مرور درختی موضوعات | کتابخانه مجازی الفبا

اخلاق باور راجع به دسته ای از پرسش هاست که در تقاطع معرفت شناسی ، فلسفه ذهن، روانشناسی و اخلاق قرار دارند. پرسش محوری در ابن باره این است که آیا هنجارهایی وجود دارند که خصلتهای ما برای شکل دهی به باورها، حفظ یا دست کشیدن از آنها را تعیین کنند. آیا اینکه با شواهد ناکافی بر یک باور پافشاری کنیم همواره خطاست یا هرگز چنین نیست؟ آیا الزامی هست بر اینکه همه شواهد موجود برای یک باور را جستجو کنیم یا هیچ گاه چنین الزامی نیست؟ آیا برخی شیوه ها برای کسب شواهدی که فی نفسه غیر اخلاقی یا غیر عاقلانه هستند ، وجود دارد؟

جامع السعادات، کتابی درباره اخلاق نظری و عملی به زبان عربی، تألیف ملا محمدمهدی نراقی، حکیم و فقیه قرن ۱۲ و ۱۳ هجری است. اهمیت این کتاب بیشتر به علت جایگاه اخلاقی و عملی نویسنده آن دانسته شده است. جامع السعادات همچنین اولین کتابی معرفی شده که مشتمل بر هر دو جنبه عقلی و فلسفی و نیز دینی و عملی است. جامع السعادات، از مهمترین کتب اخلاق عقلی در میان تالیفات عالمان شیعه دانسته شده است. نویسنده کتاب، ملا محمدمهدی نراقی، بیش از ۳۰ اثر در فقه، اصول فقه، اخلاق، و همچنین ریاضیات دارد. دیوان شعر او نزدیک به سه هزار بیت بوده است که نزدیک به ۳۰۰ بیت از آن در دسترس است. محمدرضا مظفر که مقدمه وی در ابتدای جامع السعادات آمده، جایگاه یافتن جامع السعادات را به دلیل ایمان و اخلاق الهی نویسنده آن دانسته و معتقد است کتاب جامع السعادات، به خودی خود، چیزی بیش از کتاب‌های مشابه ندارد. یکی از جنبه‌های اهمیت و تمایز جامع السعادات، برخورداری از هر دو جنبه عقلی و نقلی دانسته شده است؛ بر خلاف آثاری مانند تهذیب الاخلاق و اخلاق ناصری که نقلی و عملی هستند و همچنین بر خلاف آثاری مانند احیاء علوم الدین، کیمیای سعادت و المحجة البیضاء که نظری و فلسفی هستند. جامع السعادات به تصریح مؤلف تنها یک بخش از حکمت عملی قدیم، یعنی اخلاق را دربرمی گیرد و درباره سایر بخش‌های حکمت قدیم، یعنی تدبیر منزل و‌سیاست مُدُن سخن نمی‌گوید؛ زیرا غرض وی از تألیف آن، تنها بحث درباره چگونگی اصلاح نفس و تهذیب اخلاق بوده است. جامع السعادات مشتمل بر سه باب است: باب اول در مقدمات که در آن مباحث کلی و مبانی علم اخلاق مطرح شده است، از قبیل تجرد و بقای نفس، تأثیر طبیعت آدمی بر اخلاق، نقش تربیت در اخلاق، شرف علم اخلاق به سبب شرافت موضوع و غایتش، ترکیب حقیقت انسان از وجوه متقابل و اینکه غایت سعادت، تشبه به مبدأ یا خالق یعنی خداست. باب دوم جامع السعادات، درباره اقسام اخلاق، شامل مباحثی مانند اقسام فضائل و رذائل، بحث درباره فضائل چهارگانه (حکمت، عدالت، شجاعت و عفت)، حقیقت عدالت، حد وسط (اعتدال) و افراط و تفریط در اخلاق است. باب سوم کتاب هم درباره اخلاق پسندیده، شامل یک مقدمه و چهار فصل است. چنانکه در جامع السعادات آمده، مقصود خداوند از بعثت پیامبران، خارج شدن انسان‌ها از مرتبه حیوان و شیطان بوده است و این هدف، جز با رها شدن از رذایل اخلاقی و آراسته شدن به فضائل اخلاقی ممکن نیست. به باور نراقی، شرط آراسته شدن به فضائل اخلاقی، شناختن خصلت‌های ویرانگر، خلق و خوی نجات‌بخش و آشنایی با اسباب آنها و چگونگی درمان صفات مهلک اخلاقی است. ملا مهدی نراقی، شناخت موارد مذکور را همان حکمت حقیقی دانسته است که موجب زندگی صحیح می‌شود. ملا محمدمهدی نراقی در تألیف جامع السعادات به برخی از متون متقدم در علم اخلاق، توجه داشته است، چنانکه در مباحث باب‌های اول و دوم ـ که غالباً درباره مبانی اخلاق و کلیات است و نسبت به باب سوم، حجم کمی از کتاب را اشغال کرده، ‌گاه از حکمای پیشین مانند فیثاغورس، افلاطون، ارسطو، ابوعلی مسکویه و دیگر حکما نقل قول کرده است. با این حال او در باب سوم جامع السعادات که حاوی جزئیات مباحث اخلاقی است، غالباً به آیات و روایات استناد کرده است.

