جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

بیان مسئله: مرصادالعباد اثری بدیع و ممتاز در پهنۀ ادب فارسی است؛ زبان و بیان آن گوشنواز و گاه شاعرانه است و ازنظر تصویری ـ بلاغی کتابی شگرف به شمار می‌آید. با توجه به شناختگی و شهرگیِ تمثیل در علوم بلاغیِ ما، مطالعۀ تصاویر مرصادالعباد اغلب متمایل به بررسی جنبه‌های تمثیلی آن بوده است و استعاره‌های آن در قالب دیدگاه‌های کهن بررسی شده است؛ حال آنکه مرصادالعباد خوشه‌های استعاریِ مبتنی بر نگرش سیاسی ـ اجتماعی دارد و با توجه به پراکندگی و گستردگی این خوشه‌ها می‌توان با نظریۀ استعارۀ مفهومی، نگاهی تازه به این اثر داشت. روش: روش تحقیق تحلیلی ـ توصیفی است و دامنۀ پژوهش مبنی بر متن مرصادالعباد است. نتایج و یافته‌ها: این تحقیق نشان داد رشته‌های استعاری در پیوند با یکدیگر، در متن تأمل‌برانگیز است و می‌توان آنها را خُرداستعاره نامید. شبکۀ خرداستعاره‌های به‌‌هم‌پیوسته از این قرار است: «هبوط روح در تن به‌منزلۀ جلوس پادشاه»، «خزانه‌داری خداوند به‌منزلۀ گنجینه‌داری پادشاه»، «ابلیس به‌منزلۀ مجرم و محکوم‌شده ازسوی سلطان»، «پرورش روح به‌منزلۀ پروردنِ باز شکاری»، «تبلیغ دین به‌منزلة تشکیلات اطلاع‌رسانی پادشاه». این پنج استعارۀ خرد، هریک دارای زیرمجموعه‌هایی بوده‌اند که در متن تحقیق با ذکر شاهدمثال و ترسیم نمودارهایی تبیین شده‌اند. همچنین، دقت در خُرداستعاره‌ها نشان می‌دهد که می‌توان مجموعۀ آنها را ذیل کلان‌استعارۀ «خداوندگاری به‌منزلة کشورداری» قرار داد.

بیان مسئله: برخی معتقدند تأثیرپذیری مولوی از عطار تا آنجاست که مثنوی ازنظر شکل و قالب و اشتمال بر حکایات، کاملاً متأثر از آثار عطار است؛ به همین سبب این پژوهش به‌دنبال معرفی جذبه و کشش و نشان‌دادن وجوه اشتراک این دو عارف در این موضوع است. کشش در اندیشۀ عارفان موهبت خاصی است که خداوند برای انسان رقم می‌زند. در اندیشة عرفانی، عارفان آدمیان را برای رسیدن به کمال روحانی به جهدی مستمر دعوت می‌کنند؛ اما از نظرِ آنان جهدِ خالی از عنایت، بی‌ثمر است. بسیاری از صوفیان نامدار و تأثیرگذار، اصالت و اهمیّت را به مجاهده و تلاش سالک داده‌اند و جذبه و عنایت را فرع دانسته‌اند. برخی دیگر از عارفان بزرگ نظیر مولانا و عطار، کشش را اصل دانسته‌اند و معتقدند چنانچه جذبه و کشش نباشد، تلاش سالک راه به جایی نمی‌برد. روش: این پژوهش به‌روش توصیفی ـ تحلیلی و با استناد به منابع کتابخانه‌ای به انجام رسیده است. یافته‌ها و نتایج: نتایج به‌دست‌آمده نشان می‌دهد مولوی و عطار برای تکمیل دین و شریعت عارف و برای رسیدن به معبود، بیشتر به جذبه تمایل دارند و دارای وجوه اشتراک بسیاری در این زمینه هستند؛ از نظر آنها، مجاهدت‌های سالک تنها تا جایی لازم است که نور جذبه بر سالک بتابد و سالک به مقصود برسد.

