جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

بیان مسئله: تسبیح موجودات یکی از مباحث مهم و کلیدی مطرح در قرآن کریم و تفسیرهای شیعه و سنی، احادیث روایی و نیز بیشتر تألیفات عرفانی است. اهمیت این مسئله تاحدی است که در شعر و ادبیات فارسی نیز بازتاب وسیعی داشته است و بسیاری از شاعران مشهور ادب فارسی در آثار خود، بدان پرداخته‌اند؛ البته دربارۀ چگونگی این تسبیح و شیوة استماع آن، در متون و منابع اسلامی، ادبی و عرفانی، اختلاف‌نظرهای فراوانی وجود دارد. نورالدین عبدالرحمن جامی از شاعران بزرگ قرن نهم و از پیروان دلبستۀ مکتب ابن‌عربی، تحت تأثیر آبشخورهای دینی و آموزه‌های ابن‌عربی و نیز به پیروی از شاعران پیشین کوشیده است تا با نگاهی متمایز، در آثار خود، به‌ویژه هفت اورنگ، به تبیین و تشریح این مسئله بپردازد. روش: در این پژوهش، سعی‌ شده است با استفاده از روش توصیفی ـ تحلیلی، ضمن بیان دیدگاه‌های مفسران، متکلمان و عارفان، این نگاه متفاوت نیز واکاوی شود. یافته‌ها و نتایج: جامی تسبیح موجودات را به دو گونۀ گفتاری و غیرگفتاری تقسیم کرده است؛ تسبیح گفتاری موجودات تنها با حس و خیال درک می‌شود و اصحاب کشف با کمک حواس و اصحاب عیان با یاری خیال و حواس باطنی می‌توانند این تسبیح را بشنوند؛ اما تسبیح غیرگفتاری یا حالی موجودات با گوش خردِ اهل حس فهمیده می‌شود؛ زیرا تسبیح گفتاری برای ارباب حس یا اهل کشف و نظر فقط با عقل، قیاس و ذکر لفظ و کلام درک‌پذیر است. درواقع تفاوت برجستۀ جامی با پیشینیانش در تحلیل و تبیین معمای پر رمز و راز چگونگی تسبیح موجودات، گذشته از نوع و شیوۀ استدلال، همین تسبیح قالی موجودات با نیروی خیال است.

بیان مسئله: عرفان شیعی رویکردی عمده در عرفان اسلامی است که در تبیین و تحلیل مفاهیم عرفانی، تفسیرهای ویژة خود را دارد. از آن میان، مبحث ولایت عرفانی در منظومة فکری عارفان شیعی جایگاهی بسزا دارد. کاشف دزفولی، عارف شیعی قرن دوازدهم، از عارفان گمنام و مجهول‌القدری است که صاحب ده‌ها کتاب و رسالة عرفانی است؛ با این حال سلوک فکری او چنانکه باید شناخته‌نشده است. ولایت انسان کامل یکی از مباحث کلیدی در آثار اوست. روش: در این مقاله آرای کاشف دزفولی، به‌روش تحلیلی‌توصیفی و مبتنی بر سنت اول و دوم عرفانی تحلیل شده است. یافته‌ها و نتایج: کاشف، مفهوم ولایت را در بستر وحدت وجود تفسیر کرده است؛ وی انسان کامل را مظهر نور الهی و او را حقیقت عقل می‌نامد. برتری ولی بر نبی، ختم ولایت در مهدی موعود، تعداد اولیا و صفات آنان، از دیگر موضوعات مرتبط با ولایت درآثار اوست. برخی از استنادهای کاشف به ابن‌عربی و شباهت آرای او در مبحث ولایت به دیدگاه عارفانی مانند حمویه، نسفی و سیّد حیدر آملی نشان می‌دهد که عرفان کاشف دزفولی در تداوم عرفان شیعی سده‌های هفتم و هشتم است؛ به‌طوری که این شیوة عرفانی و به‌ویژه مبحث ولایت را ازطریق کاشف دزفولی تا قرن دوازدهم می‌توان پیگیری و نقطه‌گذاری کرد. از این نظر، بررسی آرای کاشف دزفولی اهمیت و جایگاه ویژه‌ای دارد.