جامع السعادات، کتابی درباره اخلاق نظری و عملی به زبان عربی، تألیف ملا محمدمهدی نراقی، حکیم و فقیه قرن ۱۲ و ۱۳ هجری است. اهمیت این کتاب بیشتر به علت جایگاه اخلاقی و عملی نویسنده آن دانسته شده است. جامع السعادات همچنین اولین کتابی معرفی شده که مشتمل بر هر دو جنبه عقلی و فلسفی و نیز دینی و عملی است. جامع السعادات، از مهمترین کتب اخلاق عقلی در میان تالیفات عالمان شیعه دانسته شده است. نویسنده کتاب، ملا محمدمهدی نراقی، بیش از ۳۰ اثر در فقه، اصول فقه، اخلاق، و همچنین ریاضیات دارد. دیوان شعر او نزدیک به سه هزار بیت بوده است که نزدیک به ۳۰۰ بیت از آن در دسترس است. محمدرضا مظفر که مقدمه وی در ابتدای جامع السعادات آمده، جایگاه یافتن جامع السعادات را به دلیل ایمان و اخلاق الهی نویسنده آن دانسته و معتقد است کتاب جامع السعادات، به خودی خود، چیزی بیش از کتاب‌های مشابه ندارد. یکی از جنبه‌های اهمیت و تمایز جامع السعادات، برخورداری از هر دو جنبه عقلی و نقلی دانسته شده است؛ بر خلاف آثاری مانند تهذیب الاخلاق و اخلاق ناصری که نقلی و عملی هستند و همچنین بر خلاف آثاری مانند احیاء علوم الدین، کیمیای سعادت و المحجة البیضاء که نظری و فلسفی هستند. جامع السعادات به تصریح مؤلف تنها یک بخش از حکمت عملی قدیم، یعنی اخلاق را دربرمی گیرد و درباره سایر بخش‌های حکمت قدیم، یعنی تدبیر منزل و‌سیاست مُدُن سخن نمی‌گوید؛ زیرا غرض وی از تألیف آن، تنها بحث درباره چگونگی اصلاح نفس و تهذیب اخلاق بوده است. جامع السعادات مشتمل بر سه باب است: باب اول در مقدمات که در آن مباحث کلی و مبانی علم اخلاق مطرح شده است، از قبیل تجرد و بقای نفس، تأثیر طبیعت آدمی بر اخلاق، نقش تربیت در اخلاق، شرف علم اخلاق به سبب شرافت موضوع و غایتش، ترکیب حقیقت انسان از وجوه متقابل و اینکه غایت سعادت، تشبه به مبدأ یا خالق یعنی خداست. باب دوم جامع السعادات، درباره اقسام اخلاق، شامل مباحثی مانند اقسام فضائل و رذائل، بحث درباره فضائل چهارگانه (حکمت، عدالت، شجاعت و عفت)، حقیقت عدالت، حد وسط (اعتدال) و افراط و تفریط در اخلاق است. باب سوم کتاب هم درباره اخلاق پسندیده، شامل یک مقدمه و چهار فصل است. چنانکه در جامع السعادات آمده، مقصود خداوند از بعثت پیامبران، خارج شدن انسان‌ها از مرتبه حیوان و شیطان بوده است و این هدف، جز با رها شدن از رذایل اخلاقی و آراسته شدن به فضائل اخلاقی ممکن نیست. به باور نراقی، شرط آراسته شدن به فضائل اخلاقی، شناختن خصلت‌های ویرانگر، خلق و خوی نجات‌بخش و آشنایی با اسباب آنها و چگونگی درمان صفات مهلک اخلاقی است. ملا مهدی نراقی، شناخت موارد مذکور را همان حکمت حقیقی دانسته است که موجب زندگی صحیح می‌شود. ملا محمدمهدی نراقی در تألیف جامع السعادات به برخی از متون متقدم در علم اخلاق، توجه داشته است، چنانکه در مباحث باب‌های اول و دوم ـ که غالباً درباره مبانی اخلاق و کلیات است و نسبت به باب سوم، حجم کمی از کتاب را اشغال کرده، ‌گاه از حکمای پیشین مانند فیثاغورس، افلاطون، ارسطو، ابوعلی مسکویه و دیگر حکما نقل قول کرده است. با این حال او در باب سوم جامع السعادات که حاوی جزئیات مباحث اخلاقی است، غالباً به آیات و روایات استناد کرده است.

