جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

اندیشه خدا و چگونگی رابطه او با عالم خلقت همیشه یکی از مسائل مطرح در نظام‎های فکری جهان بوده است. رابطه از نوع صانع و مصنوع، محرک و متحرک، حلول و اتحاد، فیضان و صدور و رابط و مستقل از جمله دیدگاه‎ های مطرح در این خصوص می‎باشد. علامه طباطبایی به عنوان یک حکیم نوصدرایی ضمن نقد نظر ملاصدرا مبنی بر «لمی»بودن برهان صدیقین اثبات می ‎کند که این برهان «انی» و نسبت به سایر براهین «اشبه به لمی» است. ایشان با تقریری جدید از این برهان آن را صرفاً یک تنبیه و نه برهان می‏داند. علامه طباطبایی همین دیدگاه را در مباحث توحیدی خود در المیزان نیز دنبال می‎کند. تفسیر جدیدی از واژه حق در آیات قرآن را می‎توان یکی از نوآوری‎های تفسیری علامه طباطبایی دانست. ایشان در توضیح این آیات، وجود فقری ملاصدرا را مطرح نموده، معتقدند تنها خداوند «حق مطلق» بوده و ما سوی الله ظهورات حق و به بیان قرآنی آیات الهی هستند و آیه از خود چیزی ندارد جز ارائه ذی الایه و سایه ‎هایی هستند که خورشید حق را ارائه می‎دهند و بدون لحاظ حق هیچ و پوچ‎اند. از این منظر خداوند از حیث معرفتی تصوراً و تصدیقاً «ابده بدیهیات» بوده، سایر پدیده‎ ها ذیل بداهت حق شناخته می‏شوند.

انسان در سیر مراحل زندگی بعد از مرگ و قبل از معاد در منزلی به نام برزخ یا عالم مثال به سر می برد همانطور که دنیا نمونه و مثالی از برزخ است، برزخ نیز نمونه و مثالی از قیامت است و به زندگی در آن حیات برزخی می گویند. حیات برزخی مورد اتفاق مذاهب اسلامی و فرقه وهابیت است با این تفاوت که وهابیون تنها این امر را در زمان سوال ملکین می دانند و اختلاف در حیات شهدا و پیامبران دارند و پیامبران و شهدا را متنعم در بهشت و کفار را معذب در جهنم بعد از سوال می دانند و ارتباطی بین اموات و احیاء در این دنیا قائل نیستند و بنابر تعابیرشان از این حیات، عقاید مسلمین در توسل و شفاعت و زیارت و امثالهم را تکفیر می کنند. علامه طباطبایی و فخر رازی معتقدند، توجه و ارتباط اموات با احیاء و عالم ماده پس از مرگ افراد از بین نمی رود و انسان در آن متنعم و یا در عذاب خواهد بود و بهشت و قیامت بعد از این عالم است. اما پیشینه موضوع به ظهور وهابیت بازمی گردد و شبهات نوینی که این فرقه ترویج می دهند وعلمای فریقین در رسالات و منابع خود و در اثبات حیات برزخی در رد دیدگاه وهابیت از آیات و روایات و دلایل عقلی و تجربی استفاده می کنند. اما هدف از این نوشتار آگاهی از افکار و نظرات مسلمین و وهابیت و نقد آرای آنها در مورد حیات برزخی است. پژوهش حاضر در صدد پاسخ به این سوال است که: نقد دیدگاه وهابیت درحیات برزخی با تاکید بر نظرعلامه طباطبایی و فخر رازی چیست؟ بنابراین در این تحقیق با کاوش در آیات و روایات، بنابر روش کتابخانه ای و تحقیقاتی از نوع توصیفی- تحلیلی، به بیان دلایل عقلی و نقلی در رفع شبهات و فتاوی وهابیت در کیفیت حیات برزخی می پردازیم.