بیان مسئله: مجالس‌العشّاق (تألیف 909 ق.) یکی از تذکره‌های مهم و کهن زبان فارسی است. تعدد دست‌نویس‌های آن، که به بیش از هشتاد نسخه می‌رسد، بیانگر ارزش و اهمیت آن نزد پیشینیان است. با این وصف، در میان معاصران بیشتر به‌سبب محتوای نامتعارف آن و انتساب عشق مجازی به اولیا و بزرگان عرفان نقدهایی بر آن نوشته شده ‌است. روش: هدف ما در این مقاله ارائة نظریة عشق در مجالس‌العشّاق با تمسک به رویکردی تحلیلی و متن‌محور و گوشة چشمی به متغیرهای برون‌متنی خواهد بود. در کانون ادبی ـ عرفانی هراتِ قرن نهم، دو جریان مرتبط با عشق وجود داشته است؛ نخست، جریانی که ناظر بر انحراف جنسی و انحطاط اخلاقی است و غالباً در جهان بیرون از متن جریان داشته است و ما برای نامیدن آن از استعارة جریان سیاه عشق مجازی بهره می‌بریم و دیگر جریانی که عمدتاً در جهان متن دیده می‌شود و ناظر بر عشق به زیبایی و صور جمال الهی است. ما برای نامیدن این جریان از استعارة عشق مجازی سفید بهره گرفتیم. یافته‌ها و نتایج: این تحقیق نشان می‌دهد نظریۀ عشقی مجالس‌العشّاق، از نوع جمال‌شناسی الهی و عشق‌ورزی به آن جمال در آینة صور زیباست؛ اما مفصل‌بندی نادرست این جریان عشقی و آمیختن آن با انحراف‌های جنسی که در جهان خارج از متن متداول بوده، سبب شده است در ذهن پژوهشگران تصور نادرستی از این کتاب ارجمند شکل بگیرد. مسئلة اصلی مقالة حاضر به چالش کشیدن همین ذهنیّت‌های افراطی و تفریطی است.

بیان مسئله: صائن‌الدین علی معروف به ابن‌ترکۀ اصفهانی (770‑835 ق.) یکی از فلاسفه و عارفان متأثر از مکتب ابن‌عربی است؛ ازاین‌رو معنا، زبان و لفظ را نیز در چارچوب وحدت وجود تبیین کرده است. در این پژوهش دربارة مفاهیم مرکزی نظریۀ وی بحث می‌شود. روش: نگارندگان در این پژوهش کوشیده‌اند از رهگذر آثار و رسایل چاپی و مخطوط ابن‌ترکه، به‌روشی توصیفی‌تحلیلی، تبیین‌های معناشناختی و مؤلفه‌های مترتب بر آن را استخراج کنند و مفاهیم مرکزی نظریۀ وی را به بحث بگذارند. یافته‌ها و نتایج: نتایج حاصل از این پژوهش نشان می‌دهد وحدت وجود برای ابن‌ترکه امکانی فراهم آورده است تا بتواند ابعاد ناسوتی و تجریدی زبان را در کنار هم و در یک وحدت دیالکتیکی، تبیین و برپایة آن، نظریۀ إشعار را طرح‌ریزی کند. إشعار در دیدگاه ابن‌ترکه غایت خلقت آدمی است. انسان در عالم هستی در جایگاه إشعار قرار دارد. إشعار در آثار ابن‌ترکه به معنی آگاهانیدن است. إشعارکننده درواقع حقایق عالم ظهور را کشف می‌کند و رموز آن را درمی‌یابد؛ زیرا همۀ هستی کلمةالله است و انسان در مقام إشعار، قرائت‌کننده و بیانگر این کلمات است. ابن‌ترکه درپی آمیختن ابعاد تنزیهی و تشبیهی هستی، زبان ملفوظ را نیز، که امتداد نفس‌الرحمن در عالم اصغر است، دارای دو وجه جمالی و جلالی می‌داند و در همین راستا وضع الفاظ را نیز با تبیینی دوساحتی بررسی می‌کند.

