جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

افراط در تأویل‌گرایی، یکی از ویژگی‌های مهم اسماعیلیه است که موجب تمایز آنان از سایر مذاهب اسلامی می‌شود. با توجه به آثار حکیم ناصرخسرو قبادیانی، یکی از کلیدی‌ترین مؤلفه‌های ذهنی و اعتقادی این حکیم و سخنور بزرگ ادب فارسی، مقولۀ تأویل است. او به‌عنوان «حجت» در مذهب اسماعیلی، در آثار منظوم و منثور خود بارها مسئلۀ تأویل را به کار برده است؛ چنانکه کتاب وجه دین او آکنده از تأویلات است؛ به گونه‌ای که در این کتاب بسیاری از احکام دین و شریعت را نیز تأویل کرده و قائل شده است شریعت بدون تأویل هیچ ارزشی ندارد و همچون جسد بدون روح است. همچنین، علامه طباطبایی، فیلسوف و مفسّر معاصر، در باب تأویل برای الفاظ قرآن، معانی باطنی قائل است. هر دو آنان معتقدند کل قرآن تأویل دارد؛ اما بیشتر تأویل‌های ناصرخسرو در باب شریعت است و بسیاری از آنها از نوع تأویل مذموم؛ امّا تأویل‌های علامه طباطبایی براساس معارف قرآنی و اهل بیت است و از نوع تأویل محمود. علامه طباطبایی با وجود اعتقاد به تأویل همۀ آیات، برخلاف ناصرخسرو به تأویل آیات‌الاحکام نپرداخته است و تأویل‌های ناصرخسرو با نظر او سنخیت و مطابقت ندارند. در این مقاله، ابتدا تأویل ازنظر ناصرخسرو در کتاب وجه دین و علامه طباطبایی در تفسیر المیزان به روش توصیفی – مقایسه‌ای، بررسی و سپس تشابه و تفاوت نظر آنان تبیین و تحلیل شده است.

بررسی اعتبار معرفت‌شناختی درک عرفانی، بخشی از مباحث فلسفۀ دین معاصر را به خود اختصاص داده است. در این مقاله، نخست به سابقۀ تاریخی این مباحث اشاره می‌شود و پس از آن، ازطریق اشاره به چالش تبیین‌های علمی از تجارب دینی و عرفانی، لزوم چرخش عقل‌گرایانه ‌ـ‌ هستی‌شناسانه به منظور بررسی اعتبار معرفت‌شناختی ادراکات عرفانی نشان داده می‌شود. درادامه، طی سه بخش، دیدگاه‌های علّامه طباطبایی در سه حوزۀ «جایگاه درک عرفانی در معرفت‌شناسی دینی»، «هستی‌شناسی ادراک و اعتبار» و «معیار اعتبار درک عرفانی و سیر انفسی» تقریر می‌شود. درنهایت، بر مبنای دیدگاه‌های علّامه طباطبایی در این سه حوزه، دفاع عقل‌گرایانه ـ هستی‌شناسانۀ وی از اعتبار معرفت‌شناختی درک عرفانی از طریق سیر انفسی، صورت‌بندی می‌شود.

علامه طباطبایی در خلال بحثهای تفسیری خود، آرای مفسران فریقین را به‌طور گسترده مورد استناد، بررسی و قضاوت قرار داده است. یکی از این تفاسیر که از نظر ایشان دارای ارزش ویژه‌ای می‌باشد، تفسیر الکشاف زمخشری است. علامه در مواردی به این تفسیر استناد و از آن بهره‌گیری نموده و در موارد متعددی نظرات تفسیری وی را تأیید نموده است. همچنین در موارد مختلفی به بررسی و مقایسه دیدگاه زمخشری با آرای خود یا دیگر مفسران پرداخته و گاهی نیز لغزشهای تفسیری زمخشری را ذکر و با دلایل و مستندات قرآنی به نقد و رد آن نظرات پرداخته است. این پژوهش با روش توصیفی ـ تحلیلی و با هدف بررسی چگونگی مواجهه علامه با نظرات زمخشری در تفسیر المیزان به نگارش درآمده است. بدین ترتیب نگارنده پس از کشف گونه‌های مختلف بررسیهای علامه در المیزان، نمونه‌هایی از آیاتی را که در آن به بررسی تفسیر الکشاف پرداخته شده، به عنوان شاهد مثال ذکر می‌کند. البته در بحثهای اختلافی پس از ذکر دیدگاه زمخشری و بیان قضاوت علامه نسبت به آن، نظرات این دو مفسر بر چند تفسیر مرجع از مفسران شیعه و اهل­‌سنت (به‌عنوان تفاسیر معیار) عرضه شده که غالباً دیدگاه علامه، به دلیل مستند بودن به قرآن، صحیح­‌تر بوده و گاهی نیز نظر زمخشری بر نظر علامه ترجیح داده می‌شود. در نتیجه گرچه دو مفسر در مواردی اختلاف‌نظر دارند، اما در موارد قابل توجهی فهم نسبتاً مشترکی از قرآن داشته­‌اند، به‌طوری که علامه در مواردی نظرات زمخشری را تأیید نموده و به آرای ایشان استناد می‌نماید و در مباحثی نیز به تنقیح، تصحیح و نقد اقوال وی می‌پردازد.