آسیب‌شناسی معرفت دینی از جمله مطالعات میان‌رشته‌ای بین دو حوزه‌ی معرفت‌شناسی و دین‌پژوهی است که در این نوشتار به این موضوع از دیدگاه علامه طباطبایی; و از طریق رویکرد فلسفی-تفسیری نهفته در آثار ایشان پرداخته شده و با نگاهی جامع به دین و معرفت دینی در پی تبیین آسیب‌هایی است که این حوزه از معرفت و راه‌های کسب آن را به مخاطره می‌اندازد. در معرفت دینی، دین به ‌مثابه یک برنامه کامل و جامع برای سعادت دنیوی و اخروی است، یعنی ایجاد نظام معاش در جهت نجات معاد و شرط عمل به این برنامه، معرفت به آن است. اما معرفت دینی متأثر از عوامل و زمینه‌های متعددی است؛ ازجمله عوامل اخلاقی و زمینه‌های فرهنگی-اجتماعی. اندیشمندان زیادی به بررسی موانع و آسیب‌های معرفت دینی پرداخته‌ و پژوهش‌های فراوانی انجام شده است. این پژوهش‌ها یا از دیدگاه صاحب‌نظرانی دیگر بوده و یا بیشتر ناظر به جنبه‌های فردی می‌باشند، آن‌هم نه با نگاهی جامع به دین و نه با شبکه‌ای از عوامل فردی، فرهنگی، دینی؛ اما تحقیق حاضر با رویکرد فلسفی-تفسیری و با جستجو در آثار علامه ; با روش اندیشه ورزی تحلیلی-تبیینی، آسیب‌هایی همچون "تعلق به مادیات"، "خروج قوا از اعتدال"، "جدال"، "خرافه"، "عدم نگاه جامع به دین" و "سنت زدگی" را به‌عنوان آسیب‌های اخلاقی و فرهنگی معرفت دینی مورد بررسی قرار داد. نتیجه این بررسی به‌طور خلاصه این شد که این پژوهش با نگاه جامع به دین و نگاه شبکه‌ای به معرفت، آسیب‌شناسی گسترده و به نسبت کارآمدی در صحنه عملی انسان‌ها ارائه داد.

یکی از دلمشغولی های انسان از گذشته تا اکنون مسأله غایت و پایان زندگی این جهانی اوست، از این رو است که اهمیت فهم مسأله معاد و عالم قیامت بیشتر آشکار می‌شود. و نیز پیامبران الهی یکی از مسائل محوری رسالت خود را دعوت به فهم این مسأله و باور درست به آخرت دانسته اند و پیروان خود را به روزی وعده می‌دهند که به حساب همگان رسیدگی می شود. متکلمان و حکیمان مسلمان نیز در اصل اعتقاد به معاد اتّفاق نظر دارند امّا در کیفیّت حیات پس از مرگ و چگونگی وجود انسان و حیات او اختلاف دارند. در این تحقیق برآنیم تا با بررسی در آثار علامه مجلسی به عنوان یک اندیشمند و محدّث شیعی و علامه طباطبایی به عنوان یک اندیشمند، فیلسوف و مفسّر شیعی در باب معاد بپردازیم، اگر چه نظرات هر دو در اثبات حقیقت مرگ، قبر، عالم برزخ، نفخ صور، حشر، میزان، حساب، احباط و تکفیر و بهشت و دوزخ نظرات نسبتاً یکسانی دارند امّا اختلافاتی در زمینه معاد جسمانی دارند، علامه مجلسی معتقد است که معاد جسمانی آن است که این بدن ها در قیامت برمی‌گردند و بار دیگر ارواح به آن ها تعلّق می‌گیرند امّا علامه طباطبایی معاد را بازگشت ارواح به بدن ها نمی‌داند، بلکه معتقد است که بدن ها هستند که به ارواح می‌پیوندند.

