مرور درختی موضوعات | کتابخانه مجازی الفبا

تعارض اجتماعی هرگونه رفتار، تفکر و احساس خصمانه آگاهانه است که در سطوح مختلف روابط اجتماعی رخ می‏دهد. این معضل اجتماعی، عواقب و خسارات فردی و اجتماعی فراوان و گاه جبران ناپذیری را به‌دنبال دارد. هدف از پژوهش حاضر، بررسی جایگاه و نقش أصل قرآنی «قول حسن» در مدیریت تعارض‎های اجتماعی است. در این تحقیق با روش تحلیلی توصیفی، به بررسی فقره «قُولُواْ لِلنَّاسِ حُسْنًا» از آیه 83 بقره از دیدگاه مفسران پرداخته شده است. سپس جایگاه أصل «قول حسن» در تنظیم روابط اجتماعی و مدیریت تعارض‏ها بررسی گردیده است. أصل «قول حسن» یکی از رهنمون‏های جامع قرآن در ارتباط با تنظیم شکل روابط افراد اجتماع با یکدیگر است. میان مفسران اختلاف‌هایی در خصوص قلمرو سه واژه «قولوا»، «الناس» و «حسنا» وجود دارد. نظریه مختار آن است که این سه واژه مطلق بوده و به‌وسیله آیه یا روایتی نسخ نشده‏اند. بر أساس این دیدگاه و همچنین مطابق تفسیر مفسران از این آیه، «قول حسن» معنایی بسیار گسترده به‌لحاظ خطاب، مخاطب و أبعاد دارد و بسیاری از آموزه‏های دینی را در خود جای می‏دهد؛ لذا نقشی به‏سزایی در تنظیم روابط اجتماعی و مدیریت تعارض‏ها خواهد داشت. البته این أصل در موارد مختلف مصادیق مختلف خواهد یافت.

هدایت مدعای مشترک همه أدیان است؛ این حقیقت در اسلام حول محور صراط مستقیم شکل گرفته است. أهمیت و ضرورت فهم معنای صراط به وزان أصل هدایت بوده و هرگونه تفسیر نادرستی که آن را در وادی تعدد و نسبیّت بیندازد، نقض غرض نزول قرآن و إرسال پیامبران خواهد بود. ملاصدرا با تفسیری حکمی از صراط و چیستی آن در آیات قرآن، أفق جدیدی را برای أذهان باز می‌نماید؛ نظر ایشان افزون بر دو کتاب تفسیر القرآن الکریم و أسرار الآیات و أنوار البیّنات در کتاب‌های دیگرش نیز نمود یافته است، این تحقیق به مبناسازی ایشان برای تفسیر حقیقت صراط پرداخته و سپس به بررسی آیاتی که ایشان در فهم این مهم در آنها دارای تحلیل و تفسیر بوده‌اند، پرداخته و در نهایت با جمع‌بندی مطالب تفسیری، تعریفی از صراط و صراط مستقیم ارائه می‌دهد که لازمه ذاتی آن وحدت است.

عموم مفسران تمام کاربردهای قرآنی «صالح» را ناظر به صلاح در عمل دانسته و فاعل هر عملِ دارای صلاح را صالح شمرده‌اند، اما برخی از مفسران با توجه به بخشی از کاربردهای قرآنی صالح و توصیف پیامبران الهی به این وصف و نیز درخواست شماری از پیامبران برای قرارگرفتن در شمار صالحان، بر این باورند که صالح، بیانگر منزلتی ویژه و ناظر به صلاح ذاتی است و با صرف انجام عمل صالح، انسان به این مقام دست نمی‌یابد. علامه طباطبایی و آیتالله جوادی‌آملی از این دسته‌اند. این پژوهش با روش توصیفی ـ تحلیلی با بررسی دیدگاه فوق، آن را دیدگاهی مستحکم و قویم یافته و بر دیدگاه عموم مفسران ترجیح داده است. بنابراین دیدگاه، قرآن کریم به هر کسی که عمل صالح انجام دهد، صالح اطلاق نمی‌کند، بلکه در بسیاری از آیات قرآن کریم صالح، منزلتی ویژه و وصف کسی است که گوهر ذاتش صالح باشد و صلاح در او ملکه و فصل مقوم وی گردیده باشد.