حليةالمتقين في الآداب و السنن و الأخلاق، اثر محمدباقر مجلسى (اصفهان، 1037-1110ق، همان جا) است كه آن را خليل رزق عاملى، از زبان فارسى به عربى ترجمه و منتشر كرده است. در مورد ترجمه مذكور چند نكته گفتنى است: اثر حاضر، يك زبانه است و فقط ترجمه عربى است و متن فارسى را به‌همراه ندارد. در اثر حاضر، اكثريت قريب به اتفاق مطالب، عبارت از متن كامل روايات است كه علامه مجلسى انتخاب و به فارسى ترجمه كرده و خليل رزق عاملى در اقدامى درست و عالمانه، به ترجمه مجدد از فارسى به عربى نپرداخته، بلكه به سراغ منابع رفته و به‌جاى ترجمه، متن اصلى روايات را آورده است؛ پس در اكثريت موارد، ترجمه صورت نگرفته، بلكه منبع‌يابى شده و متن اصلى روايات آمده و در نتيجه در اينجا بحث مطابقت و درستى ترجمه مطرح نيست و در صورتى كه در موردى متن فارسى علامه مجلسى با روايت عربى پيداشده مطابقت نداشته باشد، بايد بررسى كرد كه آيا مترجم عربى، منبع مورد نظر علامه مجلسى را پيدا كرده؛ اگر پاسخ مثبت باشد، ديگر در اين صورت اشكالى به مترجم وارد نيست و اگر اشكالى باشد به ترجمه علامه مجلسى به فارسى وارد است. مترجم محترم، در مقدمه‌اش - كه آن را در تاريخ 29 رمضان 1413 در مركز اسلامى رسول اكرم(ص) در نايروبى (كنيا) به پايان رسانده - بر چند نكته تأكيد كرده است: الف)- يكى از نشانه‌هاى كمال شريعت اسلامى، ارتباط استوار با همه جوانب زندگى و تأثيرگذارى ژرف آن بر همه ابعاد تربيتى و اخلاقى فرد و جامعه است؛ ب)- بهترين شاهد بر جامعيت اسلام، رواياتى است كه در زمينه حقوق مردم و چگونگى معاشرت با آنان و حقوق فقيران و والدين و... وارد شده است؛ ج)- مجلسى در اين اثر، تعداد فراوانى از روايات را در زمينه سنن و اخلاق و آداب اسلامى جمع كرده تا انسان با پيروى از آن به كمال و سعادت دنيوى و اخروى برسد؛ د)- مجلسى فقط بر روايات اعتماد كرده، پس ترجمه در اينجا عبارت خواهد بود از ارجاع اين احاديث فارسى به اصل عربى آن؛ بنابراين، روايات، از منابعش استخراج شده و ترجمه عربى با آوردن عين عبارات روايات بدون هيچ تصرفى در آن و البته بر اساس ترتيبى كه نويسنده مراعات كرده؛ به انجام رسيده است. البته برخى از روايات، در منابع يافت نشده و خود مترجم آنها را به زبان عربى ترجمه كرده و آورده و اين روايات بيشتر از ده مورد نيست. براى آشنا شدن با چگونگى ترجمه در اثر حاضر و سهولت مقابله آن با متن اصلى، مطلبى از نويسنده همراه با ترجمه آن در اينجا ذكر مى‌شود: نويسنده چنين نوشته است: «فصل دوازدهم در آداب اسب تاختن و تير انداختن: در احاديث معتبر وارد شده است كه مسابقه و گروبندى جايز نيست، مگر در اسب و استر و الاغ و شتر و فيل و در تيراندازى، منبع اين روايت را نيافته و آن را چنين ترجمه كرده است: «الفصل الثاني عشر «آداب إجراء الخيل و الرماية»: روي في بعض الأحاديث المنقولة عن النبي(ص) و أهل بيته(ع)أنه لا تجوز المسابقة و الرهان إلا في الحصان و البغل و الحمار و الجمل و الفيل و في الرماية» همچنين نويسنده نوشته است: «در حديث صحيح از حضرت امام موسى(ع) منقول است كه هفت چيز است كه اگر در برابر مسافر ظاهر شود براى او شوم است: كلاغى كه فرياد كند از