جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

محمد عابد جابری فیلسوف معروف مراکشی در کتاب خود «مدخل الی القرآن الکریم» که بخش هایی از آن موضوع پایان نامه اینجانب است به این مطالب پرداخته شده است . 1- مراد از تعریف قرآن کریم چیست؟ اصلاً آیا قرآن کریم نیاز به تعریف دارد ؟ تعاریف گوناگونی برای قرآن کریم بیان شده که جابری در مقدمه نمونه هایی از آنها را آورده است و کوشیده تا وجود افتراق هر یک از آنها را مشخص کند . 2- جابری در بخش اول این کتاب به مسائل مربوط به محیط ظهور و تاریخ قرآن کریم به مثابه وحی الهی و دعوت نبوی پرداخته است .به نظر او ادیان سه گانه و کتاب های آنها تورات و انجیل و قرآن کریم واحدند .3 3- بحث در باب نبی أمی و مفهوم امی بودن پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم پرداخته است . البته این موضوعی است که در دوره معاصر بسیار به آن پرداخته شده و رأی او نیز با نظر متداول در میان خاورشناسان هم خوانی دارد . به نظر وی أمی در عربی پیش از اسلام کاربرد نداشته و وام واژه ای یهودی است . 4- در این بخش از کتاب پدیده وحی و مفهوم آن مورد بررسی قرار می گیرد . به نظر وی مفهوم وحی در سیاق قرآنی آن در زبان و فرهنگ عرب آن زمان ناشناخته بوده است ،حتی عرب ها در آن زمان تصوری از مفهوم نبوت نداشته اند و این مفاهیم با اسلام پدید آمدند . 5- بخش دوم کتاب به موضوع تکوین و تدوین قرآن کریم اختصاص یافته است . به نظر جابری سیر تکوین قرآن شامل سه مرحله بوده است مرحله قرآن/ ترتیل و اعجاز ، ذکر و قصص ، کتاب عقیده ،شریعت و اخلاق .

کتاب تکوین عقل عربی از معدود کتبی است که به بررسی ریشه علل عقب‌ماندگی و رشد نیافتگی انسان عرب و مسلمان می‌پردازد، زمانی که عرب‌ها با غرب برخورد کردند این دغدغه برای آنان پیش آمد که دلیل پیشرفت غرب و عقب‌ماندگی جهان عرب چیست؟ بنابراین هر یک از اندیشمندان عرب متناسب با یافته‌ها و بافته‌های فکری و فلسفی خود به آن پرداخته‌اند، گروهی شکست اعراب و مسلمانان را در فراموش کردن آموزه‌های نخستین اسلامی می‌دانستند و خواستار بازگشت به این آموزه‌ها بودند و گروه دیگر با دید انتقادی به میراث اسلامی نگریستند و با بهره‌گیری از روش‌های نو در پی بازخوانی میراث برآمدند تا به بازسازی آن بپردازند. این دسته از اندیشمندان پای در راه پایه‌ریزی طرح‌هایی نهادند که می‌توان آن را واکاوی سنت نامید. جابری گروه سومی را نیز معرفی می‌کند، که خواهان آشتی بین غرب و شرق، یا سنت و مدرنیته هستند. اما وی خودش را از گروه سوم نیز نمی‌داند و نقد خود را تنها به ساختارگرایی و سازوکاری معطوف می‌کند که بتواند بار دیگر به تولید معرفت بومی یاری رساند. (وصفی، 1396: 58) از جمله این طرح‌ها می‌توان، «نقد عقل دینی»، «نقد عقل اسلامی» و «نقد عقل عربی» اندیشمندان عرب عرضه کرد. جابری در راستای یافتن راه‌حل برای بیرون رفتن از فضای فکری مسدود عقل عربی ـ اسلامی به تحلیل «سنت» و «گذشته» آن روی آورد و با نگرشی تاریخی و ساختارمند و در چارچوب عقلانیت انتقادی سه نظام فکری بیانی، برهانی و عرفانی را در ساختار آن تشخیص داده است. پروژه جابری برجسته‌تر بود، زیرا نقد عقل الجابری گسترده‌ترین و پردامنه‌ترین پروژه نقادی عقلانیت اسلامی دوران پس از ژوئن 67 بود. جابری با نگاهی عمیق و فلسفی این فرضیه را مطرح می‌کند که علت اساسی بازماندن انسان عرب از قافله تمدن، ساختار ذهنی و معرفتی اوست که به نگاه وی در حل مسائل جهت می‌دهد. جابری به دنبال چگونگی شکل-گرفتن عقل عربی و ساختار آن و نیز به دنبال کشف علل انحطاط و موانع ترقی عقلانیت عرب است. در واقع وی خواستار بازسازی عقل عربی است و این بازسازی را تنها عامل رهایی از بحران و عقب‌ماندگی جهان عربی-اسلامی می‌داند. او در کتاب تکوین العقل عربی تاریخ و فرهنگ عربی را بازخوانی می‌کند تا بفهمد عقل عربی معلول چه پدیده‌هایی است و اینکه عوامل این طرز تفکر عرب چیست. در این نوشتار پس از بیان کلیات و ارائه تصویر نسبتاً روشنی از مفاهیم به تبیین چارچوب نظریه جابری در رابطه با عقل عربی و عوامل مؤثر در شکل‌گیری آن و همچنین نظریه وی نسبت به عرفان و تأثیر آن در انحطاط جوامع اسلامی تقریر شده است و در پایان به نقد و ارزیابی آراء جابری پرداخته شده است.