یکی از مطالب عمیق و درخور بحث و تحقیق در بسیاری از علوم انسانی، موضوع هویت است. مفهوم هویت هرچند جدید و نوظهور است، ریشه‌های آن به قرون گذشته و حتی زمان پیش از اسلام بر می‌گردد. مولانا شاعر معناگرای بزرگ قرن هفتم، برمبنای اثرپذیری تأویلی از قرآن، تعبیر و تفسیر دیگری از مفهوم وطن و هویت دارد. هویت در قرآن بیشتر بر مبنای خودشناسی و بازگشت به فطرت الهی انسان است و همچنین به مقام والای انسان در پهنۀ هستی توجه می‌شود. نگاه قرآن به هویت جمعی، بیشتر به‌صورت «امت واحده» و اتحاد بین امت‌ها است. قرآن دلیل برتری انسان‌ها و امت‌ها را تفاوت‌های ظاهری بیان نمی‌کند؛ بلکه در برتری تقوا، کسب دانش و جهاد فی سبیل الله معرفی می‌کند. در اندیشۀ مولانا عشق به ذات احدیت و انسانیت مبتنی بر نظریۀ جهان وطنی موج می‌زند؛ بنابراین نباید انتظار داشت او با تأکید بر ملی‌گرایی، آدمیان را به زندگی مادی و سرزمین مادری محدود کند. در نظر او، پس از ارج‌نهادن به هویت الهی، ذاتی و فردی، فراملی‌گرایی یا هویت جمعی اهمیت خاصی پیدا می‌کند. مولانا در مثنوی از مفهوم وطن به‌نوعی آشنایی‌زداییِ معنایی کرده است؛ از این رو آشنایی‌زدایی در حوزۀ معنا و تأویل‌های جدید از واژه‌ها و مفاهیم نیز نمود دارد. در این پژوهش به شیوۀ تحلیل محتوای سروده‌های مولانا در مثنوی، جنبه‌های متفاوت هویت بررسی شده‌اند.

جیمز بلمی ازجمله مستشرقانی است که گمان می‌کند اشتباهاتی در متن قرآن وجود دارد. او به دلیل پیدانکردن داستان «شعیب» در کتاب مقدس و واژۀ «شعیب» در زبان‌های عبری، آرامی و کتیبه‌های عرب باستان، معتقد است واژۀ «شعیب» در قرآن، صحیح ثبت نشده و اصل آن «شعیا» یعنی صورتِ عربی کلمۀ «اشعیاء» است و داستان «شعیب» در قرآن بازگویی از پیش‌گویی «اشعیاء» دربارۀ عرب است و اصحاب ایکه، بازرگانان ددان در زمان اشعیاء نبی بوده‌اند. اهمیت بررسی ادعاهای او آن است که کمترین نتایج حاصل از آنها، تأکید بر اخذ قرآن از کتاب مقدس، تشکیک در واقع‌نمایی و صحت داستان‌های تاریخی و خدشه در اعتقاد به تحریف‌نشدن قرآن است. نقد ادعاهای تفسیری او، در نتایج پیش‌گفته تردید وارد می‌کند. نتایج پژوهش حاضر نشان می‌دهند نام‌ «شعیب» در اصل عربی است و نام‌هایی از ریشۀ «شعب» از زمان قبل اسلام در زبان عربی وجود داشته‌اند. دلایلی نظیر تکرار نزول داستان شعیب در طول دوران نزول تدریجی، تداول قرائت، حفظ و آموزش قرآن، شیوۀ کتابت قرآن با حضور شاهدان و املاءکنندگان و ... استنساخ اشتباه این واژه را ناممکن می‌کند. همچنین، اقتباس «داستان شعیب» از «پیش‌گویی اشعیاء دربارۀ اعراب»، با توجه به تفاوت‌های بنیادین در غرض، موضوع و جزئیات این دو داستان، پذیرفتنی نیست. همچنین توجیه لازم برای تطابق ددان با ایکه وجود ندارد. نتیجۀ مهم دیگر آنکه تغییر واژۀ «شعیب» به «اشعیاء» با معیارهای اصلاح متن بلمی مانند بهبود معنای متن و سازگاری با سبک قرآن مطابق نیست.

