مرور درختی موضوعات | کتابخانه مجازی الفبا

در فاصله زوال ایلخانان تا پیدایش صفویان بر اثر تحولات مختلف سیاسی، اجتماعی و مذهبی، به تدریج نفوذ مذهب اهل سنت در ایران، از جمله آذربایجان روی به کاهش نهاد. از این رو، مقارن تشکیل دولت صفوی، وضع مذهبی آذربایجان، برای تغییر مذهب مساعدتر بود. در کنار این تحول، دولت های مختلف حاکم بر آذربایجان در این دوره، نه تنها سیاست های مذهبی متعصبانه ای در حمایت از تسنن اتخاذ نکردند، بلکه جلایریان و قراقویونلوها، تا بدان حد با شیعیان همدلی نشان دادند که از آن ها به عنوان دولت های شیعی یاد می شود. در این پژوهش، سعی شده با ارایه تصویری از روند تحولات مذهبی در آذربایجان، چگونگی فراهم آمدن زمینه های تحول مذهب از تسنن به تشیع در این خطه در دوره مذکور، تبیین گردد.

قرائیم، یکی از کهن ترین فرقه های موجود یهودیت پس از جریان رسمی آن ربانیان - می باشد که در میانه قرن دوم شکل گرفت و بعدها به عنوان جریانی غالب در میان برخی مراکز یهودی ایران مورد پذیرش قرار گرفت. نکته مهم درباره فرقه قرائیم، تاثیرپذیری آنها از کلام اسلامی و تعاملشان با جریان کلامی معتزله است. نوشته حاضر، ضمن بررسی تاریخچه شکل گیری و تکوین قرائیم، برخی وجوه تاثیرپذیری قرائیم از کلام اسلامی را مورد بحث قرار داده است.

حکومت خوارزمشاهیان (491- 618 ق) از جمله دولت های ترک تبار بود که در دوران ضعف و تجزیه حکومت سلاجقه، در خوارزم شکل گرفت. این سلسله، نظر به اتخاذ سیاست حمایت از معتزله وشیعه، فرصت تاریخی و بستر مناسبی برای مکتب اعتزال و علویان در خوارزم خاصه برای نفوذ آنان در ساختار قدرت و مناصب اداری و تشکیلات دیوانی فراهم کرد. در این مقاله کوشش شده، مقاصد سیاسی دولت خوارزم شاهیان بازبینی شود تا بر مبنای آن نقش سلاطین خوارزمشاهی در ایجاد زمینه های لازم برای رشد جریان های فکری و عنایت ویژه آنان به عقاید معتزله و حمایت از علویان و شیعیان در برابر عباسیان در این سامان شناسایی شود.

اندیشمندان در طول تاریخ، نقش مؤثری در حیات سیاسی جوامع داشته اند. به همین جهت حکومتگران با آگاهی از نقش و جایگاه مهم آنان، برای سهولت سلطه بر جامعه و کسب مقبولیت و مشروعیت، تعامل با اندیشمندان و همراه ساختن حیات فکری جامعه را با حکومت ضروری می­دانسته­ اند؛ امّا این تعامل دوجانبه همیشه به سود طبقه حاکم نبوده، بلکه گاهی تفکر گروهی از اندیشمندان در مقابله با حکومتگران، موجب تضعیف یا حتی سقوط آنان گردیده است. مقاله حاضر، تعامل حکومتگران اموی و اندیشمندان جامعه را بررسی می کند و چگونگی شکل گیری، هدف و تاثیر گذاری هر یک از گروه ­های فکری مانند اهل حدیث، مرجئه، جبریون و قدریه را در دوره امویان تبیین می نماید و مدلل می سازد که اندیشمندان جامعه اسلامی درتعامل با خلفای اموی یکسان عمل نکرده اند. چنان که گروهی از اندیشمندان در خدمت خلفای اموی قرار گرفته و به ابزاری برای توجیه حکومت آنان تبدیل شدند، و در مقابل، گروهی دیگر به نقد خلفا و خلافت اموی پرداختند و منشا تغییر و تحولاتی در جامعه اسلامی گردیدند.