بیان مسئله: ادعای اصلی مقاله این است که در نسخۀ نویافته‏ای از تفسیر بحرالحقایق (نسخۀ شمارة 37 از کتابخانة حسن حُسنی‏پاشا) اطلاعات ارزشمندی از حیات و آثار نجم‏الدین رازی می‏توان یافت. نجم رازی در این گزارش مفصل، نخست استادان طریقت خود را به‏تصریح با این ترتیب معرفی می‏کند: 1) شیخ مجدالدین بغدادی؛ 2) نجم‏الدین کبری؛ 3) تاج‏الدین اُشنُهی؛ 4) شهاب‏الدین سهروردی. او به سبک عالمان رجال و حدیث، نوع و مدت مصاحبت، نوع اجازه‏نامۀ دریافتی از شیخ، تاریخ تلمّذ و حتی سبب تقدم و تاخّر آنها در ذکر را می‏آورد که دربردارندة اطلاعاتی تازه دربارة این استادان است. آنگاه گزارشی از سفرهای طولانی خود قبل از حملۀ مغول و پس از آن عرضه می‏دارد. روش: اطلاعات مستخرج از نسخة نویافتة تفسیر بحرالحقایق ، به‏شیوۀ تحلیلی با دیگر یافته‏های معاصران در این باب، مقایسه شده است. یافته‌ها و نتایج: براساس این شرح حال، معلوم می‏شود که نجم رازی از همان سال‏های نخستِ سیرِ آفاقی خود، در سال 601 ق. در خدمت سهروردی بوده؛ چندین نوبت در شهرهای مختلف از خدمتش بهره برده و چندین اجازه‏نامه از او دریافت کرده است. همنشینی دایه با تاج‏الدین اُشنهی در همدان و ردّ این پندار که او به هنگام حملۀ مغول از ری فرار کرده باشد و... از فروعات دیگر مقاله است. نیز طرح احتمال بازگشت نجم‏الدین از آناتولی به ایران (پس از استقرار مغول) و اقامت در خوزستان از دیگر یافته‏های این پژوهش است. به نظر می‏رسد این نسخه از تفسیر، با توجه به تاریخ کتابت آن، باید رونویسی از نخستین نگارش‏های نجم دایه در تفسیر خود باشد. نجم‏الدین در این مرحله از نگارش تفسیر، بسیار وابسته به الکشف و البیان ثعلبی است و از همان ابتدای مقدمه با ذکر منبع، نقل‌قول‏های بسیاری دارد.

بیان مسئله: دیباچۀ منظومه‌های غنایی همواره جایگاهی برای بیان اعتقادات و دیدگاه‌های شاعران است که پیش از ورود به داستان با طرح برخی مسائل کلامی، در تبیین اندیشه‌های خویش می‌کوشند. امیرخسرو دهلوی نیز به همین روش در منظومه‌های خود به پرورش مفاهیم کلامی می‌پردازد. روش: در این مقاله برجستگی مفاهیم کلامی در دیباچة مثنوی‌های امیرخسرو دهلوی با تمرکز بر مثنوی‌های «هشت بهشت»، «شیرین و خسرو» و «مجنون و لیلی» بررسی می‌شود. یافته‌ها و نتایج: پس از بررسی دیباچه‌ها ازنظر برجستگی مفاهیم کلامی، نتیجۀ به‌دست‌آمده این است که امیرخسرو دهلوی در بیشتر ابیاتی که متضمّن مفاهیم کلامی است، به آیاتی از قرآن کریم و یا احادیثی از ائمۀ معصوم ـ چه به‌صورت مستقیم و چه به روش غیرمستقیم و ضمنی ـ استناد کرده و از این راه به‌دنبال رسیدن به دو هدف بوده است؛ نخست آنکه به برجسته‌سازی مفاهیم کلامی با استناد به آیات و روایات بپردازد تا عقایدش را با این شیوه برای مخاطبانش باورپذیر کند و ازسوی دیگر، درپی ادای احترام به قرآن کریم و احادیث ائمۀ معصوم بوده است. از میان سه منظومۀ بررسی‌شده، مفاهیم کلامی در دیباچۀ منظومۀ «هشت بهشت» بیش از دو منظومۀ دیگر است و شاعر در دیباچۀ این منظومه به بحث دربارة مفاهیم متنوّع و متعدّدی از علم کلام پرداخته است.

بیان مسئله: مطالعات جدید روان‌شناختی به‌طور اقناع‌کننده‌ای اثبات می‌کنند که متغیر نوستالژی با میزان آگاهی و گسترة شناختی افراد رابطه‌‌ای بسیار عمیق دارد؛ ازهمین‌رو، نباید نوستالژی را فقط مفهوم و برایندی حسی و حسرت‌آور از یادکرد گذشته‌های خاطره‌انگیز دانست که پیامدی فروکاسته و انفعالی درپی دارد. نوستالژی در فهم واقعی، کارکردی عقلانی و کنشی فعال تلقی می‌شود که می‌توان با ایجاد زمینة گفته‌پردازی و بهره‌گیری از شریک گفتمانی به مبانی خلاقانه و مولد آن دست یافت. روش: این مقاله درپی پاسخ‌دادن به این پرسش‌ها به‌روش مطالعة کتابخانه‌ای به‌شیوه‌‌ای تحلیلی است: 1) آیا می‌توان نی‌نامه را یک متن نوستالژیکی عالی متفکرانه و کدهای زبانی آن را نوعی زبان رفتاری تصعیدی دانست؟ 2) آیا می‌توان رابطه‌‌ای معنادار از امتزاج نوستالژی و تصعید در نی‌نامه به دست آورد؟ یافته‌ها و نتایج: تمایلات واپس‌زده و تصعیدی به هیچ شکلی در روند زندگی انسان فراموش نخواهند شد و پیوسته به هر طریقی فرد را در چنبره و مخمصة فشار نیروهای درونی قرار می‌دهد؛ بنابراین، این نیروها یا از مجاری زبان و یا از رهگذر ارگانیسم، خود را بروز می‌دهند؛ از اینجاست که شعر و شاعر در مطالعات روان‌شناختی بسیار مهم و جدّی به شمار می‌روند. قدر مسلم با اتکای همین مفاهیم، مولانا توانسته است نی‌نامه را با ساحتی گفتمانی روایی برای تبیین جهانی متفکرانه نوستالژی و زبانی تصعیدی مدبرانه فراهم آورد.