جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

روایت «لیلة‏التعریس» در شمار قصه‏های مشهوری است که در طول تاریخ اسلام، شهرت بسیاری داشته و در بیشتر منابع و متون اسلامی ذکر شده است؛ همچنین در شعر شاعران بزرگ ادب فارسی مانند مولوی نیز راه یافته است. البته با توجه به اختلافات نقل راویان در اصل داستان و همچنین مسائلی مانند عصمت و نبودِ سهو یا خطای پیامبر (ص) و مواردی مانند جعل یا تقیۀ راویان، همواره مخالفان و موافقان بسیاری برای این روایت وجود داشته است؛ ازاین‏رو، در این پژوهش با استفاده از روش اسنادی، ضمن تحلیل و بررسی این حدیث در متون و منابع اسلامی و نیز اختلافات شایع بین اهل سنت و شیعه در عصمت پیامبر (ص)، به رویکرد عرفانی مولوی نیز پرداخته شده است؛ زیرا مولوی در مثنوی، جدا از آرا و اندیشه‏های مخالفان و موافقان، بیشتر درپی تحلیل و تبیین عرفانی این داستان، پروراندن معانی بلند و باریک عرفانی و توجه به باطن و تأویل این داستان بوده و کمتر به ظاهر و لفظ آن اهتمام ورزیده است. مولوی بیشتر به فواید روحانی، ایمانی، اخلاقی و عرفانی روایت توجه داشته است و خواب پیامبر (ص) را نوعی استغراق، فنا و تجربۀ عرفانی می‏داند که بیانگر حالت وصال پیامبر (ص) با حق تعالی در همه حال است؛ درواقع مولوی با رویکرد عرفانی خود توانسته است به اختلافات کلامی این مسئله پایان دهد.

مسئلة سیادت شیخ صفی‌الدین اردبیلی، جدّ صفویان، از مسائل پرمجادله در تاریخ صفویان است. مهم‌ترین سند برای شناخت نسب‌نامة صفویان کتاب صفوةالصفا است که ابن‌بزاز اردبیلی (تألیف 759 ق.) در ترجمة احوال، سخنان و کرامات شیخ صفی‌الدین نوشته و از همان آغاز دستخوش دخل ‌و تصرفات بسیاری شده است؛ ازاین‌رو نگارندگان برای حل مناقشات دربارة سیادت شیخ صفی‌الدین تصمیم دارند با بررسی نسخه‌های صفوةالصفا و تبارشناسی آنها، وضعیت سیادت شیخ و خاندان صفوی را روشن کنند و بازتاب این تغییرات را در منابع صفوی نشان دهند. بررسی‌های نسخه‌شناختی بیانگر ردپای سیادت شیخ صفی‌الدین در نسخة نزدیک به نسخة مؤلف و تلاش‌های تدریجی و گام‌به‌گام رهبران طریقت صفوی برای تشدید سیادت اوست؛ همچنین در نسخه‌های پیشاصفوی کوشش شده است سیادت او به سیادت حسینی تبدیل شود؛ در این امر می‌توان به تلاش‌های آگاهانه و یکبارة میرابوالفتح برای تکمیل سیادت شیخ صفی‌الدین اشاره کرد. او این کار را با انتساب اجداد و فرزندان شیخ صفی‌الدین به سیادت حسینی و با انتساب خرقة شیخ زاهد گیلانی، استاد و پدرخانم، به خاندان سیادت در نسخه‌های صفوی به انجام رسانده است؛ ازاین‌رو هدف رهبران طریقت صفوی اثبات سیادت حسینیِ شیخ صفی‌الدین و برتردانی او و طریقت صفوی بر دیگر مشایخ و طریقت‌های عرفانی ازطریق سیادت حسینی بوده است؛ هدف میرابوالفتح اثبات سیادت حسینی شیخ صفی‌الدین، انتساب حاکمان صفوی به شیخ صفی‌الدین حسینی‌نسب و معرفی آنان در مقام دنبال‌کنندگان طریقت معصومین در عصر غیبت برای حکومت بر ایران و کسب مشروعیت سیاسی بوده است؛ البته در منابع تاریخی، رفتارهای متفاوت و متناقض مورخان دربارة سیادت شیخ صفی‌الدین بازتاب یافته است و منابع تاریخی به سه دسته منابعِ خاموش، مردد و مؤید تقسیم می‌شود.

شطح و شطح‌گویی یکی از عناصر انکارناپذیر در تصوف اسلامی است. خراسانیان از هواداران شطح بوده‌اند و بیشترین شطح‌ها نیز از صوفیانِ خراسان روایت شده ‌است. بایزید بسطامی که پیشوای خراسانیان است، شطح‌های بسیاری بر زبان رانده است؛ یکی از مهم‌ترین آنها «سبحانی سبحانی ماأعظم شأنی» است. به این شطح در محافل صوفیانه بسیار توجه شد و مخالفان و موافقان بسیاری پدید آورد. در این پژوهش به بررسی سخنان مشایخ دربارة شطحیات بایزید به‌صورت کلی و سپس شطح سبحانی بایزید به‌صورت خاص پرداخته شده است؛ همچنین به آرای شمس تبریزی دربارۀ این سخن بایزید توجه می‌شود. نگاه منتقدانة شمس در تصوف، به موضوع شطح نیز راه یافته و به‌ویژه شطحِ سبحانیِ بایزید را از وجوه گوناگون بررسی و نقد کرده است. بررسی دیدگاه‌های شمس در این باره نشان می‌دهد او بر نظریات پیشینیان نسبت‌به این سخن بایزید آگاه بوده؛ اما به‌سبب خروج شطح از دایرۀ شریعت و عرف، آن را از گفتمان عرفانی خود خارج کرده است و از این منظر، بایزید و شطحیات او را نقد می‌کند.

تذکرة‏الأولیا مهم‏ترین اثر منثور عطار و از بزرگ‏ترین متون منثور عرفانی است. تذکرة‏الأولیا این امکان را دارد که مناسبات بینامتنی موجود در آن با آثار عارفان دیگر و حتی با مثنوی‏های خود عطار بررسی شود. هدف این پژوهش نشان‏دادن ارتباط متنی پنجاه و یک حکایت مشترک تذکرة‏الأولیاو مثنوی‏های عطار با رویکرد بیش‏متنیت ـ یکی از ارکان پنجگانۀ نظریۀ ترامتنیت «ژرار ژنت» ـ است که با روش توصیفی ـ تطبیقی به انجام رسید. یافته‏های پژوهش بیانگر ارتباط گستردۀ تذکرة‏الأولیا و مثنوی‏های عطار است. هر دو نوع بیش‏متنیت (همانگونگی و تراگونگی) در این آثار مشاهده می‏شود. این ارتباط بیشتر از نوع تراگونگی است. از میان مثنوی‏های عطار، بیشترین درصد حکایت‌های مشترک با تذکرة‏الأولیا به‏ترتیب در منطق‏الطیر، الهی‏نامه، مصیبت‏نامه و اسرارنامه مشاهده شد.