بیان مسئله: فصل معاد یکی از بخش‌های مهم مرصادالعباد است که با قرائت عرفانی یکی از آیات قرآن کریم آغاز می‌شود. نویسنده معاد را بازگشت نفوس انسانی به حضرت خداوندی می‌داند که با سفر صفوف چهارگانة ارواح و طی هفت مرحله اتفاق می‌افتد. نویسنده ساختار نظام‌مندی برای این سفر بیان کرده است؛ با توجه به این ساختار، پرسش پژوهشی مهم این است که آیا می‌توان آن را با مراحل سفر قهرمان کمبل تطبیق داد. روش: این پژوهش از نوع توصیفی ـ کتابخانه‌ای است و روش تحلیل در آن بدینگونه است که ابتدا ساختار بخش منظور استخراج، و سپس با بخش‌های انطباق‌پذیر الگوی کمبل تحلیل و بررسی می‌شود. یافته‌ها و نتایج: بنابر یافته‌ها شرط شروع سیر استکمالی، جذبة الهی است. پس از شروع سفر، در بخش دوم، فرد مراحلی را می‌پیماید که کمبل آن را جادة آزمون‌ها می‌نامد. به عقیدة نجم‌الدین رازی، در این بخش، فرد باید چهار مرحلة نفس امّاره، لوّامه، ملهمه و مطمئنه را طی کند تا به غایت سفر خویش برسد. فرد در پایان این سیر استکمالی، مقیم بهشت موعود، یعنی همان بارگاه صفات خداوندی می‌شود. نویسنده دو سرنوشت متفاوت برای سالکان تعیین کرده است. به عقیدة وی اگر فرد، جزو سالکان باشد، پس از بازگشت، مأمور به راهدانی و رهنمایی است. کسانی که به‌شیوة مجذوبان سلوک کرده باشند، پس از بازگشت، مسئولیتی در قبال دیگران بر عهده نخواهد داشت. در کهن‌الگوی سفرِ قهرمان کمبل نیز به این دو سرانجام اشاره شده است.

بیان مسئله: مولانا برخی از اندیشه‌ها و تجارب عرفانی خود را تنها در گونة ادبیِ «مناجات» بیان می‌کند. وی افزون‌بر ایجاد نوعی فرم ویژة خلاقانه در مناجات، کارکرد برجستة آن را در انتقال مفاهیمی وضع می‌نهد که مقصود غاییِ داستان‌هایی در مثنوی با کاربرد آن حاصل می‌شود. هدف اصلی پژوهش عبارت است از: بررسی وجوه هنری این نوع ادبی در قالب زبانِ عرفانی؛ نقش بارز آن در بیان نکته‌های باطنی با شناخت روایت و تحلیل گفتمانی و نیز چگونگی بسط موضوعات متکثر در گذر تلفیق آنها در یک شبکة پیچیدة منسجم و هماهنگ. روش: این پژوهش به‌شیوة توصیف و تحلیل داده‌ها و مبتنی بر مبانی نقد و نظریه، با توجه به یک حدیث و چهار داستان از دفتر پنجم مثنوی و در 69 بیت به انجام رسیده است. یافته‌ها و نتایج: در اشاره به برخی یافته‌ها می‌توان گفت خطاب‌های عاطفی مولانا در شکل مناجات، زبان ویژه‌ای، هم در شکل و هم در محتوای آن می‌آفریند که نگرش تأویلیِ او را در دریافت معانیِ خاصی به این شیوه نشان می‌دهد؛ نیز تأکید می‌کند که این شیوة بیان علاوه‌بر ایجاد توازن و انسجام در میان اجزای داستان و از لابه‌لای پیچیدگی‌های معانی ضمنی، بعضی دلالت‌های عمیق و گستردة متن را به‌گونة مشخص‌تری ظاهر می‌کند؛ این قابلیتْ خوانش‌های متعددی از موضوع ارائه می‌دهد و از این طریق بر عملکرد کیفیِ خواننده برای درک صحیح‌ترِ وی از پیام‌های آن تأثیری آشکار می‌گذارد؛ بدین ترتیب علاوه‌بر القای مفاهیم عمیق عاطفی به خواننده، برخی خلأهای انتقال و دریافت شناخت دقیق مضامین عرفانی هم جبران می‌شود.

