آثار مرتبط با شخصیت ها | کتابخانه مجازی الفبا

دیدگاه اخلاقی آقای مطهری حاصل تفسیر خاصی است که ایشان از متون دینی مرتبط با اخلاق دارد و نظریه بزرگواری روح را می توان مفهوم محوری این دیدگاه دانست. بر اساس این تفسیر توصیه های اخلاقی در آیات و احادیث نه با محوریت وعده بهشت یا وعید دوزخ, بلکه بیش از هرچیز حول محور کرامت و عزت نفس شکل گرفته است. ایشان میان بزرگی و بزرگواری روح تمایز قائل می شود و دستیابی به هر یک را در گرو داشتن همت بلند, تلاش بسیار و تحمل سختی ها می داند. روح هایی که در مسیرهای مختلف از قبیل علم خواهی, ثروت اندوزی و جاه طلبی, همت بلندی دارند و هرگز از کوشش باز نمی ایستند, روح های بزرگ اند و روح هایی که این همت بلند را در مسیر فضائل اخلاقی دارند و روح خود را چنان بزرگ می دارند که از ایشان, جز کار نیک صادر نمی شود و بدی ها را موجب دنائت و پستی می دانند, روح های بزرگوارند. از نظر ایشان همه فضائل اخلاقی مطرح در آیات واحادیث را می توان به بزرگواری روح تحویل کرد و همه رذائل مطرح شده را می توان به پستی و دنائت روح برگرداند. هدف دراین مقاله تأمل در فهم و تفسیر دینی آقای مطهری از اخلاق و تلاش در جهت ارائه تصویری نظام مند از آن است.

در دنیای معاصر با توجه به پیشرفت علوم و تغییر سبک زندگی انسانها، عده‌ای معتقد شدند که انسان از اصول انسانی خویش که در گرو دین قرار دارد افول کرده و به انحطاط گرویده است لذا در صدد بازسازی اندیشه دینی متناسب با روزگار معاصر برآمدند. شهید مطهری و دکتر سید حسین نصر دو اندیشمندی هستند که برای بازسازی اندیشه دینی دیدگاه‌هائی حائز اهمیت دارند که در این رساله بدان پرداخته شود. درمنظومه فکری استاد شهید مطهری تعبیر احیای تفکر دینی، یادشده است وآن را دستوری قرآنی خوانده و درساحات اعتقادی، اخلاقی،و در اعمال و رفتار تعمیم داده که بازسازی مفاهیم دینی کاربست کلیدی در نظریه احیای تفکر دینی ایشان دارد.وی براین باور است که حقیقت اسلام به صورت مسخ‌شده و بی‌خاصیت در ضمیر ما نهادینه شده و نیاز به انقلاب فکری- فرهنگی و نوعی رستاخیزمعرفتی در قالب "احیاء" دارد. ایشان بین بازسازی دین و بازسازی اندیشه دینی تفاوت مبنائی قائل است و درمسیر احیای تفکر دینی با جریانهائی مثل:1- تحجرگرائی 2- تجددگرائی 3- الحاداندیشی 4- انحراف و تحریف ظاهری و باطنی، تفسیرمادی کتاب و سنت بخصوص ماتریالیسم منافق، مواجه بوده و با آنها به مبارزه عقلانی و درعین حال شجاعانه برخاسته و بر دو عنصر: 1- توانائی، جامعیت و کمال 2- خلوص و ناب بودن دین و تفکر دینی تأکید ورزیده است. دکترسید حسین نصر نیز نسبت به دین و اهمیت تجدیدتفکر دین، از حساسیت خاصی برخوردار بوده و از زاویه سنت‌گرایی بدان نگریسته است. ناگفته نماند که منشا دغدغه نصر نیز مانند سایر اندیشمندان دینی که درصدد بازسازی اندیشه دینی بر آمده‌اند، هجوم اندیشه غربی و به‌طور خاص مدرنیته بوده است. دکتر نصر بر اساس سنت‌گرایی و حکمت جاوید، بر این باور است که همه ادیان از یک اصل و مبدأ ریشه گرفته و دارای جنبه‌ای از حقانیت هستند، هر چند ممکن است به‌خاطر حضور بعضی از شرایط جنبه حقانیت دینی مانند اسلام بیشتر باشد. نصر، فجایع دنیای مدرن را نتیجه روی‌آوردِ انسان‌ها به منطق محاسبه و عقل ابزاری دانسته و بر این باورند که سنت اصیل اسلامی، می‌تواند منشأ اصول و معیارهای جامعه‌ای متفاوت از جامعه کنونی باشد. بنابراین مسئله محوری رساله حاضر معطوف به بازسازی اندیشه دینی است که درمجموع با عنایت به دیدگاه هرکدام از مطهری و نصر نظریه احیای اندیشهو تفکر دینی دربرابر نظریه بازسازیتفکر دین براساس مبانی معرفت‌شناختی، هستی‌شناختی،انسان‌شناختی و دین‌شناختی خاصی است که البته در جزئیات مبانی بین دو متفکر اسلامی یعنی استاد شهید مطهری و دکتر نصر در اکثر موارد تفاوت‌های بنائی و گاهی مبنائی وجود دارد. در مجموع نتیجه تحقیق حاضر بر این است که دو متفکر مذکور در بازسازی اندیشه دینی در مواردی مانند فلسفه صدرائی و حکمت متعالیه، نیاز انسان معاصر به معنویت و ... دارای اشتراک دیدگاه هستند ولی در مواردی چونان کثرت‌گرائی دینی، حاکمیت سیاسی، مدرنیته، عمل‌گرائی و باطن‌گرائی و ... دیدگاه‌های متفاوتی دارند. روشی که در این رساله پیروی شده، روش تحلیلی- تطبیقی است که بعضا با نقل و نقدِ اجمالی تحقق یافته است.