مبناگرایی دیدگاهی است درباره ساختار باورهای موجه، که باورها را به دو دسته تقسیم می‌کند؛ یکی باورهای پایه، که برای موجه‌بودن نیازی به سایر باورها ندارند؛ و دیگری باورهای غیرپایه، که برای موجه بودن نیازمند باورهای دیگر هستند. مبناگرایان درباره دو مطلب مهم اختلاف‌نظر دارند: یکی تبیین آنان از چگونگی موجه‌شدن باورهای مبنایی و دیگری تبیین آنان از نحوه تسری توجیه از باور مبنایی به باورهای غیرمبنایی. رویکردهای مختلف به این دو مطلب باعث قرائت‌های مختلفی از مبناگرایی شده که در یک تقسیم‌بندی کلی می‌توان به «مبناگرایی شدید» و «مبناگرایی معتدل» اشاره کرد كه امروزه شاهد نقدهای مختلفی نسبت به هر دو رویکرد هستیم. هدف مقاله حاضر که با روش کتابخانه‌ای و توصیفی صورت گرفته، این است که مهم‌ترین نقدهای ارائه‌شده به مبناگرایی را گردآوری کرده و بیانی اجمالی از مبناگرایی علامه طباطبائی، به‌عنوان نمایندۀ معاصر حکمت متعالیه، ارائه دهد. در نهایت خواهیم دید که رویکرد علامه طباطبائی به مبناگرایی، فاقد بسیاری از نواقص موجود در مبناگرایی غربی است.

مسئله علم، از صفات واجب تعالی، یکی از مهمترین مسائل فلسفی و کلامی است که جایگاه ویژه‌ای در آثار فلاسفه و متکلمان داشته و نظرات مختلفی درباره آن ارائه شده است. نگرش سطحی نسبت به صفات خداوند، از جمله علم و عدم توجه و درک کافی نسبت به فلسفه ابتلائات، باعث پیدایش سوالاتی شده که بزرگانی همچون فخر رازی و علامه طباطبایی در آثار خود به‌صورت تفصیلی بدان پرداخته‌اند. انتخاب این دو مفسر به‌دلیل تفاوت اساسی و بنیادی مبنا و نوع نگاه آنهاست. فخر رازی با نگاه جبرگرایانه و علامه طباطبایی با تأکید بر مسأله اختیار انسان، به موضوع امتحان الهی نگریسته‌اند. علامه با پذیرش علم پیشین الهی معتقد است علم الهی، عین ذات بوده و از ازل تا ابد به‌صورت اجمال در عین تفصیل، تمام معلومات و مخفیات موجودات را دربرگرفته و ابتلا بشر با وجود اختیار انسان، در حیطه علم الهی بوده است. در صورتی که فخر رازی، علم الهی را اضافه بر ذات دانسته و معتقد است علم الهی از ازل تا ابد نسبت به موجودات، تفصیلی بوده و ابتلا بشر را به‌دلیل اینکه موجب جهل در ساحت الهی می‌شود، نپذیرفته است. وی همچنین پذیرش علم پیشین الهی را مستمسک جبرگرایی می‌داند. علامه این امر را مخدوش دانسته و معتقد است اشتباه فخر رازی این است که گمان کرده علم خداوند، حصولی است. علامه اعتقاد دارد با ایجاد اشیاء، آنها نزد خدا حاضر و مشمول علم حضوری خدا هستند.