هدف پایان‌نامه حاضر مقایسه و بررسی انتقادی دیدگاه‌های دو چهره برجسته اندیشه سیاسی ایران و جهان عرب (سیدجواد طباطبایی و محمد عابد الجابری) در بحث سنت و نسبت آن با تجدد یا مدرنیته است که در قرن اخیر همواره به‌عنوان یک مسئله کلیدی مورد بحث ملل مختلف منطقه (خاورمیانه و جهان اسلام) بوده است. در دهه‌های اخیر ذهن بسیاری از ایرانیان و حتی متفکران کشورهای جهان سوم -که هنوز با هویت‌های سنتی خود مسئله دارند- بوده است. به‌همین دلیل با روش تحلیل کیفی (مقایسه‌ای) به‌سراغ مباحث این دو متفکر رفتیم. در این تحقیق دیده می‌شود که علیرغم ضدیت دو جنبش ناسیونالیستی ایرانی و عربی با یکدیگر، افق‌ها و مسائل نمایندگان فکری آن (جابری و طباطبایی) تا چه حد با یکدیگر تشابه دارند. این دو متفکر دارای تمایلات ملی و بومی از جنبه‌هایی نیز دارای تمایز دیدگاه هستند که وجوه تمایز آن‌ها نیز در این پایان نامه مورد اشاره قرار گرفته است. جابری و طباطبایی هردو مدافع ایده بازاندیشی در سنت به‌منظور گذار به سوی تجدد هستند و عقلانیت به همراه برخی وجوه لیبرالیسم مانند حکومت قانون، از افق‌های آرمانی هردوی آنهاست. آن‌ها هردو وجوه ایدئولوژیک اندیشه خویش را انکار و ایدئولوژیک بودن را درباره مخالفان خویش به‌کار می‌برند و آسیب‌های بومی‌گرایی و نگاه بازگشت‌گرایانه به گذشته (ولو به شکل انتقادی) در شرایط کنونی معاصر در نظر نمی‌گیرند.