در باب خلقت جهان، از دیرباز دو نظریه وجود داشته است: «ثبات انواع» و «تَبَدُّل» یا «تکامل انواع». «ثبات انواع» به‌معنای خلقت جداگانه هر یک از انواع است و «تبدل انواع» یعنی ایجاد انواع موجودات در اثر تکامل گونه‌های قبل از خود. نظریه تکامل انواع دارای قدمت بسیاری است؛ اما با طرح فرضیه تکامل چارلز داروین، در قرن نوزدهم میلادی، به‌شکل گسترده‌ای مطرح گردید. در این میان، مکاتب مختلف با استفاده از فضای فکری و سیاسی حاکم، از نظریه داروین در راستای اهداف خود سوء استفاده کردند. مکاتب مادی‌گرا نیز با مغالطه و تحریف نظریه داروین، تلاش داشتند آن را تاییدی بر خداناباوری تلقی کنند. از سوی دیگر، ارائه تبیینی واقعی از نظریه تکامل بر مبنای نگاه طراح اصلی آن، امری ضروری بوده و بر این اساس، نقد‌های گوناگونی بر این نظریه و تقریرهای موجود از آن وارد شده است. در این میان، شهید آیت‌الله مرتضی مطهری(ره) با ژرف‌نگری خاص خود به‌شکل مبتکرانه و راهگشا، مغالطه داروینیست‌ها را افشا کرده و نشان داده است که نظریه تکامل به اعتقاد داروین، بدون وجود یک عامل ماوراء طبیعی، که داروین از آن با عنوان «نفخه الهی» و «قوه فعاله ماوراء طبیعی» نام می‌برد، قابل تبیین نیست. این پژوهش توسعه‌ای، با روش توصیفی و تحلیلی، با تبیین دیدگاه داروین، زمینه‌ها و پیامدهای تحریف آن را بررسی و با استناد مستقیم به آثار داروین نشان می‌دهد که نظریه داروین، با داروینیسم الحادی رایج تعارض مبنایی دارد.

از دیدگاه شهید مطهری;، بر اساس روایات، حکم اولی ازدواج موقت، کراهت با هدف منع از تنوع‏طلبی (ذواقیت) و هوسرانی است؛ ولی در برخی دیگر از روایات، به عنوان حکم ثانوی، یعنی به قصد احیای سنت متروک اسلام، به آن ترغیب شده است. هر کدام از این نوع روایات در فضای خاص خود صادر شده است و بی‌توجهی به فضای صدور موجب تناقض‏نمایی روایات در این باب و برداشت احکام گوناگون از آن می‌گردد. این نوع نگاه به حکم متعه در کتاب صاحب جواهر و نیز روایات باب متعه کتاب الکافی‏ دیده می‌شود و به نظر می‌رسد که در میان فقها، تنها کلینی در الکافی و صاحب جواهر، حکم اولی متعه را بر خلاف دیگر فقها، منع (کراهت) می‌دانند که دیدگاه شهید مطهری; نیز مبتنی بر همین نوع نگاه فقهی روایی است.

