جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مباحث و مسائل زیادی درباره شناخت، وجود دارد. بحث درباره شناخت از مباحث پر چالش و محوری فلسفه‌ جدید است. از موضوعات مهمی که تحت مباحث شناخت‌شناسی مطرح می‌شود، مسئله منبع و منشأ شناخت است. متفکران و فیلسوفان غربی در برابر این پرسش در دو موضع متفاوت تجربه‌گرا و عقل‌گرا ابراز رأی کرده‌اند. مسئله وجود ادراکات فطری یکی از نتایج بحث‌های فلاسفه عقل‌گرا پیرامون مسئله شناخت است. دکارت کسی است که از طریق فطری دانستن برخی ادراکات موجود در ذهن، سعی در حل نزاع بین عقل و تجربه دارد. می‌توان گفت او نخستین فیلسوفی است که به‌طورجدی و پررنگ مسئله ادراکات فطری را در عصر جدید مطرح می‌کند. فطری بودن برخی ادراکات به‌عنوان یکی از مسائل معرفتی در فلسفه اسلامی نیز موردتوجه است و چه‌بسا بتوان پذیرفت که به‌واسطه تأثیری که پذیرش ادراک فطری در معرفت‌شناسی دینی داشته است متفکران مسلمان بدان توجه بیش‌تری داشته باشند. هدف از پژوهش حاضر، بررسی و مقایسه دیدگاه دکارت و علامه طباطبایی در مورد مسئله ادراک فطری است. با توجه به کیفی بودن پژوهش حاضر محقق با روش توصیفی و تحلیلی از طریق مراجعه به آثار این دو فیلسوف و شارحان آن‌ها تلاش نموده است دیدگاه این دو فیلسوف بزرگ را مورد تحلیل و ارزیابی قرار دهد. نتیجه‌ای که این تحقیق بدان رسیده است، تأکید بر این نکته است اگرچه اصل ادراک فطری در نزد این دو فیلسوف مذکور وجود داشته است ولی به دلیل تفاوت اوضاع اجتماعی و عصری که در آن تلاش فلسفی خود را ارائه می‌داده‌اند تقریرهای متفاوتی از آن به عمل آوردند.

مسئله «وحی» و تبیین آن، از دیرباز مسئله ای مطرح میان اندیشمندان بوده است. با توجه به مقتضیات فکری هر عصر، روی آوردهای مختلفی در باب تبیین وحی به منصه ظهور رسیده است که اهم آنها عبارتند از :روی آورد کلامی، فلسفی، عرفانی، جامعه شناختی و روی آورد مبتنی بر تجربه دینی. می توان گفت روی آورد کلامی قدیمی ترین روی آورد در باب وحی در جامعه علمی مسلمانان است و روی آوردهای فلسفی و عرفانی بعد از آن قرار می گیرند. روی آورد تجربه دینی نیز در سده اخیر در جامعه علمی مسلمانان طرفدارانی پیدا کرده است. پایان نامه حاضر، با روی کردی کلامی و عرفانی و با تأکید بر آراء فارابی و علامه طباطبایی به ماهیت وحی و مسائل مربوط به آن پرداخته است. در این پایان نامه ابتدا گزارشی از معانی لغوی وحی، موارد استعمال وحی در قرآن، واژه های همسو با واژه وحی در قرآن، و نیز مباحثی در باب حقیقت وحی ارائه شده، سپس آراء فارابی و علامه طباطبایی، در باب ماهیت وحی و مسائل مربوط به آن، یعنی ضرورت وحی، کیفیت نزول وحی، چگونگی دریافت وحی و ... مورد بررسی قرار گرفته است. در نظر هر دو اندیشمند وحی از مقوله‌ی کلام وگفتار می باشد؛ جز اینکه تفسیر آنان از کلام مختلف است. از این رو هم از موارد توافق و هم از موارد اختلاف این دو اندیشمند بحث شده و مهمترین مورد اختلاف آنان در روش تبیین وحی معرفی گردیده است.

هدف تحقیق: بررسی امامت از دیدگاه شهید مطهری، دکتر شریعتی و علامه طباطبائی می باشد. روش تحقیق: بنیادی و نظری. یافته های تحقیق: ملاک انتخاب از دیدگاه علامه طباطبایی و مطهری انتصاب است ولی شریعتی به ذاتی بودن امامت اعتقاد دارد. از دیدگاه علامه طباطبایی و مطهری در حکومت اسلامی حاکم کسی است که آشنایی کافی با اسلام داشته یاد ولی شریعتی می گوید رهبر کسی اس که هدایت جامعه را براساس یک مکتب و به بهترین شکل تعهد کند.

