مرور درختی موضوعات | کتابخانه مجازی الفبا

از شاخه‌های فلسفه عرفان، فلسفه عرفان نظری است و از مسائل فلسفه عرفان نظری، منطق و میزان عرفان نظری است. اساس این منطق نیز بر سنجش‌پذیری گزاره‌های عرفانی است که بر پایه «لکل علم میزان» و «لکل حکم معیار» تکیه دارد تا راه نقد و سنجش گزاره‌ها را برای شناخت صدق و خطایشان هموار سازد. اما در برابر نظریه سنجش‌پذیری، سه نظریه رقیب خطاناپذیری، معیارناپذیری و توصیف‌ناپذیری وجود دارند. در نظریه خطاناپذیری، بر خطاناپذیری وجدانیات عرفانی؛ در نظریه معیارناپذیری، بر فهم‌ناپذیری؛ و در نظریه توصیف‌ناپذیری، بر معنادار، منطق‌ناپذیری و عدم واقع‌‌نمایی و بی‌معنایی گزاره‌های عرفانی تأکید شده است. این سه نظریه، راه سنجش گزاره‌های عرفانی را منسد، و بنیان منطق عرفان نظری را سست و اعتبار سنجش را برای یافتن صدق و خطای گزاره‌های عرفانی، از بین می‌برند. بر این اساس، تحقیق حاضر در صدد تبیین سنجش‌پذیری و نقد سه نظریه رقیب است تا بنیان منطق عرفان نظری را استوار سازد.

َچکیدهقباله؛ سنت قبول شده ،بدنه ی اصلی عرفان یهود است که درپی تفسیر و کشف رموزکتاب مقدس می باشد. این مکتب عرفانی دارای روحی گنوسی است و بسیاری از اصطلاحات، باورها و اسطوره های گنوسی ازطریق قدیمی ترین کتاب این مکتب،سفر هاباهیر وارد جریان اصلی عرفان یهود شد.قباله همه ی اعتقادات وآیین های عمده ی یهودیت را مطابق الاهیات باطنی خود از نو تعبیر کرد. تمثیل های مستحکم قباله، به طور یکسان برای عارفان و غیر عارفان همواره جذابیت داشته است. اساس اندیشه های قباله سفیروت یا تجلیات الهی است؛ سلسله ای از فیضانات که ازطریق مقام الوهیت یاان سوف صادرشده است. این تجلیات دهگانه به شخینا یعنی حضور دایمی خداوند درجهان ختم می شود. هدف عارف نظری قباله دوقوت یا اتحاد باذات لایتناهی است.کتاب اصلی مکتب قباله؛ زوهر در اسپانیای قرن سیزدهم منتشر شد. مهم ترین تحول در اندیشه های زوهری، ظهور قباله ی اسحاق لوریا درقرن 16 بود که با نظریه ی صیمصوم «انقباض خداوند به درون خود» وفاجعه ی شکست ظروف مشخص می شود. این فاجعه که منجر به رسوخ شر درجهان گشت با فعل تیقون مرمت می یابد. درجریان تیقون « بازسازی» ممکن است عده ای از ارواح که وظایف معنوی خودشان را به انجام نرسانده اند دچار تناسخ «گیلگول» شوند وجهت تطهیر خود واصلاح اعمال، درکالبد های دیگر به این جهان رجعت کنند. با ظهور ماشیح وبازگشت قوم اسراییل به فلسطین، فرایند تیقون به پایان می رسد وجهان به الگوی اولیه ی خود که اعتدال کامل بود بر می گردد.

پژوهش حاضر با هدف آشنایی با ‌احوال، آثار، اساتید، شاگردان و اندیشه‌های عرفانی حاج‌ ملّاهادی سبزواری در پنج بخش مجزّا تحت عنوان کلّیّات تحقیق، ادبیّات پژوهش، اصطلاحات عرفانی(حدوداً دویست‌و‌چهارده مورد) در دو حوزه‌ی عرفان نظری و عملی و عرفان حاج‌ ملّاهادی سبزواری، به تحقیق درباره‌ی ابعاد مختلف شخصیّتی وی پرداخته است. برای انجام این مهم، در مرحله‌ی اوّل مستقیماً به آثار عرفانی وی مراجعه شده و دیدگاه وی را با کمک تعابیر و اصطلاحات بکار برده در متن کتب و آثار، درباره‌ی مسائلی همچون توحید، انسان کامل، وحدت وجود، عرفان نظری و عملی، کشف و شهود، توبه، خواطر و ... به شیوه‌ی توصیفی تحلیلی استخراج کرده و به تبع آن به تأثیرپذیری وی در باب استخدام این تعابیر و اصطلاحات از شخصیّت‌ها، مکتب و یا مکاتب فلسفی عرفانی پرداخته شده است. ابزار گردآوری اطّلاعات در این پژوهش فیش‌های تحقیق، کتاب‌ها، مجلّات تخصّصی، مقالات و ... بوده و از جمله نتایج بدست آمده از آن می‌توان به دسته‌بندی تعابیر و اصطلاحات عرفانی در دو حوزه‌ی عرفان نظری و عملی و توضیح و تبیین آن، تأثیرپذیری حاج ‌ملّاهادی از مکاتب فلسفی در تبیین و بررسی این اصطلاحات و آشنایی با مشی عرفانی و سلوک عملی و نظری وی اشاره کرد. هدف اصلی این پژوهش بررسی مفاهیم عرفانی در آثار (عرفانی) حاج ملّاهادی سبزواری است