مبارزه با قرآن کریم به روش‌های مختلفی از آغاز نزول انجام شده و هنوز ادامه دارد. یکى از روش‌های مقابله دشمنان که امروزه شدت گرفته، ترویج شبهات علیه قرآن کریم جهت تضعیف اعتقادات مسلمانان است. در این راستا کتابی با عنوان «نقد قرآن»، از دکتر سها منتشر گردیده که گفته شده، کامل‌‌ترین کتاب در زمینه نقد قرآن است. نویسنده که تلاش کرده وجود خطا و ضعف را در قرآن کریم ثابت کند، در بخش شبهات علمی علیه قرآن، با استناد به آیات و روایاتی، به نقد آیات مربوط به هفت آسمان پرداخته و این نظریه را ضمن ارتباط دادن به نظریه بطلمیوسی و افسانه‌های کهن، اشتباه علمی دانسته ‌است. این تحقیق قصد دارد به نقد و بررسی دقیق ادعای مطرح شده بپردازد. پژوهش حاضر، به روش توصیفی- تحلیلی با گرایش انتقادی و بر اساس منابع کتابخانه‌ای انجام شده و هدفش دفاع از نظریه وحیانی و حق بودن همه داده‌‌های قرآن، از جمله داده‌های علمی آن است. حاصل پژوهش این است که اولاً نویسنده به روایات ضعیف اتکا کرده، ثانیاً "هفت آسمان" ریشه در وحی داشته و از آنجا به اساطیر ملل وارد شده، نه بالعکس و ربطی به هیئت‌ بطلمیوسی، که در آن سخن از هشت یا نُه فلک است، ندارد. ثالثاً نه‌تنها هیچ دلیل علمی بر رد موضوع هفت آسمان وجود ندارد، بلکه وجود آسمان مطبق ‌(لایه‌های جو) از یافته‌های مسلم و قطعی علمی است که می‌تواند کشفی علمی برای تأیید نظر قرآن باشد، هر چند که یافته‌های علم تجربی در این عرصه هنوز بسیار اندک است.

قرآن کریم به صورت مکرر از اطعام به نیازمندان جامعه سخن گفته است چرا که این گروه در ابتدایی‌ترین نیاز خود یعنی خوراک درمانده‌اند. پر واضح است این آیات در یک بستر تاریخی نازل شده‌اند لذا تدبر در آن‌ها مطابق با ترتیب نزول و با توجه به حوادث و مخاطبان عصر نزول می‌تواند مراحل تشریع یک حکم را آشکار کند. پژوهش حاضر با همین هدف به نگارش درآمده است. بدین‌سان طبق روایات معتبر ترتیب نزول، چینش آیات اطعام مسکین مشخص گردید و سعی بر آن شد با مقارنه این آیات مراحل نهادینه‌شدن این فرمان الهی کشف شود. در سور ابتدایی مکی با تشویق و انذار نسبت به خوراک دادن نیازمندان سعی در ایجاد آگاهی و معرفت بنیادی نسبت به این موضوع شده است. در اواخر این دوره اطعام نیازمندان به صورت جدی‌تر دنبال می‌شود و اعلام می‌گردد در اموال مردم حقی برای بینوایان است. در مدینه و با تشکیل حکومت اسلامی کمک به نیازمندان به صورت یک حکم فقهی در می آید و منابع آن‌ از طریق خمس،زکات، انفاق و کفاره اعمال منهی عنه تأمین می‌شود.

