جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

دیلتای یکی از فیلسوفان زندگی است که متن حیات را بررسی کرده است. نگاه وی به «تجربۀ زندگی» قرابت‌های بسیاری با اندیشۀ حیات و زندگی در حکمت متعالیۀ ملاصدرا دارد. مقصود این نوشتار از «تجربۀ زندگی» اصطلاح «تجربۀ زیسته» در فلسفۀ دیلتای نیست، بلکه مقصود هر نوع نگاه زمانی به زندگی است که فعالیت‌های انسان را در طول زمان بررسی می‌کند. بررسی اهداف و سیر کلی این دو فیلسوف و ویژگی‌های تجربۀ زندگی، نشان‌دهندۀ نوعی قرابت و همداستانی در این مسئله است که می‌توان میان اندیشۀ این دو متفکر، تطبیق کرد. تاریخ و زمانمندی، احساس، تجربه و نحوۀ ادراک، اموری هستند که در این نوشتار به آنها پرداخته خواهد شد. سیلان زندگی، درک فعالانه، مشترک و بی‌واسطه از زندگی، مهم‌ترین نقاط همسویی این دو فیلسوف شناخته می‌شوند؛ یعنی نفس در طی حرکت و سیلان در زندگی، با نوعی سرشاری از ارزش‌ها همراه است که با عمل ارادی خود، برای تکامل خود را تعیین و بدن مثالی خود را متعین می‌کند.

بی‌شک مسئله تجرد نفس و تشکیکی بودن آن ازجمله مسائل بسیار مهم و سرنوشت‌ساز فلسفی است که پیروان و منکران بسیاری داشته و همیشه محل بحث فیلسوفان و متکلمان در جهان اسلام بوده است. به نظر می‌رسد که اختلاف مبانی فلسفی ابن‌سینا و صدرا، امکان وحدت این دو متفکر را در اعتقاد به نظریة تشکیکی بودن تجرد نفس به حداقل برساند. انکار تجرد مثالی نفس و اعتقاد به تشکیک عامی توسط ابن‌سینا در قول مشهور و اعتقاد به‌مراتب و مدارج تجرد نفس از آغاز پیدایش تا مرتبه فوق عقلی ازنظر صدرا پیامدهای متعددی را در حوزه نفس‌شناسی به دنبال دارد. نگارنده به‌رغم همه این تفاوت‌ها در این نوشتار به روش توصیفی-تحلیلی کوشیده است تا توجیهی برای نظریة ابن‌سینا بر تشکیکی بودن تجرد نفس بیابد؛ و با ذکر شواهدی، تجرد تشکیکی صدرالمتألهین را، به‌رغم تفاوت بسیار با نظر ابن‌سینا، تقریری دیگر از تشکیک به معنای عامی ابن‌سینا بداند. بیان اقسام تشکیک و تأیید رابطه تنگاتنگ نفس و بدن ‌بر اساس اصول تشکیک وجود و حرکت جوهری اشتدادی وجود ازجمله مواردی است که از طریق آن می‌توان آرای دو فیلسوف موردنظر را به یکدیگر نزدیک کرد و در نهایت امر، موضع تشکیکی بودن تجرد نفس را، روشن و شفاف ساخت.