مقوله ایمان و اعتقاد و تصدیق و باور به این اعتقاد، چه در حوزه عرفان نظری چه در حوزه عرفان عملی، همیشه از اعم و امهات مسائل طریقت عرفانی است. حال ایمان چیست و چگونه تبیینی از آن می شود ارائه داد، منوط به این پیشفرض است که ایمان را از دو دیدگاه عرفانی، از زاویه دید و نظرگاه دو عارف پیگیری نمائیم. در این پژوهش، شناخت ایمان از دیدگاه محی الدین عربی (پدر عرفان نظری) و کی یر کگور پدر اگزیستانسیالیسم» و مقایسه آندو با تحلیلی استنباطی، و توصیفی پدیدار شناسانه انجام گرفته است. ایمان از دیدگاه ابن عربی، معرفت و شناختی است که هم جنبه باطنی طی طریق را شامل می شود، هم جنبه حصولی دریافت آن را.این فضیلت، عمل به مقتضای باور است. در این طریقه، ایمان معبر و شاهراهی است که قلب از طریق آن عقل و شرع را گرد هم فرا می آورد. پس تصدیق و باور شرط ورود به حوزه عرفان نظری، سپس طی طریقت عملی و سلوکی، کسب معرفت حقیقی است. شریعت، الزامی است که بدون آن، طریقت و حقیقتی بدست نمی آید. ایمان از دیدگاه کی یرکگور، شورمندی و عمل است به امر فراکیش و پارادوکسیکال و متناقض نما. در این طریقه، ایمان، از نوع سلوک عاشقانه و احساسی و عاطفی است و سالک راه فراتر از باور، جهش دارد. باور به بی باوری و بی یقینی. پس ایمان کی یرکگوری، شریعت و اخلاقیات شرعی وحیانی را، پیشفرض قرار نمی دهد، فراتر از آنها به حوزه فراعقلی، و فرا اخلاقی، جست می زند. ایمان یکی از ساحتهای اگزیستانس آدمی است که باید که عاشق باشی که بتوانی فراتر از عقل بروی، نکته مهم اینست که ایمان از نوع کی یرکگوری بیشتر مواهب و بخشش خداوندی است و عطیه ای است از جانب او تا عمل به فرامین شرعی و سپس کسب طریقت و رسیدن به حقیقت. هرچند اخلاقیات و شرعیات هم مدنظر است ولی در قالب سپهرهای زندگی افراد در درون جمع و اجتماع و بیشتر قراردادی است اجتماعی که افراد را ملزم به پذیرش قوانین و الزامات جمعی می کند.