یکی از مهم‌ترین ابعاد آزادی مسئله آزادی انتخاب دین و عقیده است. با توجه به اینکه انسان تکویناً آزاد آفریده شده، نیاز به آزادی عقیده هم نیازی فطری است که برای تحقق و عینیت‌بخشیدن به آن در طول تاریخ تلاش‌های بسیاری صورت گرفته است. در دنیای غرب پس از سرکوب آزادی عقیده در قرون وسطا و تحجّر دینی کلیسا، سرانجام در موادی از اعلامیه جهانی حقوق بشر، و میثاق حقوق مدنی و سیاسی مجمع سازمان ملل متحد، آزادی عقیده در حوزه‌های مختلف اعم از انتخاب، بیان، تبلیغ و تغییر به صورت مطلق به رسمیت شناخته شد. این تحقیق به روش توصیفی و تحلیلی به این پرسش می‌پردازد که چه تفاوت‌ها و شباهت‌هایی میان ازادی عقیده در اسلام و اعلامیه جهانی حقوق بشر وجود دارد؟ و به شیوه کتابخانه‌ای این مسئله را از منظر استاد مطهری می‌کاود. در اصلِ آزادی عقیده، استاد مطهری با اعلامیه جهانی حقوق بشر هم‌عقیده است، اما درباره راه‌های کسب عقیده، احترام به هر عقیده، محدوده بیان و کیفیت ترویج و تغییر عقیده، وی دیدگاه‌های خاصی دارد که در این مقاله به آنها پرداخته شده است.

«مردمی» در کنار «اسلامی» از جمله مهمترین صفات ممیزة انقلاب اسلامی است. این مقاله به بررسی موضع «علی شریعتی» و «مرتضی مطهری» در مورد «مردم» اختصاص دارد. این دو متفکر بحث‌های مفصل فلسفی یا جامعه‌شناختی پیرامون مفاهیمی نظیر «فرد» و «جامعه» و «تاریخ» و «ناس» در آثار خود دارند. اما آنها ضمناً به دلیل درگیری عملی در مناسبات اجتماعی و مبارزات انقلابی ناگزیر از پرداختن به «مردم» نه به‌مثابه امری تجریدی و به‌عنوان ابژة نظریه-پردازی‌های فلسفی-جامعه‌شناختی بلکه به‌عنوان مردمِ «عادی»ِ «کوچه بازار» و تعیین جایگاه آنها در طرح‌هایشان برای تغییر در نظم یا تاسیس نظم جدید بوده‌اند. به نظر می‌رسد که شریعتی بیش از همه دلمشغول مناقشة مردم-روشنفکر است و موضع دوگانه‌ای در مورد مردم دارد: از یکسو «مردم» را به‌عنوان معیار کاملی برای سنجش همة امور اجتماعی و دینی اعم از خدا و پیامبر و عبادت و هنر و نظایر آن مطرح می‌کند، و از سوی دیگر گزینشگرانه «شبه‌آدم‌ها» را از افراد «تشنة ایمان» و در حسرت «روزگار برابری انسانی» متمایز می‌کند، و آنها را پایة اصلی طرح تحول اجتماعی خود می‌داند. مطهری بیش از همه بر مناقشة مردم-دین تمرکز دارد، و مفهوم «مستضعف» را برای اشاره به جایگاه مردم عادی به چالش می‌کشد، و معتقد است که «مستضعف» همان «مومن» نیست، و ملاک سنجش مردم عادی نه «استضعاف» بلکه «عمل صالح» است. در این مقاله از روش اسنادی و مرور متن آثار این دو متفکر استفاده شده است.

در این نوشتار که با روش توصیفی مقایسه‌ای و با ابزار گردآوری اطلاعات کتابخانه‌ای تهیه شده است سعی گردیده در خصوص مهم‌ترین ارکان نظریه تفسیری، یعنی ماهیت، هدف، امکان و عوامل فهم، مقایسه‌ای میان دیدگاه مهم‌ترین صاحب نظران هرمنوتیک مدرن و شهید مطهری صورت گیرد. در این راستا توانستیم مهم‌ترین پرسش‌های نظریه تفسیری را به آثار به جای مانده از استاد عرضه کنیم و پاسخ مناسبی دریافت کنیم. با این کار اولاً نگاهی نسبتاً جامع و اجمالی از نظریه تفسیری شهید مطهری به دست آمد که این خود از نو آوری‌های این تحقیق به شمار می‌رود و ثانیاً با مقایسه این نظریه با نظریه‌های منسوب به هرمنوتیست‌های مدرن به این نتیجه رسیدیم که نظریه تفسیری ایشان با هرمنوتیک مدرن قرابت بیشتری دارد اما در عین برخورداری از نکات مثبت این نظریه‌ها یعنی اموری همچون تکثر معنایی و واقع بینی نسبت به ماهیت فهم، از معایبی که نوعاً این نظریه‌ها دارند نظیر بی‌اعتقادی به فهم درست و نادرست و در غلطیدن به وادی نسبیت منفی به دور است. با توجه به چند ویژگی مهم نظریه تفسیری شهید مطهری یعنی جامعیت، واقع‌نگری، تکثرگرایی معنایی، روش‌مندی، جزمیت‌گریزی و نسبیت پرهیزی این نظریه می‌تواند الگوی مفسران در تفسیر متون و به خصوص تفسیر متون شرعی و نصوص دینی باشد.