فراخوان پیروان ادیان دیگر به قبول اسلام که اصطلاحاً «دعوت» خوانده می­ شود، در بیشتر موارد با سه پیشنهاد: قبول اسلام، پرداخت جزیه یا جنگ همراه بوده است. پیشنهاد قبول اسلام به ایرانیان نیز به ­تفصیل در گزارش ­های متعدد آمده است. محتوای این گزارش­ ها دارای دو وجه متمایزند: وجه صوری و عینی رویداد­ها و دیگر، وجه دینی، معنوی و گرایش ­ها و بینش ­های راویان آن ها. گزارش ­های مختلف و وجود دیدگا­ه های متضاد درباره یک رویداد سؤال­ هایی برانگیخته است. نُت برخی از این گزارش­ ها را جعلی و مسأله دعوت در منابع را مضامینی داستانی و آن ها را فاقد اصالت و مصداق عینی می ­شمرد؛ امّا با نقد ابعاد مختلف دینی، اخلاقی، اقتصادی و اجتماعی محتوای گزارش­ ها و تحلیل مضمون نامه ها و گفتگوهای فرستادگان مسلمانان، به­ ویژه تحلیل رویارویی اعراب با رستم فرخ زاد، و نیز ملحوظ داشتن حواشی مربوط به جلوس یزدگرد معلوم می­ گردد که هرچند عرضه دعوت- یعنی نقطه ثقل گزارش­ های فتوح- در هر رویارویی ممکن نبوده، امّا ادّعای مجعول بودن آن را نیز نمی­ توان تأیید کرد.

موقعیت تجاری، ثروت سرشار و وضعیت جغرافیایی برتر خوارزم، موجب شد فاتحان مسلمان از همان سال های اولیه ی یورش به خراسان، به خوارزم توجه کنند. حمله های شش گانه ی اعراب به خوارزم، در منابع تاریخی به صورت پراکنده و متفاوت روایت شده است. از سه لشکرکشی اول، داده های بسیار ناقصی در دست است که به دلیل محدود و یکتا بودن روایت، نقدپذیر نیستند. تنها از سه حمله ی واپسین، روایت هایی با داده های متعدد و گاه متعارض در منابع نقل شده است، که یک حمله توسط یزید بن مهلب، و دو لشکرکشی دیگر به وسیله ی قتیبة بن مسلم انجام گرفت. این روایت ها با منشأهای متفاوت در چهار منبع مهم، یعنی آثار بلاذری، طبری، ابن اعثم و بیرونی، آمده است. روایت بیرونی، به دلیل منشأ آن، با روایت های سه گانه ی دیگر جهت گیری متفاوتی دارد. روایت های مورخان سه گانه ی نخست نیز، با وجود تفاوت درحجم داده ها، به دلیل تشابه در منشأهای روایت، رویکردی طرفدارانه از حمله ی اعراب به دست می دهند. این مقاله درصدد است با بهره گیری از نقد روایت، به تحلیل انتقادی روایت های فتح خوارزم بپردازد. براساس بررسی های انجام شده، به نظر می رسد مورخان سه گانه ی نخست، باوجود ارائه ی داده های متفاوت، به دلیل منشأ واحد خبر، نتوانسته اند روایت منصفانه ای از دو جناح قدرت ارائه کنند. آنان با موضع گیری طرفدارانه ی خویش درصدد مشروعیت بخشی به حملات قتیبه هستند. منابع، با خلط دو حمله ی قتیبه، از آن روایتی ارائه کرده اند که به علت بهره گیری از روایت های متعدد، دارای ساختاری ناپیوسته و از نظر محتوا نامنسجم هستند.

ملوک بنی قیصر کیش در حدود نیمه نخست سده پنجم هجری قمری، موفق به تشکیل دولتی محلی در جزیره کیش شدند. آن ها در اواخر سده پنجم و اوایل سده ششم هجری قمری، در پی گسترش نفوذ خود بر سراسر سواحل خلیج فارس برآمدند. از جمله اقدامات آن ها، گسترش نفوذ خود در سرزمین بحرین، واقع در ساحل جنوبی خلیج فارس، بود. از سال 469 ه. ق، حکام محلی در منطقه بحرین بر سر کار آمدند که به دلیل نام موسس خود، امیر عبدلله بن علی العیونی، به حکام عیونی مشهور شدند. حکام عیونی حدود دو سده (469-636 ه. ق) بر نقاطی چون الاحساء، قطیف و اوال حاکمیت داشتند. ملوک بنی قیصر کیش در اواخر سده پنجم یا اوایل سده ششم هجری، حملاتی از کیش به بحرین ترتیب دادند و سرانجام موفق شدند حکام عیونی بحرین را به تابعیت خود در آورند. این نوشته در پی بررسی روابط سیاسی - اقتصادی ملوک بنی قیصر کیش و حکام عیونی بحرین، و تحلیل نتایج ناشی از این روابط است. بنابراین، با استفاده از روش توصیفی - تحلیلی و با تکیه بر منابع دست اول نشان داده شده است که حکام عیونی بحرین به لحاظ سیاسی و اقتصادی تابع ملوک بنی قیصر کیش بوده اند.