ھرانسانى نگرش خاصى به جھان خلقت دارد و براساس آن، باورھا و اعتقادات خود را شكل مىدھد؛ گروھى فقط از ديد تجربه به مطالعه جھان خلقت مىپردازند و بر اين اساس، جھانبینى خود را سامان مىدھند. گروھى ديگر تجربه- بهاصطلاح امروز علم- را ابزارى ناكافى براى شناخت جھان مىدانند و با نگاه عقل به شناختن خويش و جھان ھمّت مىگمارند. گروه سوم عقلرا ھم كافى نمىدانند و با كمك وحى بهجھان مىنگرند. آنھا را سامان مىدھد. اما سؤالات اساسى و ابتدايى، كه ذھن متفكران را از ديرباز و بخصوص در عصر حاضر به خود « جھانبینى » ، مجموع باورھا و بینشھاى ھر گروه مشغول داشته، اين است كه: - آيا واقعیتى وراى ذھن انسانھا وجود دارد تا بخواھند نسبت به آن شناختى پیدا كنند يا نه؟ - در صورت وجود واقعیتى خارج از ذھن، آيا شناخت آن ممكن است تا با ابزار تجربه، عقل يا وحى به باورھاى اساسى در مورد آن برسند؟ - اگر بشر را قادر به شناخت جھان خلقت بدانیم، او با چه ابزارھايى مىتواند جھان را بشناسد؟ دايره كارآيى ھر كدام از اين ابزارھا تا چه حد است؟ - منابع شناخت كدامند؟ - چه معیار يا معیارھايى براى تمییز شناخت صحیح از ناصحیح داريم؟ - چه موانعى ما را از شناخت صحیح بازداشته، به انحراف مىكشاند؟ از آنجا كه جھانبینى ھر فرد شالوده شخصیت او را تشكیل مىدھد و اعمال و رفتار او نشأت گرفته از باورھاى اوست و جھانبینى نیز تابع رأى و نظر او در مسأله مىباشد، لازم است بهطور مفصّل، در اين باب وارد شويم، و انواع جھانبینىھا را بررسى كنیم و نقاط ضعف و قوت ھر يك را مشخص نمايیم. در مورد « شناخت » مسأله شناخت نیز بايد بهطور دقیق، نظريهھاى گوناگون را در اين باره بررسى نمايیم. اين كتاب با عنوان جھانبینى و شناخت براى انجام اين مھم به رشته تحرير درآمده است. سعى بر اين بوده كه در مورد سؤالھاى مزبور ديدگاه قرآن و روايات تبیین گردد، نظريهھاى ديگر نیز به نقد كشیده شوند و نقاط قوّت و ضعف آنھا گوشزد گردد.

رمزپردازی از روش‌هایی است که در فرهنگ و تمدن‌های مختلف برای انتقال معانی مختلفی نظیر معانی متافیزیکی مورد استفاده قرار گرفته و در عرصه فرهنگ و تمدن اسلامی نیز دارای سابقه بوده است. در حکمت اشراقی سهروردی و هم‌چنین تعالیم عرفا می‌توان رمزپردازی را به شکل گسترده‌ای مشاهده کرد. با توجه به این‌که شیوة رمزپردازی مبتنی بر نوعی هستی‌شناسی خاص است؛ لذا این پژوهش در پی یافتن پاسخ این سؤال است که: آیا مبانی هستی‌شناختی حکمت متعالیه صدرایی که از مکاتب برجسته در حکمت اسلامی است، با رمزپردازی تناسب دارد و می‌تواند به عنوان پشتیبان نظری آن قرار گیرد؟ این مبانی کدامند؟ به نظر می‌رسد مبانی هستی‌شناختی حکمت متعالیه به خاطر بررسی‌های عمیق و دقیق پیرامون وجود، می‌تواند به عنوان مبنای نظری رمزپردازی قرار گیرد. در این پژوهش به اهم این مبانی مانند اصالت و تشکیک وجود، حمل حقیقت و رقیقت و وجود رابط اشاره شده است که هر یک به نحوی مبیّن رمزپردازی است. این مبانی چارچوبی را فراهم می‌نمایند که بر اساس آن‌ رمزپردازی دارای بنیانی قوی و عقلانی خواهد بود و هم‌چنین ملاک و معیاری وجودی را برای ارزیابی و تشخیص رمزپردازی‌های صحیح و عقلانی در اختیار قرار می‌دهد.

پژوهش حاضر بر آن است که با بررسی مبانی هستی شناسی ملاصدرا که مبتنی بر گزاره‌های وحیانی است، مدینة فاضله صدرایی را تبیین کند. در این مدینه که با تکیه بر تشکیک وجود و حرکت جوهری معتقد است که در نظام تکوین ماسوی الله به سوی تکامل در حرکت است. انسان نیز با نظام تشریع به سوی تکامل گام برمی‌دارد سعادت و تکامل او در صورتی است که در بستر مناسب که همان مدینة فاضله است قرار گیرد. ملاصدرا با نظام احسن که در عالم تکوین است معتقد است که معنا ندارد نظام تشریع دارای نظام احسن نباشد. نظام احسن در تشریع همان بستر مدینة فاضله است. این مدینه دارای سه رکن مردم، قانون، و حاکم است و حاکم نیز پیامبر است در مرحلة بعدی امام معصوم است حاکم مدینة فاضله بنا بر مبنای ملاصدرا در عصر غیبت، که ولایت سیاسی و حکم رانی الهی بر خلق قطع نمی‌گردد بر عهدة عارف ربانی و حکیم الهی است و فقیه واقعی و اصلی همان عارف ربانی و حکیم است.

