جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

نظریه‌ی جایگاه ابلیس در نظام خلقت تنش‌های فراوانی را در حوزه‌ی اندیشه‌ی اسلامی به وجود آورده از جمله می‌توان به چالش‌های مربوط به رابطه‌ی ابلیس با مسئله‌ی سعادت و شقاوت، جبر و اختیار و ... اشاره کرد. در روزگار حاضر ابلیس به یکی از پر مخاطره‌ترین مسائل در دنیا، خصوصاً مشرق زمین و در میان فلاسفه‌ی دین تبدیل گشته است. که عدم دفاع عقلانی از این مسئله، خسارت جبران ناپذیری را بر آموزه‌های دینی و اسلامی وارد می‌کند. این پژوهش درصدد تبیین جایگاه ابلیس در نظام هستی با محوریت آراء علامه و ملاصدرا است. مسئله‌ی اساسی که دغدغه‌ی اصلی این تحقیق است آن است که اساساً جایگاه ابلیس در نظام هستی و میزان تأثیر وی در کل نظام هستی در حوزه‌ی تکوین و در حوزه‌ی تشریع چگونه است؟ در صورت پاسخ دادن به مسئله‌ی فوق، تبیین مسئله‌ی شر و حدود اختیار و جایگاه انسان در نظام خلقت چگونه توجیه پذیر است؟ براساس حکمت و قرآن عالم هستی دارای نظام احسن است، از این‌رو با توجه به نقایص و شرور فراوان در جهان هستی از جمله شیطان، آیا نظام موجود بهترین نظام است یا نه؟ در این رساله در چهار فصل به بررسی ماهیت ابلیس، جایگاه ابلیس در نظام هستی، رابطه‌ی ابلیس و انسان و سرنوشت ابلیس (معادشناسی) پرداخته‌ایم.در پایان این بررسی‌ها می‌توان گفت که نه تنها وجود ابلیس با نظام احسن سازگاری ندارد بلکه لازمه-ی وجود جهان و به تکامل و سعادت رسیدن انسان همان ابلیس است و عمده اختلافات و چالش‌هایی که نسبت به حضور ابلیس در هستی وجود دارد ناشی از خلط بین دو مبحث بسیار مهم تکوین و تشریع یا به عبارتی دیگر دید وحدت یا کثرت است. که از بعد تکوین و دید وحدت وجود ابلیس سراسر خیر و رحمت است و از بعد تشریع یا دید کثرت به عنوان موجودی شرور که عامل انواع فسق‌ها و فجور می‌شود محسوب می‌شود و عمده بررسی‌های ملاصدرا و علامه در باب این موضوع با جداسازی بین این مباحث می‌باشد

هدف از طرح نظریه عقول طولیه، پاسخ به یکی از پرسش‌های مهم درباره چگونگی پیدایش این عالم و تبیین وساطت میان خداوند، خلق و چگونگی به ظهور رسیدن سلسله مراتب نظام هستی است. نمایندگان سه مکتب سینوی، اشراق و حکمت متعالیه، پیدایش کثرت در عالم را بر مبنای عقول طولی تصویر کرده‌اند. این مقاله به بررسی نظام طولی عقول از منظر ابن سینا، شیخ اشراق و ملاصدرا می‌پردازد. آنها معتقدند که این جهان، قابلیت دریافت بی‌واسطه‌ هستی را از او ندارد. بنابراین نیاز به واسطه‌ای است که ‌آن را صادر اول نام نهاده‌اند. از دیدگاه ابن سینا مدال نخستین مخلوق، تنها زیبنده‌ جوهری به نام عقل است. از نگاه این فیلسوف، نظام طولی عقول با طبیعیات قدیم پیوندی ناگسستنی دارد. وی نظام هستی را به شکل ثلاثی و رباعی طراحی کرده است. سهروردی از عقول به انوار تعبیر کرده و نور اقرب را تعیّن اول هستی قلمداد می‌کند. صدرالمتالهین هندسه عقول طولی را با معماری نوین عرضه کرده و به نظریه عرفا نیز توجه ویژه داشته است و وجود منبسط را صادر اول معرفی می‌کند. خلاصه ماشینی: "پس این پرسش مطرح می‌شود که چگونه موجودات کثیر در عالم هستی از مبدأ واحد صادر شده‌اند؟ هدف اصلی علم و فلسفه، حل این مسئله پیچیده و پوشیده، یعنی خلقت عالم و چگونگی صدور موجودات از ذات حق تعالی است و نمایندگان سه مکتب سینوی، اشراقی و صدرایی با طرح نظریة عقول طولیه خواسته‌اند از این راز سر به مهر پرده بردارند؛ حال اینکه ماهیت عقول طولیه و چگونگی چینش زنجیره‌ طولی عقول به چه شکل است، بحثی است که این مقاله با تأمل و بررسی آثار و نوشته های سه فیلسوف مسلمان، ابن سینا، شیخ اشراق و ملاصدرا به پویش و مطالعه آن می‌پردازد. در این‌جا نباید توهم نمود که از واجب الوجود دو امر صادر می‌شود: یکی وجود صادر اول و دیگری ماهیت او، زیرا در هر معلول فقط وجود او از علت صادر شده است؛ چنان‌که از ابن سینا این عبارت معروف است که: «ما جعل الله المشمشة مشمشة بل أوجدها» (شعرانی، [بی‌تا]، ص80 و160؛ مطهری، 1375، ج1، ص 171و ج4، ص306)؛ همچنین صادر اول نسبت به صادر‌های دیگر تقدم رتبی و وجودی دارد (شیرازی، 1981م، ج2، ص331). از آن‌جا که همه‌ جهات کثرت در عقل اول نیست تا روا باشد که عوالم پایین‌تر از او صادر شود، مسلم است که بالاخره باید کثرتی، هرچند اعتباری در صادر اول وجود داشته باشد، اما این‌که زنجیره عقول طولیه در مکتب سینوی، مشرب اشراقی و حکمت متعالیه به چه شکل ادامه می‌یابد و چند جهت کثرت در عقل اول مندرج است، نیاز به مطالعه بیشتری دارد که اینک آن را از چشم‌انداز نمایندگان این سه مکتب پی می‌گیریم."