علامه طباطبایی و علامه عسکری، هر دو اصل وقوع نسخ (در بین احکام شرایع آسمانی به استناد آیات قرآن و نسخ در دایره احکام اسلامی را به استناد روایات) پذیرفته اند. هر دو عالم نسخ را مشروط بر وقوع آن در زمان پیامبر(ص) و مشمول احکام شرعی دانسته و معتقدند، لازم است قبل از وقوع نسخ ، فرصت کافی برای عمل به حکم منسوخ وجود داشته باشد. این دو عالم هر دو آیه 106 سوره بقره و 101 سوره نحل را با وجود ترجمهء متفاوتِ واژگان، مربوط به حوزه نسخ می دانند، اما علامه عسکری بر پایهء سیاقی گسترده تر از آنچه علامه طباطبایی بیان می کند؛ آن را در حوزه نسخ احکام شرایع پیشین در شریعت اسلام به شمار آورده ولی علامه طباطبایی لفظ آیه را اعم در نظر گرفته است که به طور قطع احکام منسوخ شده در شریعت های سابق و آیه قرآن را نیز شامل می شود . علامه عسکری با تبیین دو نوعِ وحی قرآنی و بیانی، و به استناد تاریخ و ترجمه لغات آیات ، در برخی مصادیقِ ذکر شدهء در روایات و کتب دیگر، معتقد به عدم وجود آیات منسوخ در قرآن بوده و علامه طباطبایی با غالب دانستن روایات نسخ و به استناد ترجمه ای که از آیات قرآن ( 106/2 و 101/16 ) بیان می کند 8 آیه از آیات قرآن را منسوخ و خارج از دایره عمل می داند.

بر اساس مراتب وجودی انسان، در جهان هستی عوالم سه گانه ی عقل ، مثال و طبیعت وجود دارد و هر مرتبه از وجود انسان وابسته به عالمی از سنخ خودش است. از نگاه علامه، انفكاكى از جهت وجود بین وجود مادی، مثالی و عقلی موجودات نیست و لذا برزخ و قيامت هر انسانى در حال حاضر موجود است و با حقيقت وجود او معيّت دارد زیرا قیامت و برزخ محیط به دنیاست.انسان موجودی مرکب از نفس و بدن بوده و دارای خلقتی تدریجی است و مراد از«نفخ روح در جسد»، این است که حق تعالی جسد را بعینه انسان کند نه اینکه واحدی را ضمیمه واحدی دیگر کند. روح یا نفس جوهرى است كه ذاتاً از ماده مجرد اما در مقام فعل متعلق به آن و‏ مقوّم انسان است. نفس دارای حرکت جوهری بوده و تجرد از ماده، غايت این حركت است. نفس پس از مرگ وجدایی از بدن مادی، امر تدبیر کنندگی بر بدن مثالی در عالم مثال ونیز بر بدن اخروی درعالم آخرت را دارد .با برپایی قیامت تحولی عظیم در سر تا سر عالم رخ می دهد و نظامی نوین با قوانین منحصر به خود و متفاوت با قوانین و نظام دنیوی آشکار می شود.در پی این تحولات، نفس و بدن آدمی نیز پس از آفرینش های نوین و خلق های پی در پی متناسب با نظام اخروی رخ می نمایانند.بدن پس از تحولاتی که می گذراند به نفس ملحق می شود و نفس موضوع ثواب و عقاب اخروی قرار می گیرد.

