جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

نظریة‌ اخلاق توماس‌ آکوئینی حیثیت‌ کلامی ‌و فلسفی‌ وی را آشکار مینمایند. توماس‌ با تأثیرپذیری‌ از ارسطو، فضایل‌ اخلاقی‌ را به‌ شجاعت‌، عدالت، اعتدال‌ و حزم‌ تقسیم‌ میکند. چهار قوة‌ ذهنی‌ که‌ به‌ اعمال‌ اخلاقی‌ ما مربوط‌ میشوند، عبارتند از: هوش‌، اراده‌، میل‌ و شوق، نفرت‌ و بیزاری‌. بر این‌ اساس،‌ باید چهار فضیلت نیز وجود داشته‌ باشد تا این‌ قوا را در صراط‌ مستقیم‌ نگه‌ دارد؛ خردمندی‌ یا دوراندیشی‌ برای‌ فکر و هوش،‌ عدالت‌ برای‌ اراده‌، میانه‌روی‌ برای‌ میل‌ و شوق، و شکیبایی‌ برای‌ نفرت‌ و بیزاری‌ و آنچه‌ دردناک‌ است‌. سایر فضایل‌ اخلاقی‌ از این‌ چهار فضیلت ناشی‌ میشوند. از عدالت‌، رعایت‌ حقوق افراد، دین‌ که‌ ادای حق‌ و خدمت‌ به‌ خداست‌، و همچنین احترام‌ به‌ بزرگان‌ و انجام‌ فرامین‌ آنها و سپاس‌ از الطاف‌ گذشته‌ و صداقت‌ و دوستی‌ از عدالت‌ نتیجه میشود. یکی از‌ مهمترین‌ فضایل‌ نزد توماس‌ که‌‌ در همة نظریات‌ او نقش محوری دارد، عدالت‌ است‌ که‌ ابعاد و زوایایی‌ گوناگون‌ دارد. او از عدالت‌ بعنوان‌ «حق»‌، بمعنای‌ «برابری»‌، بعنوان‌ حالت‌ طبیعی‌ و بعنوان‌ یک‌ ارزش‌ یاد میکند. توماس‌ هم‌ در مقام‌ «هست» و نظر به‌ عدالت‌ توجه‌ دارد و هم‌ در مقام‌ «باید» و توصیه‌. ویژگی‌ عدالت‌ از نظر او ـ‌در مقایسه‌ با سایر فضیلتها‌ـ اینست‌ که‌ عدالت‌ در نسبت‌ میان‌ فرد با دیگران‌ و میان‌ افراد مورد توجه‌ قرار میگیرد، یا در نسبت‌ فضایل‌ به‌ هم‌ مطرح‌ میشود. این مقاله درصدد مدلل ساختن این مدعاست که عدالت در اندیشة آکوئینی، همچون دیگر ابعاد نظریة اخلاقی وی، متأثر از ارسطوست اما آن را برای نیل به سعادت کافی نمیداند و در مقایسه با فضیلت عقل و مهمتر از آن، ایمان، عدالت در خوانش ارسطویی لازم اما ناکافی است و فضیلتهای موهبتی و الهامی در رسیدن به سعادت حقیقی ضرورت دارند.

در این مقاله ابتدا به مفهومی از عدالت که در برخی آثار افلاطون مطرح شده اشاره می‌کنیم و سپس سعی خواهیم کرد در باب این مفهوم از چشم‌انداز فلسفۀ زبان تأملاتی را مطرح کنیم. تأملات مذکور عمدتاً از چشم‌انداز فلسفۀ زبان ویتگنشتاین متأخر و به ویژه ایده‌های شباهت خانوادگی و بازی‌های زبانیِ وی مطرح خواهد شد. به تبع ارزیابی مفهوم مذکور از چشم‌انداز ایدۀ شباهت خانوادگی، از منظر نظریۀ ارسطویی-آکویناسی تشابه -که به نظر برخی مفسران با ایدۀ شباهت خانوادگی ویتگنشتاین قرابت دارد- نیز این مفهوم را ارزیابی خواهیم کرد و بین این دو ارزیابی مقایسه‌ای ارائه خواهیم کرد. استدلال خواهیم کرد که ارزیابی ویتگنشتاینی از مفهوم مذکور، به خلاف ارزیابی از منظر نظریۀ ارسطویی-آکویناسیِ تشابه، به ارائۀ نظریۀ متافیزیکی بدیل برای عدالت منجر نخواهد شد، بلکه ایده‌های شباهت خانوادگی و بازی‌های زبانی ما را به رویکردی کل‌گرایانه در فهم عدالت سوق خواهد داد.

دربارة معنای صفات خداوند و به‌طور کلی، سخن گفتن دربارة خدا، دو نظریة الاهیات سلبی و اشتراک معنوی به‌عنوان قدیمی‌ترین نظریه‌ها، همیشه مطرح بوده‌اند. اما برخی از متفکران دینی هر دو نظریه را رد کرده‌اند، به این دلیل که اولی به تعطیل عقل و فهم می‌انجامد و دومی به تشبیه خداوند با مخلوقات. در این میان، برخی درصدد یافتن راهی میانه بین این‌دو نظریه برآمده‌اند. ملاصدرا در سنت اسلامی و توماس آکوییناس در سنت مسیحی، از جمله کسانی هستند که تلاش وافری برای یافتن این راه میانه به‌عمل آورده‌اند. نظریة اشتراک معنوی و تشکیک وجودی ملاصدرا و نظریة تمثیل آکوییناس، در همین مسیر مطرح شده‌اند و شرح و تفسیرهای بسیاری دربارة آنها به زبان‌های مختلف نوشته شده است. ما در این مقاله به مقایسه این‌دو نظریه پرداخته‌ایم و به این نتیجه رسیده‌ایم که هر چند مبانی و اصول این دو نظریه در بدو امر، مختلف به نظر می‌آیند، اما هر دو به نتیجه‌ای مشترک می‌رسند. ما این نتیجه مشترک را بررسی و نقد کرده‌ایم و در نهایت گفته‌ایم که هر دو نظریه، در حل مسئله فهم صفات خداوند ناتوان‌اند.