یکی از نخستین آثاری که در نقد و بررسی اندیشه و پروژه جابری منتشر شد کتاب «هل هناک عقل عربی؟ قراءة نقدیة لمشروع محمد عابد الجابری» (بیروت 1993)، نوشته «هشام غضیب» است. نویسنده در این کتاب با بررسی آثار محوری جابری کوشیده است تا تناقضات درونی موجود در کانون اندیشه‌های وی و پیش‌فرض‌های ناگفته آن را آشکار کند.» در بخشی از این کتاب می‌خوانیم: «هدف از بازخوانی امروزی میراث هم‌عصر کردن امر مورد بازخوانی است با خودش، بر بستر معضلات نظری و محتوای معرفتی و مضمون ایدئولوژیکی، یعنی از یک طرف بازخوانی آن در محیط اجتماعی و تاریخیش و از طرف دیگر، همزمان با آن، هم‌عصر کردن آن با خودمان، بر بستر فهم و تعقل ... و این، به عقیده من معنای حقیقی و ژرف «اجتهاد» است، آن طوری که علمای اسلام به آن پرداخته‌اند، ولی با قدر رنگارنگی و تنوع و تفریعاتی که به اختلاف موضوعات اختلاف پیدا می‌کند. اما قالب‌های از پیش آماده جامد و متحجر، قدیمی باشند یا جدید، بجز یک چیز نمی‌توانند عرضه کنند و آن عبارت است از بازخوانی میراث محورِ میراث که به طور حتم منجر می‌شود به بازخوانی میراث محوری از عصر حاضر: بازخوانی عصر حاضر به کمک میراث خودمان یا میراث و فرهنگی دیگر.»

انتخاب محمد عابد الجابری و سید جواد طباطبایی و بررسی اندیشه آنها در یک مجموعه نوشتاری، از جهات بسیاری حائز اهمیت است. مدخلیت آرای ابن خلدون در نگاه جابری و طباطبایی و نگاه متاثر از ساختارگرایی آن ها به انحطاط در ایران و مراکش در دهه های هشتاد و نود میلادی که نتیجه ی آن صورتبندی و احیای مجدد این مفهوم بود و همچنین تاکید آن ها بر نقش عوامل فکری و اندیشگی در علل زوال، به جای پررنگ دانستن علت های مادی و محسوس، از جمله عللی هستند که نویسنده این سطور برای بررسی آنها، به قلم زدن دست یازیده است. به نظر می رسد،ارای این دو اندیشمند در عین تمایزات مشخص، دارای مولفه های مشترکی نیز در تحلیل بحث زوال و در ادامه ی آن، انحطاط در دو حوزه ی مهم قلمروی اسلامی ( ایران و کشورهای عربی ) است. لذا کشف این مولفه ها از نظر آن ها و بررسی تشابهات و تمایزات آن در این رساله موردنظر می باشد.