سوره اسراء هماننده سایر سوره‌های قرآن مشتمل بر آموزه‌های هدایتی است که در ابعاد مختلف قابل دسته‌بندی است. این پایان نامه با هدف استخراج این آموزه‌ها تدوین شده است. نویسنده با استخراج این آموزه‌ها به روش توصیفی ـ تحلیلی آنها در سه دسته اعتقادی، اخلاقی فردی و اجتماعی دسته‌بندی نموده است. از آموزه‌های هدایتی این سوره در بعد اعتقادی می‌توان بر مباحث توحیدی؛ چون اجتناب از شرک، استدلال بر نفی الوهیت خدایان مشرکین و نفی فرزند از خداوند، مطلق بودن فیض الهی اشاره شده است. در حوزه نبوت به عنوان یکی از مباحث اعتقادی به دو بعد نبوت عام (معنای نبوت، علت بعثت انبیاء و عصمت انبیاء) و نبوت خاص (عصمت پیامبر، معراج پیامبر و وجه تمایز رسالت رسول اکرم با سایر انبیاء) تشریح شده است؛ چنانکه در حوزه معاد نیز به مباحثی چون استبعاد مشرکین بر معاد و پاسخ خداوند به آنان، جزا و پاداش در قیامت و متفاوت بودن درجات افراد در آخرت پرداخته شده است. در خصوص مباحث اخلاقی به عنوان یکی دیگر از آموزه‌های هدایتی سوره اسراء هم به دو بعد اخلاق فردی (نهی از تکبر و غرور، نهی از پیروی غیر از علم، پرهیز از سخنه ناشایسته، امید به رحمت الهی و نهی از پیروی از شیطان) و اخلاق اجتماعی (نیکی به پدر و مادر، وفای به عهد، صله ارحام، میان روی انفاق، کمک به بینوایان و درماندگان، محافظات از مال یتیم و نهی از خوردن آن، نهی از کشتن ناحق، نهی از اسراف و تبذیر، نهی از زنا، عدم استهزاء و اذیت و آزار پیامبر و پرهیز از مجادله( اشاره گردیده است و در هر مورد دیدگاه علامه در ذیل آیات مرتبط استخراج شده است.

مفسران قرآن کریم از دوره متقدم تاکنون روش‌های مختلفی داشته‌اند. از جمله عوامل پیدایش این روش‌های متفاوت تخصص و اندوخته علمی مفسر است. درواقع عالمان رشته‌های مختلف علمی روش‌های مختلف تفسیری را رقم زده‌اند. با پیدایش علوم جدید روش‌های تفسیری جدید نیز به وجود آمده است. یکی از عالمانی که در قرن اخیر در عرصه تفسیر قرآن گام نهاد و تحولی شگرف در عرصه تفسیر نگاری از خود برجای گذاشت مرحوم علامه طباطبایی است. ایشان در علوم گوناگون اسلامی صاحب‌نظر بوده به‌خصوص در حکمت و فلسفه اسلامی نوآوری‌هایی ابراز کردند، ازجمله آن‌ها می‌توان به نظریه اعتباریات اشاره کرد که در اکثر آثار بر‌جای مانده از ایشان ظهور و بروز دارد. این نظریه به علت پایه‌ای و کلیدی بودنش بر بسیاری از آراء ایشان از جمله آراء تفسیری، آثاری بر جای گذاشته است. پژوهش حاضر با روش توصیفی - تحلیلی به بحث درباره‌ی تأثیر نظریه اعتباریات علامه طباطبایی در تفسیر المیزان پرداخته و پس از فحص و بررسی جامع در المیزان در خصوص این نظریه و مقایسه آن با دیدگاه سایر مفسران در موارد مربوط، به این نتیجه رسیده است که تأثیر نظریه اعتباریات در تفسیر علامه را می‌توان در حوزه‌های مسائل خداشناسی و انسان شناسی پی‌گیری کرد. علامه در تبیین خود از آیات قرآن در این دو حوزه نظریه اعتباریات را دخالت داده است. در حوزه مسائل خداشناسی در موضوعاتی مانند: مالکیت، کلام و تکلم، سلطنت، ولایت، حکم و افعال خداوند، انتساب ظلم و معصیت، حقیقت عرش الهی، علامه با توجه به این نظریه معتقد است که این عناوین نوعا در میان جامعه بشری با اغراض دنیوی و بنابر احتیاجات اجتماع بشری اعتبار شده‌اند و در خارج و حقیقت از وجود آن‌ها خبری نیست. علامه لوازم معنایی که از اسناد اینگونه از عناوین به ذهن می‌آید را از ساحت خداوند به دور دانسته است. در حوزه مسائل مربوط به انسان شناسی نیز تأثیر نظریه اعتباریات بر دیدگاه علامه را می‌توان در سه حوزه مسائل مربوط به معاد، اخلاق و مسائل اجتماعی پی‌گرفت. در حوزه مسائل مربوط به معاد در بیان موضوعاتی مانند: کیفیت تکلم انسان در روز قیامت، کیفیت حیات شهدا، رابطه عمل و جزا و نسبت‌های خانوادگی، علامه تأکید می‌کند که سرای آخرت دار ظهور حقایق بوده و از اعتباریات دنیوی خبری نیست و محدوده کاربرد این مفاهیم اعتباری صرفا در دنیا است. در حوزه مسائل اخلاقی و اجتماعی نیز در بیا‌ن موضوعاتی مانند: حسن و قبح، حقیقت حیات اجتماعی انسان، رابطه اخوت و بنوت، عقد نکاح، کلام انسانی، علامه با توجه به نظریه اعتباریات سخن گفته و این نظریه در تبیین ایشان از این مسائل تأثیر بسیاری داشته است،‌چنانکه حسن و قبح را اعتباری دانسته و بیان می‌کند که بسیاری از مفاهیمی که در اجتماع انسانی امروزه مشاهده می‌شود از جمله اعتباریاتی است که نیاز انسان به حیات اجتماعی او را وادار به اعتبار آن‌ها کرده است.