از ارکان کشف دیدگاه ملاصدرا در مسئلة فلسفة زندگی، شناخت معنای حیات و ابعاد و مؤلفه­های آن است. در فرایند کشف این نظریه، نقد دیدگاه رقیب و بدیل نیز صورت خواهد گرفت. مسئلة اصلی این تحقیق کشف مواضع هستی­شناختی صدرا در تحلیل معناداری زندگی و به تبع آن نقد و نفی پوچی و بی­معنایی زندگی است. درواقع در این جستار در پی پاسخ به این پرسش اساسی هستیم که در نظام فکری ملاصدرا و مبتنی بر رهیافت هستی­شناسی او، پوچی و بی­معنایی زندگی چگونه نفی می­شود؟ رهاورد به دست آمده بیانگر آن است که با بازخوانی دیدگاه ملاصدرا به این نتیجه می‌رسیم که وی در زمرة اندیشمندانی است که از نظریه فراطبیعت‌گرایانه در حوزه معنای زندگی دفاع می‌کند. از دیگر نتایج و دست­آوردهای این پژوهش آن است که از منظر هستی‌شناختی، باور به مبدأ و معاد و ارائه استدلال‌های موجه و معقول در این دو حوزه خواه‌ناخواه حیات آدمی را معنادار جلوه داده و به معناداری زندگی او منجر خواهد شد. بنیادی‌ترین مبنا در میان مبانی هستی‌شناسی، مسئله وجود خدا و توحید و از پس آن معاد است. پژوهش پیش­رو به شیوه توصیفی- تحلیلی دیدگاه صدرا را دربارة معناداری حیات در پرتو باور به مبدأ و معاد بیان و در ادامه به تبیین و در پاره‌ای موارد بازخوانی و حتی بازسازی دیدگاه او در نفی پوچی و بی‌معنایی از زندگی خواهد پرداخت.

‫سير کمالي انسان از ديدگاه ملاصدرا و مولانا شامل يک حرکت تکويني است که بر کل عالم خلقت حاکم است. در اين سير هر موجود ممکني براي رسيدن به کمال متناسب خود، داراي حرکتي بر اساس مراتب خود است. در نظر هر دو عارف بزرگوار، بالاترين مرتبه در اين مجموعه عقل اول يا فعليت تام است و نازل‌ترين آنها هيولاي اولي است که استعداد محض مي‌باشد. در اين سلسله، دو قوس وجود دارد: قوس صعود و قوس نزول. در قوس صعود، موجودات عالم در ابتدايي‌ترين نقطه هستي (ماده اولي) سير خود را شروع مي‌کنند و مراتب وجود را يکي پس از ديگري طي مي‌کنند. اولين صورتي که بر ماده اولي عارض مي‌شود، صورت جمادي است. پس از آن صورت نباتي، به دنبال آن صورت حيواني، سپس نفس ناطقه انساني، بعد از آن، نفس کليه که از سنخ عالم ملکوت است و به دنبال آن، عقول و مجردات که از سنخ عالم جبروت‌اند و آخرين مرتبه عالم لاهوت است که ميان آن و حضرت حق واسطه‌اي نيست. قوس نزول برعکس قوس صعود است و فيض وجودي، از کامل به ناقص افاضه مي‌شود؛ يعني فيض ابتدا به عقول مي‌رسد و پس از آن به بقيه مراتب وجود مي‌رسد. انسان در اين مجموعه، ويژگي منحصر به فرد دارد؛ زيرا همان‌گونه که از سير تکويني برخوردار است، داراي يک حرکت اختياري نيز هست و مي‌تواند به مراتب بالاتر صعود کند و يا از مرتبه خود به سوي مرتبه حيواني و نباتي نزول نمايد. ملاصدرا اسفار اربعه خود را در همين راستا طراحي کرده است که سير صعودي کمال انسان را در چهار مرحله تصوير مي‌کند: سفر من الخلق الي الحق، سفر بالحق في الحق، سفر من الحق الي الحق بالحق، و سفر بالحق في الحق. نگارنده سير استکمالي نفس را از ديدگاه اين دو عارف شرح داده و نقاط افتراق و اشتراک آن دو را تبيين مي‌کند. جسمانية الحدوث و روحانية البقاء بودن، عِلوي بودن نفس و کمال انسان در سايه علم و عمل، از مشترکات اين دو است. نقاط افتراقشان در اين است که ملاصدرا بيشتر بر عقل و استدلال عنايت دارد و مولانا بر کشف و شهود. ديگر اينکه ملاصدرا به علم و عرفان به يک اندازه توجه دارد؛ ولي مولانا براي علم نسبت به عرفان و کشف و شهود ارزش چنداني قائل نيست. نويسنده عوامل و موانع کمال نفس را از ديدگاه آن دو بيان مي‌کند و به شرح حالات انسان کامل مي‌پردازد.