نظریه ی جایگاه ابلیس در نظام خلقت تنش های فراوانی را در حوزه ی اندیشه ی اسلامی به وجود آورده از جمله می توان به چالش های مربوط به رابطه ی ابلیس با مسئله ی سعادت و شقاوت، جبر و اختیار و ... اشاره کرد. در روزگار حاضر ابلیس به یکی از پر مخاطره ترین مسائل در دنیا، خصوصاً مشرق زمین و در میان فلاسفه ی دین تبدیل گشته است. که عدم دفاع عقلانی از این مسئله، خسارت جبران ناپذیری را بر آموز های دینی و اسلامی وارد می کند. این پژوهش درصدد تبیین جایگاه ابلیس در نظام هستی با محوریت آراء علامه و ملاصدرا است. مسئله ی اساسی که دغدغه ی اصلی این تحقیق است آن است که اساساً جایگاه ابلیس در نظام هستی و میزان تأثیر وی در کل نظام هستی در حوزه¬ی تکوین و در حوزه ی تشریع چگونه است؟ در صورت پاسخ دادن به مسئله¬ی فوق، تبیین مسئله¬ی شر و حدود اختیار و جایگاه انسان در نظام خلقت چگونه توجیه پذیر است؟ براساس حکمت و قرآن عالم هستی دارای نظام احسن است، از این رو با توجه به نقایص و شرور فراوان در جهان هستی از جمله شیطان، آیا نظام موجود بهترین نظام است یا نه؟ در این رساله در چهار فصل به بررسی ماهیت ابلیس، جایگاه ابلیس در نظام هستی، رابطه ی ابلیس و انسان و سرنوشت ابلیس (معادشناسی) پرداخته ایم.در پایان این بررسی ها می توان گفت که نه تنها وجود ابلیس با نظام احسن سازگاری ندارد بلکه لازمه ی وجود جهان و به تکامل و سعادت رسیدن انسان همان ابلیس است و عمده اختلافات و چالش هایی که نسبت به حضور ابلیس در هستی وجود دارد ناشی از خلط بین دو مبحث بسیار مهم تکوین و تشریع یا به عبارتی دیگر دید وحدت یا کثرت است. که از بعد تکوین و دید وحدت وجود ابلیس سراسر خیر و رحمت است و از بعد تشریع یا دید کثرت به عنوان موجودی شرور که عامل انواع فسق ها و فجور می شود محسوب می شود و عمده بررسی های ملاصدرا و علامه در باب این موضوع با جداسازی بین این مباحث می باشد.

یکی از مباحث بنیادی در فلسفه بحث سعادت و شقاوت است هر انسانی فطرتاً طالب سعادت و گریزان از شقاوت است اما شناخت حقیقت سعادت و شقاوت مشکل است بنابراین از جمله نخستین پرسش هایی که برای هر فرد مطرح می شود این است که به راستی سعادت چیست و راه نیل به آن کدام است؟ شقاوت چیست و راه گریز از آن کدام است؟ در این باره نظریه های مختلفی وجود دارد در این پایان نامه کوشش شده تا زوایای مختلف سعادت و شقاوت نفس در عرصه های مختلف دنیا و آخرت از منظر ابن سینا و علامه طباطبایی معرفی شود. ابن سینا سعادت رابه مطلوب بالذات وغایت لذت ها تعریف می کند و سعادت انسان را رسیدن به کمال قوه عاقله و اتحاد با عقول مجرده می داند .ایشان در بیان سعادت وشقاوت به سراغ لذت والم رفته و علامه طباطبایی سعادت را رسیدن به خیرات جسمانی وروحانی می داند وشقاوت را محرومیت از آن خیرات می داند .از نظر آنها سعادت وشقاوت حقیقی در دنیا قابل حصول نیست و مربوط به آخرت است. بنابر نظر هر دو فیلسوف سعادت ذاتی انسان نیست و باید با سعی و تلاش خود آن را کسب کند. انسان تا در دار دنیا واقع است می‌تواند خود را از هر مرتبه نقص و شقاوت و نفاق، نجات دهد و به مراتب کمال و سعادت برساند.

فخر رازی در تفسیر کبیرِ خود، با تعبیری نو از معنای «خلق» و «امر» تاثیر شگرفی بر مفسّرین پس از خود گذاشته است. وی خلق را به معنای آفرینش امور جسمانی و امر را به معنای آفرینش موجودات مجرّد دانسته است و با استفاده از همین تعبیر بر تجرّد روح استدلال آورده است. علّامه طباطبائی در تفسیر المیزان در ابتدا «امر» را به معنای ایجاد روابط و آثار بین موجودات دانسته است، اما در ادامه تفسیر خود به نظر فخر رازی نزدیک شده و امر را آفرینش امور بی‌تدریج و خلق را آفرینش امور تدریج‌بردار دانسته است. باوجودِ تفسیر بدیع فخر رازی در باب عالَم امر، این تفسیر هیچ تاثیری بر نظر وی در باب عالَم ذرّ و تفسیر آیه میثاق نگذاشته است و وی همانند بسیاری از محدّثین و متکلّمین همان نظریّه ابدان ذرّی را برگزیده است. اما علامه بر اساس اصل واقعیت و بیان تفاوت عالم امر با عالم خلق بر این باور است که برای هر موجودی در عین وحدت، دو وجهه وجودی است. وجهه‌ای ملکی و دنیوی که از قوه به فعل و از عدم به وجود می‌آید، و وجهه‌ای ملکوتی که رو به سوی خدا دارند. این دو وجهه، گرچه دو وجه یک واقعیت هستند ولی احکام آنها متفاوت است.