یکی از مبانی مهم فلسفی در تولید علم‌ دینی، مبانی معرفت‌شناختی است. پرسش‌های اصلی در معرفت‌شناسی عبارت‌اند از: چیستی و امکان؛ ابزار و منابع؛ قلمرو و انواع؛ ارزش و اعتبار شناخت. این پژوهش، با رویکرد تحلیلی و بررسی اسنادی، به واکاوی نقش مبانی فلسفی در تولید علم‌ دینی، با تأکید بر مبانی معرفت‌شناسی از منظر علامه طباطبائی می‌پردازد. یافته‌های پژوهش از سویی حاکی از این است که از منظر علامه،‌ مراد از شناخت، مطلق علم و آگاهی است؛ امکان شناخت و تحقق معرفت، بدیهی و بی‌نیاز از استدلال است؛ ابزار شناخت متناسب با قلمرو و انواع شناخت، حواس پنج‌گانه، عقل، قلب، وحی و نقل است. در قلمرو شناخت، امور نامحسوس و غیرمادی نیز در قلمرو شناخت قرار دارند. بالاترین ارزش شناخت، مربوط به شناخت یقینی است. از سوی دیگر، امکان تولید علم و معرفت یقینی به طور عام و تولید معرفت دینی به طورخاص، ممکن است. راه دستیابی به معرفت‌ دینی برای انسان مسدود نیست؛ چراکه همه ابزارهای متعارف معرفت بشری برای تولید علم کارایی دارند و در تولید علم، می‌توان به تناسب موضوع از هر روشی، و یا به صورت تلفیق از همه روش‌ها کمک گرفت.

از نظر علامه طباطبائی بنیاد علم حضوری به جهان محسوس بر پایه دو نظریه حرکت و عالم مثال قرار دارد. در تبیین نظام معرفت، این دو نظریه نه‌تنها هماهنگ، بلکه دو جنبه حقیقت واحد هستند. جهان محسوس، جهان حرکت است و حرکت، چیزی غیر از وجود سیال نیست. وجود مساوق فعلیت، وحدت و ثبات است. بر این پایه وجود سیال هم در ظرف واقعیت و به لحاظ وجودش، در عین تدریجی بودن، وجودی بالفعل، واحد و دارای نوعی ثبات است. نشان خواهیم داد که ظهور وجود سیال در ظرف زمان، حرکت قطعی و در ظرف آنْ، حرکت توسطی است. وجود سیال (حرکت) از وجهه وحدت و ثبات به موجودات مجرد و ثابت متصل می‌شود و بنیاد علم حضوری به جهان محسوس را فراهم می‌آورد. با اثبات جهان مثال و در نظر آوردن نسبت علّی و معلولی آن با جهان محسوس و مطابقت وجودی این دو جهان موازی، طیف وجودی واحد و پیوسته‌ای از این دو جهان پدید می‌آید. در این طیف وجودی، جهان مثال باطن و حقیقت و جهان محسوس، ظاهر و رقیقت است. تفسیر نظام علّی بر پایه وحدت حقیقت و رقیقت این امکان را فراهم می‌آورد که علم حضوری به جهان محسوس، از طریق علم حضوری به جهان مثال به عنوان علت، باطن و حقیقت جهان محسوس فراهم آید. وجود سیال (جهان محسوس)، ظهور جهان ثابت (جهان مثال) در زمان است.