این کتاب مجموعه ای است مشتمل بر ده جلسه بحث و انتقاد درباره مساله معاد که در انجمن اسلامی پزشکان در سال ۱۳۵۰ ایراد شده است . شهید مطهری از آیات و روایات و یافته های علمی و استدلال فلسفی و نیز آموزه های عرفانی بهره می گیرد ، و از امکان معاد و دلایل و مبانی آن از دیدگاه اسلام دفاع می کند . نخست درباره جایگاه معاد و ماهیت مرگ و عالم برزخ از دیدگاه قرآن بحث شده ، و آیات مربوطه تفسیر گردیده ، سپس مفهوم غایت و روح از دیدگاه حضرت علی (ع) و فلاسفه بررسی گردیده ، و نظریات مهدی بازرگان در کتاب ذره بی انتها نقد شده است . استاد مطهری بقای شخصیت را مبنای بحث و دفاع از معاد قرار داده ، و معتقد است مساله تجسم اعمال به فهم نظریه بقای شخصیت کمک می کند . بنابراین روح ، ملاك تشخیص و شخصیت انسان است ، و روح تجرد وبقا دارد ، به همین دلیل امکان بازگشت آن به بدن وجود دارد . این کتاب در ۲۳۲ صفحه در سال ۱۳۹۴ از سوی انتشارات صدرا منتشر شده و در دسترس علاقه مندان قرار گرفته است .

ادراکات عقلی همواره یکی از مسائل مورد توجه فلاسفه و حکمای مسلمان بوده است که با دیدگاههای مختلفی به تبیین آن پرداخته‏اند. ابن سینا و ملاصدرا ضمن اشتراک در برخی مبانی و مسایل علم و ادرک؛ به ویژه ادراکات عقلی، در پاره‏ای از مبانی و مسایل اختلاف نظر دارند. ابن‏سینا به تبع ارسطو با قائل شدن به نظریه تجرید معتقد است که جریان معرفت به ویژه ادراک عقلی به صورت مرحله به مرحله با حرکت از حس و گذر از خیال و در نهایت رسیدن به عقل حاصل می‏شود. ملاصدرا براساس مبانی حکمت متعالیه و قائل شدن به مراتب مختلف وجود، دستیابی به مراتب معرفت را منوط به کمال نفس به مراتب مختلف می‏داند و در نتیجه ادراک عقلی را حاصل رسیدن نفس از مرتبه حس به مرتبه خیال و از مرتبه خیال به عالم ماورای آن‏ها و تأثر از عالم عقل می‏داند و از آن به مرتبه عقل تعبیر می‏کند. با این بیان از یک سو، دیدگاه‏های پیشین را مورد نقد قرار داده و از سوی دیگر نظریه‏ای نوین در این حیطه را به نام خویش به ثبت رسانده است. در این مقاله با روش توصیفی تحلیلی به بررسی و تطبیق دیدگاه این دو فیلسوف پرداخته‏ایم.