جانب راست او و سگى كه دم را علم كرده باشد و گرگى كه بر دم خود نشسته باشد و بر روى او فرياد كند، پس سه مرتبه بلند شود و پست شود و آهويى كه از جانب راست او بيايد و به جانب چپ او برود و جغدى كه فرياد كند و زن پير سفيدمويى كه روبه‌روى او بيايد و ماده الاغى كه گوشش بريده باشد؛ پس كسى كه از ديدن آنها ترسى به خاطرش بيايد، بگويد: «اعتصمت بك يا رب من شر ما أجد في نفسي فاعصمني من ذلك». چون اين را بگويد، ضررى به او نرسد»، منبع اين روايت را نيز نيافته و آن را چنين ترجمه كرده است: «و في الحديث عن الإمام الكاظم(ع) أنه قال: سبعة أشياء إن قابلها المسافر قبل سفره فإنها شؤم عليه: نعيق الغرب من جانبه الأيمن و الكلب إذا رفع ذيله و الذئب إذا كان جالسا على ذيله و عواء الذئب في وجهه ثلاث مرات و مجيء الغزال من جانبه الأيمن و ذهابه إلى الجانب الأيسر و صراخ البوم و مجيء العجوز ذات الشعر الأبيض إليه و الأتان (أنثى الحمار) المقطوعة الأذنين؛ فإذا حصل الخوف لديه من هذه فليقل: «اعتصمت بك يا رب من شر ما أجد في نفسي فاعصمني من ذلك، لأن هذا يدفع الضرر عنه»» هرچند بررسى تفصيلى اين ترجمه در مواردى كه مترجم به ترجمه مطالب پرداخته، از نظر مطابقت با متن فارسى، كارى مشكل و تخصصى است و فرصت فراوانى مى‌طلبد، ولى با بررسى اجمالى اين اثر، مشخص شد كه مترجم در برگردان مطالب به موفقيت دست يافته و اشكالى در آن مشاهده نشد. مترجم محترم، هرچند در ترجمه مقدمه نويسنده، فهرست باب‌هاى كتاب را آورده و بعد از «الباب الرابع عشر: في آداب السفر»، چنين ترجمه كرده است: «خاتمة: في بيان بعض الفوائد المتفرقة»، ولى با تأسف، افزون بر آنكه خاتمه كتاب را ترجمه نكرده، از يادآورى اين نكته نيز خوددارى ورزيده و گويى به‌صورت كلى اين مطلب را به طاق نسيان سپرده است. خاتمه، در متن فارسى، مفصل (16 صفحه) است. هرچند مترجم در مقدمه‌اش يادآور شده كه به منابع اندكى از روايات دست نيافته است و اين روايات بيشتر از ده مورد نيست، ولى اين موارد، بيش از اين است و به‌طور دقيق با جستجوى عبارت «لم نجده» و «لم نجده في المصدر» و «لم نعثر عليه»، تعداد 36 روايت در اين اثر پيدا مى‌شود كه منبع روائى‌اش به دست نيامده است.

مرحوم علامه محمدتقی جعفری مانند سایر حکمای اسلامی به رابطه مستقیم بایدها و نبایدها (و به طور کلی ارزش‌ها) یا اصول اخلاقی با هست‌ها و نیست‌ها یا فلسفه قائل می‌باشند. زیرا از نظر حکمای اسلامی همه حقایق اخلاقی در عالم واقع حقیقتی دارند که عقل انسان آنها را درک می‌کند. به عبارت دیگر اخلاق انکشاف حقایق از واقع است. بر این اساس حکمای اسلامی معتقد به حسن و قبح ذاتی و عقلی مفاهیم و گزاره‌های اخلاقی می‌باشند. دیدگاه خاصی نیز نزد برخی از فلاسفه اسلامی مطرح بوده مبنی بر اینکه می‌توان به کمک مقدمات فلسفی، گزاره‌های اخلاقی را اثبات نمود. اما مرحوم علامه جعفری به این نظریه اعتقادی نداشته و نیز اعتباری بودن مفاهیم و گزاره‌های اخلاقی را که از سوی علامه طباطبایی مطرح شده بود، نپذیرفتند. ایشان به نظریه ذاتی بودن حسن و قبح مفاهیم و گزاره‌های اخلاقی معتقدند. در این پایان نامه در صدد تبیین نظریه ایشان در این باره می‌باشیم.

