آثار مرتبط با شخصیت ها | کتابخانه مجازی الفبا

‫نوشتار حاضر به تشريح رابطه دين و دنيا را از نظر امام محمد غزالي و استاد مطهري مي‌پردازد و اشتراک نظر و اختلاف آنان را در اين زمينه با هم مقايسه مي‌کند. نويسنده مهم‌ترين نقطه اختلاف آن‌ها را در ساحت عمل مي‌داند و معتقد است شهيد مطهري، انسان مسلمان را به عمل‌گرايي در تمام سطوح معرفت ديني فرا مي‌خواند، اما غزالي در ميدان عمل، طريق احتياط را پيشنهاد مي‌کند و بر اين باور است که انسان براي رسيدن به سعادت اخروي بايد بر لذّات دنيا پشت پا زده و از اشتغال به امور دنيوي بپرهيزد. نگارنده در چهار بخش ديدگاه‌هاي غزالي و شهيد مطهري را در نسبت دين و دنيا وصف کرده و به نقد ديدگاه‌هاي سکولاريستي مي‌پردازد. در بخش اول ضمن بررسي مفهوم دين و دنيا از جهت لغوي و اصطلاحي، وجوه تفاوت آن دو و همگرايي و واگرايي دنيا نسبت به هم واکاوي گرديده و مفهوم سکولاريسم و ريشه‌هاي آن که ريشه در تعاليم نادرست و عملکرد منفي کليسا قبل از رنسانس داشته، تجزيه و تحليل شده است. نقد مباني سکولاريسم، مانند عقل‌گرايي افراطي، علم‌گرايي افراطي، امانيسم (انسان‌گرايي مفرط) و ليبراليسم و انتقال تفکرات سکولاريستي از کشورهاي غربي به کشورهاي مسلمان، از ديگر مباحث بخش دوم محسوب مي‌شود. نگارنده در بخش سوم با اشاره به ديدگاه‌هاي شهيد مطهري در نسبت دين و دنيا، مفهوم انسان و معنويت‌گرايي وي از منظر استاد، مبارزه ايشان يا جمودانديشي و تحريفات ديني و التقات و توسعه نسبت بين دنيا و دين، عقل و عشق، فطرت و دين، خاتميت و دين، جهان‌بيني و دين و نيز اجتهاد و دين پرداخته و تضادهاي موجود بين دين و دنيا در آموزه‌هاي اسلامي و مذمت‌هاي فراوان از دنيا و توجيه آن‌ها در آراي استاد مطهري تبيين کرده است. بخش چهارم به ديدگاه‌هاي غزالي در رابطه دين و دنيا اختصاص دارد و گرايش وي به تصوف، ديدگاه‌هاي سياسي و اجتماعي او، شاخص‌هاي مهم دنيا از نظر غزالي و گستره دين از منظر وي ارزيابي شده و تفسيرش در استفاده از مواهب طبيعي و نعمت‌هاي الهي در دنيا مخدوش گرديده است.

‫پس از قرون وسطي با پيشرفت علوم و صنايع، و در پي عدم تطابق يافته‌هاي آن‌ها با آموزه‌هاي مسيحيت تحريف شده، دين و عقلانيت از يکديگر فاصله گرفتند. پژوهش حاضر کوشيده است تا رابطه ميان عقل و دين را از ديدگاه غزالي و استاد مطهري مورد بررسي قرار دهد. از نظر غزالي، عقل در پرتو شرع هدايت مي‌شود، و کسي که عقل و شرع را با هم جمع نکرده باشد زيان کرده است؛ عقل مفسر و مبين شرع بوده، و شرع هدايت‌گر آن است. او معتقد است که در تعارض ادله نقلي با عقل، آن‌جا که تواتر وجود ندارد، دليل عقلي مقدم است، و آن‌جا که تواتر وجود دارد محال است که بين دليل عقلي و دليل نقلي تعارضي پديد آيد. شهيد مطهري نيز به ملازمه ميان عقل و شرع معتقد است، بدين معنا که هرچه را عقل به آن حکم مي‌کند شرع هم به آن حکم مي‌کند، و عکس آن نيز صادق است. از نظر وي، پيوندي که ميان عقل و دين اسلام وجود دارد در هيچ ديني يافت نمي‌شود؛ در مسيحيت اعتقاد بر اين است که عقل و دين دو حساب جداگانه دارند، اما مسلمانان پيامبر را عقل کل مي‌دانند. اصول عقايد نيز در اسلام فقط به کمک عقل اثبات مي‌شود. در اسلام مستقلات عقليه و غيرمستقلات عقليه، هر دو حجت است، و حجيت عقل نيز هم به حکم عقل ثابت است و هم به حکم شرع. احکام شرعي تابع مصالح و مفاسد واقعي بوده، و عقل انسان که از تشخيص بسياري از مصالح و مفاسد، عاجز است، اگر بتواند آن مصالح و مفاسد را تشخيص دهد، همان حکمي را مي‌کند که شرع حکم کرده است. بدين ترتيب، اگرچه عقل به‌تنهايي از تشخيص راه سعادت انسان عاجز است، اما به‌عنوان حجت باطني، مي‌تواند همکار حجت ظاهري باشد؛ به‌همين دليل، اسلام همواره به تدبر و تعقل توصيه نموده، و دين و عقل را مکمل يکديگر دانسته است.