انسان کامل از جمله مباحث ریشه دار است که همواره مورد توجه اندیشمندان بوده است. موضوعی که به همراه توحید در عرفان، هسته‌ی اصلی را تشکیل می‌دهد. ابن‌عربی که با رویکرد علم الاسمائی خود در این باب به نحو مطولی سخن رانده بر جنبه‌ی شهودی و عرفانی و در مرحله‌ی بعد براساس آموزه‌های وحیانی بحث کرده است. ملاصدرا را نیز که می‌توان از پیروان ابن‌عربی به شمار آورد اصول فلسفی خود را با آموزه‌های وحیانی و عرفانی همراه کرده است. ویژگی حکمت‌متعالیه، تنوع روش‌ در گردآوری مطالب و تبیین مسائل می‌باشد. ابن‌عربی با مبنا قرار دادن وحدت شخصی وجود و بر اساس نظام علم الاسمایی به تبیین رابطه‌ی حق، انسان کامل و عالم می‌پردازد و ملاصدرا با رویکردی وجودی در ابتدا بر اساس وحدت تشکیکی و سپس برمبنای وحدت شخصی وجود انسان کامل را تبیین می‌کند. وی در ابتدا بر اساس نظریه وحدت تشکیکی، معتقد به وحدت حقه حقیقیه خداوند است اما پس از آن متاثر از ابن‌عربی به وحدت شخصی وجود و کثرت در مظاهر رسید. با این وجود در وحدت شخصی ملاصدرا عالم وجود رابط است و یکی از تفسیرهای وجود رابط بهره‌مندی آن از هستی است که با نظریه‌ی ابن عربی مبنی بر اینکه عالم هیچ بهره‌ای از هستی ندارد متفاوت است. این تغییر نگاه ملاصدرا در سایر مسائل نیز دیده می‌شود. در نظر ابن‌عربی ولایت، قرب حق تعالی است و انسان کامل نزدیک‌ترین تجلی به خداوند منان است. بنابراین انسان کامل مظهر ولایت حق در زمین است زیرا بر مبنای عرفان ابن‌عربی که اهتمام به وجود دارد، تنها وجود، وجود حق تعالی است و ماسوا مظاهر و سایه‌ی حق‌ می‌باشند. انسان کامل در این میان واسطه‌ی فیوضات حق به ممکنات است که بر مبنای خلق مدام، این فیض‌رسانی آن‌به‌آن رخ می‌دهد. ملاصدرا بر اساس وحدت تشکیکی انسان کامل را رأس هرم هستی می‌داند اما بر مبنای وحدت شخصی با ابن عربی همراه می‌شود و انسان کامل را بزرگترین جلوه‌ی حق تعالی، کون جامعی که با علم خود بر تمام خلقت، در قوس صعودی آن‌ها را هدایت می‌کند. ابن عربی حقیقت محمدی را حقیقت انسان کامل می‌داند و آن را اولین صادر حق می‌داند که با سریان وجودی وی عالم و تمام مراتب پدید می‌آید. در نظر او پیامبر اکرم(ص) مصداق اکمل انسان کامل است و تمامی انبیاء و اولیاء الهی از او فیض می‌گیرند. اما ملاصدرا بر مبنای وحدت تشکیکی وجود، عقل را مخلوق نخست و بر مبنای وحدت شخصی وجود، صادر نخست را وجود منبسط و حقیقت محمدی می‌داند. در نگاه ابن‌عربی و ملاصدرا ولایت باطن نبوت است، که با انقطاع نبوت در وجود اولیاء الهی ادامه می‌یابد. ملاصدرا خاتم این مقام را دوازدهمین امام از فرزندان رسول ختمی(ص)؛ حضرت مهدی(عج) می داند اما دیدگاه ابن‌عربی در این موضع کمی مبهم است که با یک تقسیم بندی افراد متفاوت به اطلاق های متفاوت خاتم اولیا محسوب می‌شوند.

مفاهیم مربوط به اسلام از همان زمان ورود اسلام به ایران، در حوزۀ زبان و ادبیّات فارسی به شکل گسترده ای وارد شده است و بیشتر شاعران و ادیبان فارسی به موضوعات عرفانی و اسلامی پرداخته‌اند. از جمله مهمترین مسائل عرفان اسلامی که شاعران فارسی، بخصوص از قرن هشتم به بعد به آن پرداخته‌اند، اندیشه‌های عارفانۀ ابن عربی است. در این میان، یکی از شاعرانی که به برجسته ترین موضوعات عرفان اسلامی پرداخته است، شاه نعمت اللّه ولی است. در این نوشتار بررسی تأثیر و کارکرد وحدت وجود در اشعار این شاعر، با استفاده از روش سندکاوی و مطالعه در منابع کتابخانه‌ای صورت گرفته است. از برآیند آن، این نتایج به دست آمد که شاه نعمت اللّه ولی برای بیان وحدت وجود از دو شیوۀ بیان مستقیم و غیرمستقیم استفاده کرده است، به طوری که شکل بیان غیر مستقیم آن، نمود بیشتری دارد. همچنین وحدت وجود در آثار شاه نعمت اللّه ولی با تمثیل‌ها و کارکردهای متعدّد، به گونه‌ای بیان شده است که بر مبنای آن همۀ هستی، نمود و جلوه-ای از حضرت حق است . تمثیل‌هایی همچون آفتاب، دریا، خورشید و آینه در اشعار او، مثالی از حضرت حق می‌باشند.