مسئله غایت و علل غایی در افعال الهی به علت ارتباط مستقیم آن با بحث فاعلیت حق یکی از اساسی ترین مباحث در حوزه فلسفه و کلام است که مورد اختلاف متکلمین و فیلسوفان مسلمان نیز بوده است. وجه اختلافی این مسئله انکار یا عدم انکار غرض و غایت در افعال الهی و در نتیجه علت غایی بودن خداوند و عدم آن است. و در اهمیت این موضوع همین بس که اتخاذ هرگونه موضعی در این خصوص نقش بسزایی در تکوین جهان بینی آدمی و تعیین جهت حیات فکری و علمی او دارد. از داعیه داران انکار این مسئله، مشرب فکری اشاعره و از جمله آنها فخر رازی است که بااستناد به ادله عقلی عمومیت غایتمندی افعال الهی و لزوم غرض در آن را نفی می کند و در مقابل این مشرب متکلمین و فیلسوفان شیعه و از جمله آنها صدرالدین شیرازی است،که با تعریف حقیقت داعی،عینیت علم الهی با ذات حق وفاعلیت بالتجلی حق تعالی این مسئله را اثبات ونظرات فخر رازی رارد می نماید.

از مهم‌ترین مباحث نفس‌شناسی، پیدایش نفس و استکمال آن است. ملاصدرا با استفاده از اصول فلسفی خاص خود مانند اصالت وجود، تشکیک آن و حرکت جوهری و حرکت ذات ماده، سیر استکمالی نفس از ماده به تجرد، مراتب نفس و اتحاد نفس و بدن و قوا را حل کرد. وی پیدایش نفس را جسمانی و بقای آن را روحانی دانسته، بر اساس اصل حرکت جوهری برخلاف پیشینیان خود که فقط حرکت در اعراض را می‏پذیرفتند، حرکت در جوهر اشیا را اثبات می‌کند. پژوهش حاضر، به روش توصیفی- تحلیلی از منظر ملاصدرا به این نتیجه رسیده که ماده جسمانی بر اثر حرکت جوهری خویش مراتب کمالی وجود را طی می‌کند؛ یعنی هرچه را که در او بالقوه است، به بالفعل تبدیل می‌کند تا به مرز ماده و تجرد برسد. سپس در ادامه حرکت، از عالم ماده می‌گذرد و در مراتب طولی وجود تکامل می‌یابد. این استکمال، نفس را به تدریج به تجرد نزدیک می‌کند و در مرحله‌ کمال خود برای بقا، نیازمند جسم نیست. سعه وجودی نفس با سعه علم آن همراه است و در سیر استکمال ذاتی، با عقل مجرد متحد می‌شود.

مسائل اعتقادی، زیربنای تفکّر انسان­ است و تمام باورها، اندیشه­ها، حرکات و سکنات او، بر اساس اعتقاد انسان شکل می­گیرد. بر این اساس است که شرط پذیرش در مباحث اعتقادی، تکیه بر برهان، استدلال، یقین و علم است. نوشتار حاضر با محوریت عینیت ذات و صفات الهی در اندیشه حکما، به روش کتابخانه­ای و با بهره­گیری از منابع فلسفی، سعی در بررسی دقیق توحید صفاتی از منظر حکمایی همچون ابن سینا، ملاصدرا و شیخ اشراق دارد. این پژوهش نشان می­دهد نظر صحیح در نحوه اتصاف واجب تعالی به صفات حقیقی مانند علم و قدرت و حیات و ... این است که اولاً واجب تعالی در مرتبه ذات، واجد همه صفات کمالی است؛ ثانیاً این صفات، موجب کثرت ذات و باعث ترکب آن نمی شود، بلکه هر یک از این صفات، عین ذات و تمام ذات اوست؛ و ثالثاً هر کدام از این صفات، عین یکدیگر می­باشند.