بهره‌مندی از قرآن و کاربرد آن در زندگی، مبتنی بر فهم آن است. فرایند فهم قرآن نیز مبتنی بر مقدماتی است که این مقدمات، خود، متوقف بر فهم مبانی تفسیر است. میزان توجّه و تأکید هر مفسّر بر مبنایی خاص، باعث شده، تفاسیر رنگ و بویی متمایز از یکدیگر داشته باشند. در رابطه با مبانی تفسیری ملاصدرا و علامه طباطبایی و روش‌های تفسیری این دو مفسّر، تحقیقاتی صورت گرفته، امّا مقایسه تطبیقی بین مبانی تفسیری این دو مفسر تا کنون انجام نشده است. در این تحقیق مبانی تفسیری؛ چون ظاهر و باطن قرآن، تأویل، تفسیر به رأی، محکم و متشابه، میزان کاربرد روایات در تفسیر و مسئله وحی و تکلیم، برّرسی شده و نظر هر دو مفسّر در این رابطه گاه در قالب مثال‌هایی آورده شده و سپس به برّرسی تطبیقی این مبانی، در فصل آخر پرداخته شده است تا به میزان نزدیکی آراء و نظرات آنان در این تفاسیر پی‌برده ‌شود؛ چرا که این تفاسیر از مهم‌ترین تفاسیری هستند که دو فیلسوف مسلمان نوشته‌اند و نتیجه کلّی که از این برّرسی به دست آمده؛ این است که مبنای «ظاهر و باطن» در تفسیر ملاصدرا، بسیار پر اهمیّت و با سایر مبانی تفسیری او ارتباط نزدیکی دارد، همین مسئله، باعث شده تا علی‌رغم اشتراکات زیادی که در دیدگاه‌ها و افکار این دو مفسّر وجود دارد، تفاسیرآنان، کاملاً متفاوت و گاه مخالف هم باشد؛ چنانکه در مواردی تفسیر ملاصدرا از سطح درک عامه فراتر است؛ ولی در مقابل، تفسیر علامه طباطبایی، تفسیری با مقبولیت بیشتر، کاربردی در مسائل اجتماعی و در جذب افکار و قلوب عامه‌ی مردم، در امر هدایت بشر، موفّق‌تر عمل کرده است.

تحلیل مفهوم الزام اخلاقی از مسائل مهم در قلمرو فلسفه اخلاق است. اندیشمندان بسیاری در میان فلاسفه غرب وشرق، درباره تحلیل مفهوم الزام اخلاقی، مباحثی ارزشمند مطرح کرده‌اند؛ به تحقیق، سه تن از متفکران برجسته شیعی، یعنی مرحوم علامه طباطبائی(نظریه اعتباریات) وآیت الله محمد تقی مصباح یزدی(نظریه ضرورت بالقیاس الی الغیر) و آیت الله محمد صادق لاریجانی (نظریه الزامات نقس الامری ) مباحث دقیقی را در این‌باره صورت داده‌اند. این نوشتار،همراه با مسائل فرعی، تحلیل و بررسی این سه دیدگاه را در مسأله اصلی،‌ « مفاد "الزام اخلاقی" چیست؟ و مفهوم" الزام اخلاقی" بر اساس دیدگاه این اندیشمندان معاصر شیعی چگونه تحلیل می‌شود؟» عهده‌دار است. مرحوم علامه(ره)، مفاد "باید و نباید" اخلاقی، ضرورت و اعتبار ادعایی است؛ ضرورتی که از ضرورت تکوینی بین علت و معلول گرفته شده است الزام اخلاقی در واقع همین جعل و اعتبار ضرورت است بین انسان وفعل خود و این کار مجازی را برای آثاری که بران مترتب است انجام می دهد. آیت الله مصباح‌یزدی، مفاد "باید و نباید" ضرورت بالقیاس الی الغیر است و مفهوم الزام اخلاقی از مشاهده و نسبتی که میان فعل و صفت اخلاقی و هدف اخلاق که کمال و سعادت است (ضرورت بالقیاس) انتزاع می‌شود. آیت الله لاریجانی، مفاد "باید و نباید" ضروت و الزام است؛ ولی نه ضرورت اعتباری و نه ضرورت بالقیاس؛ بلکه ضرورت و لزومی که انسان درون خود به علم حضوری می‌یابد باید و نباید‌های اخلاقی بیانگر این الزام‌های نفسانی و درونی هستند. درنهایت دراین تحقیق با ذکر شباهتها وتفاوتها در تحلیلها و نظرات، رسیدن به تحلیل واحد در مفهوم الزام اخلاقی، را بررسی می‌شود.