اندیشه شیعی مبتنی بر منابع اصیل دینی است. قرآن و بیانات معصومین اساس اندیشه شیعی است. امامان شیعی همواره سعی داشته‌اند براساس این منابع مانع از نفوذ و دخالت اندیشه‌های غیراصیل باشند.عالمان شیعی نیز در دوره‌های مختلف اعصار اسلامی سعی بر پالایش فکری و معرفتی اندیشه خود داشته‌اند. با این همه تلاش و کوشش اتهام‌های فراوانی مبنی بر غیراصیل و انحرافی دانستن اندیشه‌های شیعی که در حقیقت میراث معنوی پیامبر اکرم و اهل بیت است زده شده است.محمد عابد جابری در پروژه نقد عقل عربی خود که برای برون‌شد از وضعیت رکود عقل و مقدمه‌ای برای حل تعارض سنت و تجدد نگاشته است، نظام‌ معرفتی شیعه را یک منظومه عرفانی و غیرعقلی پنداشته‌اند. اساس اندیشه عرفانی در عالم اسلامی برخاسته از نفوذ آثار هرمسی است که در قرن دوم وارد عالم اسلام شده است و غلات «شیعی»، «امامیه» و «اسماعیلیه» نسبت پایداری با این اندیشه ایجاد کرده‌اند. وی بر پایه نگرش و روش ویژه خود به شیعه، عقل و... سعی بر یافتن داده‌های تاریخی دارد که بتواند شواهدی بر تایید این امر باشد.در این نگارش پس از بیان کلیات و ارائه تصویر نسبتاً روشنی از مفاهیم پایه (که مرتبط با اندیشه کلامی شیعه و اتهامات جابری می‌شود) به تبیین چارچوب نظری جابری پرداخته و دیدگاه وی در رابطه با شیعه در سه بخش «نگرشی روشی»، «داده‌های تاریخی» و «زوج های ساختاری» تقریر شده است. در ادامه قبل از نقد آراء وی ،بر اساس قرآن و روایات کتاب‌الحجه اصول کافی مقام معنوی امام بر پایه یک متن اصیل شیعی معرفی شده است. تمرکز بر این بخش از اصول کافی از آن بابت است که جابری برای ادعای خود بیش از هر منبعی از این اثر استفاده نموده است.این روایات می تواند تصویر نسبتا صحیحی از شیعه ارائه دهد.تصویری که جابری آن را به صورت ناقص با مطالب دیگر در آمیخته است. در پایان آراء جابری مورد نقد و ارزیابی قرار گرفته است. برخی از این نقدها به شیوه حلی و برخی به شیوه نقضی است که بر پایه قرآن کریم و منابع روایی اهل سنت شکل گرفته است.در پایان سعی شده با جمع بندی مطالب ، اافق‌های جدیدی را به روی خواننده بگشاییم.

«فهمِ قرآنِ حکیم» اثر عابدالجابری از مهم‌ترین چهره‌های روشنفکری جهان اسلام است که از شمارِ نومعتزلیان محسوب می‌شود. محمد عابدالجابری (۲۰۱۰- ۱۹۳۶ م) از روشنفکران اهل تسنن و اهل کشور مراکش بود. او در کنار شخصیت‌هایی نظیر نصرحامد ابوزید، حسن حنفی و محمد ارکون، طه حسین، عبدالرحمن بدوی طهطاوی، محمد الطالبی، لیلا احمد، فضل‌الرحمن، محمد شحرور، احمد البغدادی و... از جمله روشنفکران عرب بود که در جرگه به اصطلاح «نومعتزلیان» قرار داشت.

این مقاله در دو بخش تنظیم شده است. بخش اول به دنبال بررسی رویکرد انتقادی عابدالجابری در بررسی میراث عربی-اسلامی می‌باشد در این بخش با روش کتابخانه‌ای به توصیف ابعاد مختلف نظریه جابری پرداخته‌ایم. او برای بنیاد نظریه خود سه مدخل اساسی تعریف می‌کند: اول نقد رویکردهای لیبرالی، مارکسیستی و بنیادگرایانه در بررسی میراث، دوم تعریف عقل و عقلانیت و سوم فرآیند روش‌شناختی جهت بررسی میراث می‌باشد. جابری بعد از این سه مدخل به نقد عقلانیت عربی-اسلامی در دو سطح تکوین تاریخی و بافت ساختاری و در سه حوزه معرفت، سیاست و اخلاق می‌پردازد. در بخش دوم با مبنای روش‌شناسی بنیادین به بررسی نظریه جابری در دو سطح عوامل معرفتی ـ منطقی و عوامل وجودی ـ اجتماعی پرداختیم. بر این مبنا نتیجه گرفتیم که مواضع هستی‌شناسی و معرفت‌شناسی جابری در مسیر روش‌شناسی‌های برساختی ـ تفسیری حرکت می‌کند و حوزه‌های معرفتی که مبتنی بر استقلال سوژه هستند را فعال می‌کند. در نتیجه مبانی فکری جابری و روش‌شناسی که وی برای رسیدن به نظریه خود طی می‌کند در بستر عقلانیت‌های غربی است.