نیاز جنسی، از مهم­ترین نیازهای زیستی انسان به‌شمار می­رود که پاسخگویی صحیح به آن، تاثیر بسزایی در سلامت جسمی و روانی فرد و جامعه دارد. بر این اساس، دستور به ازدواج، راهکار عملی قرآن کریم برای تأمین این نیاز است. در این میان، پیوند ازدواج، حقوق­ و تکالیف جنسی متقابلی را برای همسران ایجاد می­کند. علامه سیدمحمدحسین طباطبایی و علامه سیدمحمدحسین ­فضل­الله از جمله مفسرانی هستند که در ضمن تفسیر آیات زن و خانواده، به بیان حقوق و تکالیف جنسی بانوان پرداخته­اند. بنا بر دیدگاه این دو مفسر، معاشرت به معروف و اصل مماثلت در حقوق و تکالیف، از مبانی قرآنی این بحث است که به نتیجه­ای چون وجوب عدم إضرار به همسر در ­ارتباطات ­جنسی می­انجامد. حقوق جنسی زوجه بنا بر صریح یا ظاهر آیات قرآن، مواردی هم­چون حق قسم، حق مضاجعه و حق استمتاع را در بر دارد. اغلب این موارد، مورد اتفاق دو مفسر است، به جز حق جنسی زوجه از حیث زمان، که علامه طباطبایی و علامه فضل­الله دیدگاهی متفاوت درباره آن دارند. علامه ­طباطبایی، بنا بر نظر مشهور فقهی، قائل به حق جنسی زوجه هر چهار ماه یک­بار است؛ در حالی‌که علامه ­فضل­الله، به‌دلیل ناسازگاری این امر با نیازهای ­جنسی ­زنان، هدف ­ازدواج و معاشرت ­به­ معروف، این فاصله زمانی را قابل پذیرش نمی­داند و معتقد است دیدگاه مشهور فقهی، نیازمند بازنگری است.

برخی از مفسران متقدم، مانند وَهب بن منبّه و محمد بن صائب کَلبی و یوسف بن موسی قطان نه تنها در تفسیر سوره کهف، بلکه در چند جای دیگر تصریح کرده‌اند که ذوالقرنین همان کوروش هخامنشی است. در دوران معاصر، نخستین پژوهشگری که موضوع مطابقت کوروش با ذوالقرنین را پیش کشید سِر سید احمد خان (1817-1898)، از پیشگامان اصلاحات فرهنگی و بنیادگذار تجدد طلبی اسلامی در هند، بود. مولانا ابوالکلام آزاد (1888-1958)، وزیر فرهنگ دولت وقت هند، نیز همین نظریه را مطرح و به شکل مبسوط‌تری تبیین کرد. مرحوم علامه طباطبایی نیز، در المیزان، نظر ابوالکلام آزاد را پذیرفته و مشخصات کوروش را بر ذوالقرنین منطبق می‌داند. علامه طباطبایی در المیزان، پس از بررسی نظریه ابوالکلام آزاد، که اثبات می‌کند کوروش، پادشاه هخامنشی، همان ذوالقرنینِ ستوده شده در قرآن است، می‌نویسد: «هر چند بعضی از موارد گفته شده خالی از اعتراض نیست، لکن از هر گفتار دیگری انطباقش با آیات قرانی روشن‌تر و قابل قبول‌تر است». آیت الله مکارم شیرازی هم می‌نویسد: «درست است که در این نظریه نیز نقطه‌های ابهامی وجود دارد، ولی فعلاً می‌توان از آن به عنوان بهترین نظر درباره تطبیق ذوالقرنین بر رجال معروف تاریخی نام برد.»