جهان در جهان شناسی توحيدی، ماهيت از اويی و بـه سـوی اويـی دارد. زيبـا، هماهنـگ، متقن و برخوردار از نظم و مراتب است. نظام علی ومعلـولی حـاكم بـرآن و سـنت هـای قطعی در آن جريان دارد. در مقياس كلی، شر نيز خير به شمار می آيـد. عـالم آخـرت نيـز بخشی از جهان است كه اصالت از آن اوست. آيـا ايـن ويژگـی كلـی جهـان، تـأثيری در سبك زندگی دارد؟ اگربه لحاظ منطقی مبانی جهان شناختی سبب مدل خاصی از سـبك زندگی می شوند، ره آورد جهان شناسی اسلام، چه مدلی از سبك زندگی است؟ اين نوشتار ضمن اثبات تأثيرپـذيری سـبك زنـدگی از مبـانی جهـان شـناختی و ارائـه مصاديق و نتايج هريك از عناصر و اصول جهان شناسی، مدل حيات طيبـه را مـدل سـبك زندگی براساس آموزه های اسلام می داند.

شهید مطهری معتقد است حساب ابجد حسابی اعتباری است نه حقیقی؛ لذا نمی‌توان آن را کاشف حقیقتی از حقایق عالم دانست. از طرفی دیگر آیت‌الله جوادی آملی معتقد است مقوله کمّ مختص عالم ماده و مثال است و کمند آن به معقولات نمی‌رسد. این دو دیدگاهِ ریاضی ـ فلسفی ظاهراً به هم ارتباطی ندارند، اما درواقع انکار یک حقیقت متضایف‌اند؛ چون حساب ابجد اگر یک «حساب» حقیقی باشد، «معدود» آن جز «معقولات» و «معانی مجرده» نخواهد بود، منتهی به واسطه معدودیت حروف و کلمات. به نظر می‌رسد، تعدید مفاهیم و معقولات ثبوتاً استحاله ندارند؛ آنچه مستحیل است، تعدید به واسطه شکل و وزن و امثال آن است که البته مفاهیم از آن مبرا هستند. تعریف و تطبیقات اکابر عرفان و حکمت مانند ابن‌ترکه و میرداماد نیز نشان می‌دهد این تعدید نه‌تنها ممکن، بلکه به لطف حسابِ «ابجد» ثابت است؛ زیرا منتهی به کشفِ عباراتِ «مشترک الکمّ والمعنی» می‌شود. عباراتی که اگرچه به لحاظ ترکیب حروف مختلف‌اند، اما به لحاظ کمّ و کیف (روح معنا) مشترک‌اند؛ و چون اشتراک دوگانه مذکور، به‌عنوان یک نظم، مسانخ علم و اراده باری است نه علم و اراده واضع یا مستعمل عبارات؛ به برهان لمّی ثابت می‌شود، حساب ابجد نیز حقیقی و الهی، با معدوداتی از سنخ معانی است. ابهام این کبریات به وسیله صغریات منقول و محصل مذکور در متن قابل رفع است.