تفسیر اخلاقی، یکی از گونه های متمایز تفسیر قرآن کریم است و از جمله مهم‌ترین مؤلفه-های این مکتب تفسیری، مبانی و زیرساخت‌های معرفتی آن محسوب می شود. اعتقاد به وحیانی بودن قرآن، حجیت ظواهر قرآن و جواز تفسیر آن که از مبانی عام تفسیری است، در تفسیر اخلاقی قرآن نیز وجود دارد اما آنچه رویکرد اخلاقی به تفسیر قرآن را از سایر رویکردهای تفسیری متمایز می‌کند، مبانی خاص آن است که مهم‌ترین آنها عبارتند از: هدایت بخشی و انسان‌سازی قرآن، انحصار کمال انسانی در اخلاق‌مداری، ملازمۀ مفاهیم قرآنی با فضایل اخلاقی، اشتمال تکالیف شرعی بر بن‌مایه‌های اخلاقی و اخلاقی بودن زبان تخاطب در قرآن. بر اساس این مبانی و مستندات قرآنی، روایی و عقلی که زیرساخت این مبانی را تشکیل می‌دهد، می‌توان ادعا کرد که در سراسر قرآن، مفاهیم اخلاقی در قالب و زبان خاصی حضور دارد. از این رو عنایت به تفسیر قرآن با رویکرد اخلاقی امری بایسته و ضروری است.

قرآن کریم، این کلام الهی، از اجزائی تشکیل شده است که هر یک، کارکرد خاص خود را دارند. یکی از این اجزاء مهم، سوره می‌باشد که هر یک با ساختار و شاکله‌ی خاص خود، شخصیت و هویتی ویژه دارد. مفهوم ساخت به معنای شبکه‌ای است که عناصرآن در ارتباط متقابل با یکدیگر است و مفهوم ساختار سوره ناظر به تبیین نظم و ارتباط آیات، انسجام اجزاء و نیز ارتباطی است که بین همه این اجزاء با کلیت سوره ایجاد می‌شود. نگاه ساختارگرایانه به قرآن پیشینه در صدر اسلام دارد و در خود کلام الهی و روایات اهل بیت (ع) با ارائه‌ی گونه‌های متعدد روایی قابل رهگیری است. این پژوهش در پی پاسخ به این پرسش است که مفهوم اولیه ساختار در بیان قرآن و کاربرد آن در روایات اهل بیت(ع) چگونه است؟ از مهم‌ترین مصادیق توجّه به این ارتباطات در کلام اهل بیت(ع) می توان به سرآغاز و پایان سوره، تبیین مفردات با نظر به کلیت سوره، ارتباط آیات مجاور و غیر مجاور، تفسیر سیاقی آیات و تقسیم‌بندی ساختار سوره در احادیث اشاره کرد. این موضوع ریشه در تفسیر قرآن به قرآن دارد و هدف این نوشتار بررسی این موضوع در سخن قرآن و حدیث است.

زبان‌شناسیِ شناختی، شاخه‌ای از دانش زبان‌شناسی است که زبان را ابزاری برای نظم، سامان بخشی، پردازش و انتقال اطلاعات قلمداد می‌کند و به بررسی رابطه میان زبان، انسان، ذهن او و تجارب اجتماعی و فیزیکی او می‌پردازد. "طرح‌واره‌های تصویری" که حاصل حرکات جسم انسان، تعاملات ادراکی و نحوه برخورد با ادراک است، یکی از شیوه‌هایی است که "معناشناسیِ شناختی" برای درک مفاهیم انتزاعی از آن بهره جسته است. ازآنجایی‌که قرآن کریم کتابی است مبارک و برکتی است به وسعت همه روزگاران که‌ علاوه بر عصر خود، کتاب‌ هدایت‌ و تربیت‌ همه‌ انسان‌ها در تمام‌ دوران‌هاست؛ شایسته است برای هدایت، کشف حقایق آن و پی بردن به مفهوم و اراده متکلّم در هر زمان، متن قرآن کریم محور اصلی قرار گیرد و ترکیب‌های آن به‌صورت دقیق، واکاوی و بررسی شود. لذا پژوهش حاضر سعی دارد با رویکرد زبان‌شناسی و با استفاده از روش وصفیـ تحلیلی، با کشف و ترسیم انواع طرح‌واره‌های تصویری، واژه انتزاعی "عذاب" را بررسی نماید. دستاورد پژوهش حاکی از آن است که خداوند برای بیان و تفهیم هرچه بیشتر مفاهیم ذهنی و انتزاعی، ازجمله واژه پرکاربرد "عذاب"، از ساختاری معنی‌دار و جسمی شده در فضای سه‌بعدی استفاده کرده است که بر اساس تجربه ما از جهان خارج نمود روشن‌تری می‌یابد.