روش‌شناسی بحثی است که در میانه دو بحث «روش تحقیق» و «معرفت‌شناسی تحقیق» قرار می‌گیرد و در آن، در مقام نقد روش‌های تحقیق، از مبانی و پیش زمینه‌های فکری آنها سخن می‌رود. در این رساله از روش‌های موجود در اخلاق کاربردی معاصر بحث می‌کنیم و آنها را به قصد رسیدن به رهیافتی اسلامی، به بوته نقد می‌گذاریم. این روش‌ها به طور کلّی عبارتند از: قیاس‌گرایی، استقراءگرایی، و اصل‌گرایی. این روش‎ها برای رویارویی با مسائل دشوار اخلاقی پیشنهاد شده‎اند.

«تفصيل النشأتين و تحصيل السعادتين» تأليف محمد بن مفضل راغب اصفهانى، به زبان عربى است. و مشتمل بر بررسى و شناخت ابعاد مختلف انسان و شخصيت او مى‌ باشد./ نام كتاب از چهار آيه قرآن گرفته شده است كه بدين ترتيب مى‌ باشد: الف) نشأتان: آيه اول: «و لقد علمتم النشأة الاولى فلو لا تذكرون» آيه دوم: «ثم ينشئ النشأة الآخرة إن الله على كل شيء قدير». ب) سعادتان: آيه اول: «اذكروا نعمتى التى انعمت عليكم» آيه دوم: «و اما الذين سعدوا ففى الجنة»./ كتاب، مشتمل بر مطالب و مباحث مهمى پيرامون انسان است كه مؤلف آن را در سى و سه باب بيان نموده است و در بيان مطالب از آيات قرآن كريم، روايات شريفه و اشعار استفاده نموده است./ اولين باب كتاب، در مورد شناخت انسان از خودش (خود شناسى) است. مؤلف، در آغاز اين باب مى‌گويد كه برخى از حكما يك مرتبه گفته‌اند اولين چيزى كه براى انسان لازم و ضرورى است شناخت از خويشتن است. و بار ديگر گفته‌اند اولين چيزى كه بر انسان لازم است شناخت خداوند متعال است. و اين دو با هم منافات ندارند. و سپس اين مطلب را توضيح مى‌دهد. مؤلف، ذكر مى‌كند كه انسان براى شناخت خويش بايد بر امورى اطلاع و آگاهى داشته باشد. وى هشت مورد را بيان مى‌نمايد. يكى از مواردى كه ذكر مى‌كند اشاره به اين مطلب است كه مى‌گويد، كسى كه خود را شناخت به تحقيق خدا را شناخته است و در اين زمينه آيه «سنريهم آياتنا في الآفاق و في انفسهم» را توضيح مى‌دهد. / يكى از ابواب كتاب، پيرامون اين مطلب است كه انسان مقصود عالَم است و بقيه براى انسان به وجود آمده‌اند. مؤلف، در اين زمينه آياتى را بيان مى‌نمايد. برخى از آيات ذكر شده عبارت است از: 1. «انى جاعل في الارض خليفه» ؛ 2. «و لقد كرمنا بنى آدم و حملناههم في البر و البحر و رزقناهم من الطيبات و فضلناهم على كثير ممن خلقنا تفضيلا» ؛ 3. «هو الذى خلق لكم ما في الارض جميعا» ؛ 4. فاذا سويته و نفخت فيه من روحى فقعوا له ساجدين» ./ از جمله ابواب كه مؤلف بيان مى‌كند و به شرح و توضيح آن مى‌پردازد در مورد انواع عبادت از علم و عمل است. مؤلف، چنين بيان مى‌كند: «عبادت دو نوع است. علم و عمل، و حق اين است كه اين دو متلازم هستند چون علم مانند ريشه و شالوده است و عمل مانند بنا و ساختمان، و چنان چه شالوده بدون بنا شايسته نيست، و بنا هم بدون شالوده برپا نمى‌شود. هم چنين علم بدون عمل شايسته نيست و عمل بدون علم هم شايسته نيست و...». در ادامه در مورد شرافت علم و عمل مطالبى ذكر مى‌كند. مؤلف، در اين باب در دو فصل پيرامون علم توضيحاتى بيان مى‌نمايد. / آخرين باب كتاب در مورد شرافت انسان بر ملائكه است. مؤلف، توضيح مى‌دهد كه انسان دو نوع است. يكى فقط ظاهر انسان را دارد از نظر جسمى و بدنى. ديگرى انسان است به معنايى كه هدف خلقت بوده است. در پايان اين باب اين آيه نقل مى‌شود: «و الملائكة يدخلون عليهم من كل باب سلام عليكم بما صبرتم فنعم عقبى الدار» .