عرفان اسلامی در سیر تطوّر و تحوّل خود به مکتب وحدت‌وجود رسید که به دست محیی‌الدین ابن‌عربی ایجاد شده است. هرچند اندیشه‌های وحدت‌انگارانه در میان عارفان پیشین سابقه داشته، ولی مدوّن‌کننده و انسجام‌دهنده‌ی آن ابن‌عربی است. از این جهت او را پایه گذار عرفان نظری اسلامی دانسته‌اند. اندیشه‌ی وحدت‌وجود پس از ابن عربی به وسیله‌ی پیروانش در سراسر سرزمین‌های اسلامی از جمله سرزمین ایران رواج یافت. به نحوی که بعدها ایران مهد و محل اصلی استقرار اندیشه‌ی وحدت وجود گردید. این اندیشه‌ی عرفانی همانند دیگر مکتب‌های عرفانی پیش از آن وارد متون ادبی فارسی شد. متون ادبی به ویژه شعر فارسی یکی از عوامل گسترش این مکتب عرفانی در ایران بوده است. به موازات گسترش اسلام و زبان و ادبیات فارسی در هندوستان عرفان اسلامی و در پی آن عرفان وحدت وجودی در آن سرزمین گسترش یافت و بر فضای شعر فارسی هند سایه افکند. یکی از شاعران فارسی زبان هند که به این تفکّر توجه عمیق و فراوان داشته، عبدالقادر بیدل دهلوی است. بیدل در غزلیات و رباعیات به نحو بارز و گسترده‌ای از موضوعات و مولفه‌های عرفان وحدت‌وجودی سخن گفته و به تحلیل و تفسیر خدا، انسان، جهان و رابطه‌ی این‌ها بر اساس مبانی این مکتب پرداخته است. موضوعاتی چون وحدت وجود، وحدت ادیان، خلقت و نظام آن، ظهور و تجلّی الهی، تجدّد خلق، انسان، انسان کامل و پارادوکس‌های مطرح در این مکتب مثل: وجود و عدم، تشبیه و تنزیه، ظاهر و باطن، وحدت و کثرت و ... در غزلیات و رباعیات بیدل مطرح می‌باشد. با بررسی غزلیات و رباعیات بیدل روشن شده است که وی به اندیشه‌ی ابن‌عربی اعتقادی راسخ دارد و در کلامی استوار و گاهی مبهم که تحت تأثیر عرفان وحدت وجود ویژگی خاصّی هم گرفته، به تبیین و گزارش مسائل و مباحث و مولفه‌های آن پرداخته است.

گرچه اصحاب دانش و بینش در صدد تبیین دقیق توحید برآمده اند لکن در این میان عرفان مقوله ای ممتاز است که تنها با شناختن مفهومی و حصولی سر و کار نداردو این مقوله با توحید عامیانه،عالمانه و فیلسوفانه فرقهای فاحشی دارد چه اینکه توحید عارف یعنی طی طریق کردن و جز خدا هیچ ندیدن .

ادعای عرفان آن است که وجود یکی بیشتر نیست و آن وجود، همان واجب است. برای برهانی کردن این ادعا (توحید وجود) تلاش‌هایی کرده‌اند؛ برای مثال، ابوحامد ترکه، صائن‌الدین ترکه و قیصری. مسئله این است که بنابر دیدگاه آیت‌الله جوادی، چه اشکالاتی بر این براهین وارد است و آیا به‌نظر ایشان راهی برای اثبات این ادعا وجود دارد. در این مقاله، براهینِ اثبات وحدت وجود را بررسی می‌کنیم، براساس دیدگاه آیت‌الله جوادی آملی اشکالات این براهین را توضیح می‌دهیم و در پایان، راه‌ِحل ایشان را تبیین می‌کنیم. ایشان معتقد است راهِ‌چاره همان برهان صدیقین علامه‌طباطبایی است که با افزودن مطلبی در نامتناهی بودن واجب ادعای وحدت وجود اثبات می‌شود.

عبدالله بوسنوی، از عارفان قرن یازدهم هجری است که تأثیر بسیاری بر گسترش فرهنگ اسلامی در منطقه بالکان داشته است. وی صاحب آثار بسیاری در عرفان نظری است که مهم‌ترین آنها شرح فصوص است. وی رساله سرّ یقین را در تفسیر آیه شریفه ﴿واعبُد رَبَّکَ حَتّیٰ یأتِیکَ الیقین﴾ به رشته تحریر درآورد و در آن از مقام احمدی و معانی یقین سخن گفت و ضمن رد این دیدگاه که یقین به معنای موت است، با استناد به سخنان شیخ با کلنجار در کتاب مناقب العارفین جامی، یقین را به معنای مشاهده عین قدیم تفسیر نموده است. مقاله حاضر حاوی توضیحاتی درباره نگارنده این رساله و متن اصلی رساله است.