کرده است. نقد او متوجه سیاست‌های آموزشی پسا استعماری مغرب بر اساس چهار رکن اساسی است: تعمیم (آموزش همگانی)، توحید (یکسان‌سازی)، تعریب (عربی‌سازی) و المغربه (مغربی‌سازی). رویکرد جابری در تعلیم و تربیت، برگرفته از نظریه پداگوژی اجتماعی امیل دورکیم است که نوعی رابطه دیالکتیک میان جامعه و آموزش برقرار می‌کند. به نظر جابری، به جای مدرن‌سازی توده‌های اجتماعی می‌بایست، آموزش‌ها و مهارت‌ها را متناسب با اقتضائات و شرایط بومی تعریف کرد. هدف اصلی این پژوهش، بیان دیدگاه‌های جابری و تبیین آن در حوزه تعلیم و تربیت مدرن است.

عقب‌ماندگی جهان اسلام و راه رهایی از آن، ذهن بسیاری از اندیشمندان جهان اسلام را خود مشغول نموده است. محمد عابد الجابری، متفکر معاصر مراکشی، در تبیین عقب‌ماندگی جهان عرب، علوم را در سه دسته بیانی، عرفانی و برهانی قرار می‌دهد و نزاع میان نظام‌های معرفتی مذکور تحت تاثیر عوامل سیاسی را موجب مغلوب شدن برهان، سیطره عقل مستقیل و عقب‌ماندگی جهان عرب می‌داند. در این مقاله برآنیم تا نظریه او در خصوص رابطه عرفان و توسعه را نقد و بررسی نماییم. وی عرفان را وارداتی، معطوف به آخرت و دنیاگریز شمرده و معتقد است که رویکرد عرفانی، زمان، حقیقت و اختیار انسان را نفی می‌کند و با اتخاذ روش مماثلت، قادر نیست به اسباب و علل پدیده‌ها توجه نموده و توسعه و پیشرفت را به دنبال داشته باشد و حال این که نه عرفان وارداتی و نه دنیاگریز است.

محمد عابد الجابری، متفکر نوپرداز مراکشی در حوزه مطالعات اسلامی، با گرایشی خاص به تفسیر قرآن کریم پرداخته است. از آراء و نظریات او می توان احیای تفکر اعتزالی را برداشت کرد. در مقدمه تفسیر خود با نام مدخل الی القرآن الکریم فی التعریف بالقرآن و تفسیر خود با نام فهم القرآن الحکیم به طرح مبانی و روش تفسیری خود مبادرت ورزیده است. از مبانی تفسیری جابری می‌توان به رعایت ترتیب نزول سوره‌ها همگام با فرودآمدن آن‌ها بر پیامبر اکرم(ص) اشاره داشت. با امعان نظر به این مبنا، روش تفسیری جابری را می‌توان در زمره روش تفسیری اجتهادی در نظر گرفت. جابری در این مسیر از روش‌هایی در تفسیر قرآن استفاده کرده است که عبارتند از: جداسازی متن از حاشیه، توجه به سیاق، ضرورت مرحله‌بندی آیات در فهم صحیح آن‌ها، بهره‌گیری از قصص در چارچوب سیاق، تعیین جایگاه سوره در ترتیب نزول، توجه به سیر دعوت محمدی در تفسیر آیات، تعبیر آیات قصص و امثال با هدف حجت و بیان و خدمت به اهداف دعوت، استفاده مشروط از روایات شأن نزول.

محمد عابد جابری شخصیت نومعتزلی معاصر است که تأکید بر فهم قرآن با ارائه تفسیری نو و مناسب حال زمانه از قرآن در عین استفاده از روش‌های درون سنتی دارد. وی با استفاده از دستاوردهای جدید و توجه به زمینه‌های اجتماعی به متن قرآن پرداخته و و می‌کوشد تا فهم معاصر از قرآن را با نگرشی تاریخی به فهم زمان نزول قرآن پیوند دهد. در این پژوهش، دیدگاه جابری از منظر تاریخی‌نگری به قرآن مورد بررسی قرار گرفته و به تناسب از بافت عصر نزول و ترتیب نزول قرآن سخن به میان رفته است. جابری با تمایز مسئلة تاریخی‌نگری خود قرآن و نقش تاریخی‌نگری در فهم آیات، از طریق اعتماد به بررسی فضا و ترتیب نزول به دنبال شناخت مخاطب آیات و درک اهداف بیان قرآن است تا نوعی روش‌شناسی را برای عصری کردن تفسیر، به معنای فهم همزمان قرآن معاصر با خود، و قرآن معاصر با ما فراهم سازد.