تقریباً همة دانشمندان مسلمان‌، در اصلِ جاودانگی و خلود در دوزخ اتفاق نظر دارند، اما ‌این که خلود در دوزخ مستلزم عذاب دائم و ابدی است یا ممکن است همراه با انقطاع عذاب باشد. مسئله‌ای است که محل اختلاف آراء واقع شده است. از نظر فیض کاشانی هیچ ملازمه‌ای بین خلود در دوزخ و عذاب دائم وجود ندارد. بنابراین با توجه به مسئلة شمول رحمت واسعة الهی عذاب مخلدین در دوزخ‌، منحصر به مدت معینی است که پس از سپری شدن ‌این مدت دوزخیان از نعیمی‌‌که متفاوت با نعیم بهشتیان است بهره مند می‌‌شوند. از نظر علامه طباطبایی، قرآن‌کریم صراحتاً به خلود عذاب اشاره دارد و منقولات و روایات متعدد‌، نیز موکد‌این مطلب می‌‌باشد. بررسی دیدگاه‌های مختلف در‌ این زمینه ما را به‌این نکات رهنمون می‌‌سازد: الف) خلود از جمله مسائلی است که به علت صفت فناپذیری در دنیا مطرح نیست. در نتیجه‌ این مسئله مختص به روز قیامت بوده که پس از برپایی آن در مورد نعمت و نقمت مطرح خواهد شد؛ ب) خلود در دوزخ از مباحث مورد تأیید‌ آیات و روایات است که در گروه‌ها و قشرهای مختلف متفاوت است؛ ج) برخی به تاویل آیات و روایات مبادرت ورزیده‌اند و به تفکیک مباحث خلود در دوزخ بدون خلود در عذاب قائل شده‌اند.این مقاله درصدد است‌، با روشی تحلیلی و توصیفی به بررسی نظریات فیض کاشانی و علامه طبا طبایی در ‌این مهم بپردازد.

«الهیات سلبی» به­مثابه نظریه­ای مهم در حوزه «زبان دین»، در الهیات یهودی، مسیحی و اسلامی پیروان زیادی دارد و در سه حوزه هستی‌شناسی، معرفت‌شناسی و معناشناسی صفات الهی مطرح است و میان آنها پیوند مستحکمی برقرار است. از رهگذر این جستار مشخص می‌شود که بر پایه یافته‌های این تحقیق، علامه طباطبایی در برخی رساله­های فلسفی و عرفانی و در مواردی از تفسیر المیزان، با گذر از الهیات ایجابی در حوزه هستی‌شناسی صفات الهی و با تأثیرپذیری از عرفا به­ویژه سیداحمد کربلایی، الهیات سلبی را در این حوزه پذیرفته، بر این باور است که فیلسوفان بزرگی نظیر فارابی، ابن­سینا و حتی صدرالمتألهین به درک این دیدگاه نرسیده­­اند. به باور علامه طباطبایی، نامتناهی­بودن ذات الهی از یکسو و محدودیت مفهوم بما هو مفهوم از سوی دیگر، توجیه­کننده الهیات سلبی و مانع پذیرش الهیات ایجابی و صدق مفاهیم کمالی بر ذات الهی است.

موضوع انتساب اضلال انسان به خداوند، در آیاتی از قرآن کریم مطرح شده ‌است. این امر در نگاه نخست، ناسازگار با عدل الهی و اختیار انسان است؛ ازاین‌رو اندیشمندان اسلامی با آرای گوناگون در رفع این تعارض کوشیده‌اند. در پژوهش پیش‌رو که به روش تحلیلی و داده‌پردازی توصیفی ـ انتقادی و با انگیزة تبیین دقیق ماهیت اضلال الهی انجام یافته، رویکرد عقلی دو مکتب شیعی و معتزلی از نگاه علامه طباطبائی و جارالله زمخشری بررسی و تحلیل شده است. هر دو اندیشمند، اضلال خداوند را عدم ایصال به مطلوب، عدم لطف، واگذاشتن در مسیر گمراهی و مجازات عملکرد سوء و اختیاری انسان بیان كرده‌اند؛ اما علامه با نگاهی فلسفی و دقیق‌، این فرایند را تبیین كرده ‌است. علامه در خصوص حوزة اختیار انسان در افعال اختیاری، آموزة «امر بین الامرین» را منطبق بر مبانی هستی‌شناسی اسلامی می‌داند و در مقابل، زمخشری «تفویضی» می‌اندیشد؛ اما در مسئله اضلال الهی که نتیجة قهری سوء اختیار انسان است و حوزة فعل الهی به‌شمار می‌رود، نزاعی نداشته، آن را منافی با اختیار آدمی و عدل الهی نمی‌دانند. چگونگی استدلال و تطبیق آرای ایشان در این جستار، به‌روشنی بررسی شده است.