تبيين جامعِ معنويت در انديشه و آثار استاد شهيد مرتضي مطهري به صورت منظومه‌اي، از اهميت، حساسيت و در عين‌ حال ضرورت خاصي برخوردار است، تا معنويت جزيره‌اي، جرياني و بريده از حقايق ملکوتي و غيرتمدني يا تمدن‌سوز در متن جامعه ـ به‌ويژه براي نسل جوان ـ و نيز معنويت دنيوي و فردگرايانه با بن‌مايه‌هاي انسان‌گرايي و مادي‌گرايي يا معنويت متداني به جاي معنويت متعالي ترويج نشود. معنويت متعالي داراي هندسه معرفتي پويا و پايا در ساحت‌هاي بينشي، گرايشي و کنشي است؛ معنويتي که در ساحتِ بينشي ـ نگرشي و منظر هستي‌شناختي مبتني بر اعتقاد به عالم غيب و غيب عالم با فصل مقوّم «ايمان به غيب»، در ساحت گرايشي ـ منشي و منظر انسان‌شناختي متقوم بر اصل «فطرت» با گرايش‌هاي عالي و ارتباط وجودي با خدا، و در ساحت کنشي ـ روشي و منظر دين‌شناختي متکي بر «شريعت حقه محمدي» است و ـ درواقع ـ معنويت مکتبي ـ مسلکي به شمار مي‌رود و نقشه راه جامع آن در قالب اصول «نبوت»، «امامت» و «ولايت» تنظيم شده است. بدين‌روي در منظومه معرفتي استاد مطهري، معنويتي الف) توحيدي، عبودي، ولايي؛ ب) شريعتي، اجتماعي، تمدني؛ ج) زندگي‌ساز، آرامش‌زا و امنيت‌بخش است که فطرت دروازه معنويت، ولايت حامل معنويت، عقلانيت حامي معنويت، شريعت جامع معنويت، عبوديت جلوه معنويت، عدالت شاخص معنويت، سياست عين معنويت، توحيد غايت معنويت و تمدن نوين اسلامي نشانه معنويت است و همه اين حقايق الهي در واژه قرآني «حيات طيبه» متجلي است. بنابراين مسئله محوري اين نوشتار ساحات و سطوح معنويت متعالي در انديشه و آثار استاد مطهري و روش آن «ترکيبي (نقلي ـ عقلي)» است.

عرفان اجتماعي در منظومة فکري استاد شهيد مطهري به‌مثابة دانشي است که اصول و مسائل عرفان اسلامي را در مباني، مقولات و غايات علوم اجتماعي متناظر به ساحات بينشي، گرايشي و کنشي عارفان اصيل متجلي مي‌سازد. بدين ‌جهت، بيان و تبيين عرفان اجتماعي از اهميت، ضرورت و حساسيت خاصي در نظام انديشة فردي و زيست اجتماعي و به‌ويژه تمدني فرد و جامعة اسلامي برخوردار است که استاد شهيد با نگاه فيلسوفانه، فلسفة مضافي و معرفت‌شناسي درجة دوم، به اين امر اهتمام ورزيده و در اين مسير به نقد ايجابي عرفان موجود با رويکرد بازشناسي و بازسازي مفاهيم، مباني و مقامات عرفاني و نقد سلبي عرفان و تصوف تاريخي با منطق قرآني، سنت و سيرة معصومان پرداخته‌اند. مسئلة اصلي مقالة حاضر اين است كه آيا عرفانِ اجتماعي در منظومة فکري استاد شهيد مطهري قابل بيان و تبيين است؟ پاسخ مسئله را مي‌توان با روش توصيفي ـ تحليلي در انديشه و آثار استاد اصطياد کرد که برونداد آن عبارت است از: 1. ارائة قرائت درست و دقيق از آموزه‌ها، گزاره‌ها و معارف عرفاني با سوية اجتماعي؛ 2. تبيين مفهومي و تعيين مصداقي عرفان اجتماعي در شعاع انديشه و زيست عارفان مسلمان؛ 3. بيان نمونه‌هايي از توصيف و توصيه‌هاي معطوف به عرفان اجتماعي در آثار گفتاري و نوشتاري استاد شهيد؛ 4. ارائة نمونة بازشناسي و بازسازي مفاهيم و مقامات عرفاني، مثل توبه و توکل، تا ظرفيت عرفان اصيل و دانايي و توانايي عارفان مسلمان و شيعي در تکوين و تکامل تمدن نوين اسلامي روشن شود.