چکیده: ابى العباس احمد بن محمد بن ابى ربیع، در آستانه فروپاشى خلافت عباسى در بغداد، در حالى که در فقه سیاسى اهل سنت در مقوله فرمانروایى و شالوده های حاکمیت، اساس نگرش بر زعامت مسلمانان و نظام سیاسى بود، با عدول از این مبانى و با رویکردى عقلانى و فلسفى، همراه با روش و نگرش اندرز سیاسى، اثرى به نام سلوک المالک فى تدبیرالممالک پدید آورد. این اثر، که در فصل چهارم آن به بیان اقسام سیاسات پرداخته شده است، از میان آثار مربوط به تاریخ اندیشه سیاسى در اسلام، در شیوه بررسى موضوع سیاست و مملکت دارى و ارکان قدرت، وظایف فرمان روا در نظام سیاسى، در سنجش با غالب آثارى که درباره این موضوع بحث کرده اند، اثری متفاوت به شمار می آید. مقاله حاضر، جستارى است توصیفى-تحلیلى درباره مبانى و ارکان اندیشه سیاسى ابن ابى ربیع، همراه با مقدمه اى در خصوص بنیان های تعلقات کلامى و مذهبى نویسنده.

متون منثور و منظومی که در طول تاریخ به یادگار مانده، بر مبنای بستر سیاسی، جامعه شناختی، اندیشگانی حاکم بر آن شکل گرفته؛ و نه تنها متاثر از این موقعیت ها، بلکه به نوعی جهت دهنده و تاثیرگذار نیز بوده است. ساخت های زبانی اغلب این متون، دارای بار ایدئولوژیک است و در کنار کنش بیانی، کنش های منظورشناختی و تاثیری نیز دارد.در تحلیل و فهم متون، رویکردهای متعددی وجود دارد. رویکرد تحلیل گفتمان انتقادی، رویکردی نوین در حوزه نقد و تحلیل محسوب می شود که معتقد است مسائل قدرت و سلطه، منجر به بروز گفتمان های متفاوت و با اهداف خاص می گردند. پیروان این رویکرد، ادبیات را سرشار از اظهارات فراواقعی می دانند که در پشت آن ها نهفته است و از این رو می کوشند ورای صورت های زبانی را بررسی کنند و از لایه های مختلف معانی و مفاهیم پرده بردارند.پژوهش حاضر سعی دارد با روش تحقیق توصیفی - تحلیلی و نیز با استفاده از رویکرد تحلیل گفتمان انتقادی بر پایه روش نورمن فرکلاف، قصیده بائیه حضرت فاطمه زهرا (س) را که پس از خطبه فدک سروده شده است، مورد نظر قرار دهد و در سه سطح توصیف، تفسیر و تبیین، نوع نگرش و بینش آن حضرت را بیان کند و ساخت های زبانی ایدئولوژیک این قصیده را روشن نماید. همچنین، کوشش می شود پیش از ورود به عرصه تحلیل، متن صحیح این قصیده، با استفاده از روش نقد تاریخی از بین اسناد، مورد بازبینی قرار گیرد. نتایج حاکی از آن است که حضرت فاطمه زهرا (س) با استفاده از صورت های زبانی و ساختار ایدئولوژیک کلام و نیز با استفاده از پیش زمینه های لازم برای کنش ارتباطی در انتقاد گفتمان های حاکم و رویکردهای نوظهور در جامعه اسلامی، در قصیده خود به دنبال باز تولید گفتمان نبوی در جامعه اسلامی بوده اند. ایشان در گفتمانی انتقادی از تغییر و تحولات جامعه پس از نبی اکرم (ص) صحبت می کنند و با ارجاع به دوران حیات نبی (ص)، الگوی شایسته را یادآور می شوند.

«الإرشاد فی معرفة حجج الله علی العباد» (تألیف: ۴۱۱ ق) معروف به «الإرشاد» کتابی کلامی تاریخی به زبان عربی درباره تاریخ اهل بیت (ع)، نوشته ابو عبدالله محمد بن محمد بن نعمان عکبری بغدادی معروف به شیخ مفید متوفای ۴۱۳ هجری قمری از متکلمان و فقهای برجسته شیعه است. این کتاب در دو بخش تشکیل شده که بخش اعظم آن به شرح حال و ذکر فضایل امام علی (ع) و شرح زندگانی امام حسین (ع) و واقعه کربلا اختصاص دارد. به دلیل اهمیت و جایگاه این کتاب، پژوهش‌ های فراوانی درباره آن صورت گرفته است. کتاب «الإرشاد» تاریخ زندگانی ائمه اطهار (ع) است که شیخ مفید با توجه به روایاتی که در اختیار داشته جمع آوری نموده است. شیخ مفید در این کتاب به فضایل اهل بیت (ع) و یاران آنان نیز اشاره دارد. کتاب «الإرشاد» از معتبرترین منابع روایی شیعه درباره تاریخ ائمه (ع) به شمار می‌ آید و بسیاری از منابع مهم شیعه که به زندگانی ائمه پرداخته‌ اند، این کتاب را مستند خود قرار داده‌ اند. این کتاب از مصادر بحارالانوار نیز می‌ باشد. کتاب «الإرشاد» بهترین کتاب برای دستیابی به منابع اولیه شیعه درباره زندگانی و فضایل ائمه (ع) است.