بیان مسئله: جریان شعری حجم در تاریخ شعر معاصر جریانی بیانیه‌محور بوده و از الگوها و ساختار‌های ویژه‌ای پیروی کرده است. خوانندگان شعر حجم نیز در طول زمان با خوانش نظریات یدالله رؤیایی از ظرفیت‌های متفاوت فلسفی، زبانی و زیبایی‌شناسانۀ آن آگاه شده‌اند؛ در این پژوهش به نقش عرفان در بوطیقای تصویر شعر یدالله رؤیایی پرداخته می‌شود. روش: پژوهش حاضر با محوریّت‌بخشیدن به نقش عرفان در بوطیقای تصویر شعر رؤیایی، به سطوح متفاوتی از این تأثیرگذاری در بُعد اخلاقی و مفاهیم عرفانی دست یافته است. در این راستا، به‌دلیل ظرفیت‌های لبریخته‌ها و هفتاد سنگ قبر، تحلیل و بررسی مجموعۀ این ویژگی‌ها بر این دو دفتر شعری انجام می‌شود. یافته‌ها و نتایج: بوطیقای تصویر در شعر یدالله رؤیایی مجموعه‌ای از ظرفیت‌ها و وجوه متفاوت است که الگوها و ساختارهای خود را از بیانیه‌های شعر حجم و نظریات یدالله رؤیایی می‌گیرد؛ وجوه متفاوتی مانند وجوه زبان‌شناسانه، پدیدارشناسانه، زیبایی‌شناسانه و عارفانه. دستیابی به وجوه مختلف یادشده مسئله‌ای است که در گذار از بیانیۀ شعر حجم و سیر تاریخی نظریات یدالله رؤیایی به وقوع می‌پیوندد. بررسی عرفان و نقش آن نیز در بوطیقای تصویر شعر رؤیایی در گذار از این مباحث و تمرکز بر بیانیۀ دوم حجم‌گرایی و حواشی شعر حجم امکان‌پذیر بوده است. عرفان با کنشی دوسویه در بُعد اخلاقی، ریشه‌های تربیت ذهنی حجم، خوانش و نویسش را در تأثیرپذیری از پدیدارشناسی هوسرلی یافته و از آنجا به ساختمان حضور غیر و دیگری رسیده و در تأثیر مفاهیم عرفانی، به سروده‌هایی با تکانه‌های عاطفی، زبان عارفانه‌ یا با بافت و ساختار شطحیات عینیّت بخشیده است.

بیان مسئله: مقالة حاضر به بررسی انگیزه‌ها و اهداف نویسندگان متون منثور عرفانی در تألیف آثارشان می‌پردازد. پرسش مرکزی این پژوهش آن است که چه انگیزه‌هایی باعث می‌شده است تا نویسندگانِ برجسته‌ترین آثار عرفانی منثور زبان فارسی به تألیف و تصنیف بپردازند. روش: پنجاه اثر عرفانی، از گونه‌های مختلفِ نگاشته‌های صوفیانة منثورِ فارسی، انتخاب و انگیزه یا انگیزه‌های تألیف آنها استخراج، تحلیل و طبقه‌بندی شده است. آنچه مستند این پژوهش است نوشته‌های مؤلفان آثار بررسی‌شده است. فضای حاکم بر جامعة مخاطبانی که اینگونه آثار در آنها تولید ‌شده است، درحدّ گنجایش یک مقاله، توصیف و می‌شود؛ اما بدیهی است تحلیل تاریخی ـ جامعه‌شناسانه موضوع، مجالی دست‌کم درحدّ یک کتاب می‌طلبد؛ بنابراین در این پژوهش فقط به نگاه و نظر مؤلفان آثار توجه و استناد شده است. یافته‌ها و نتایج: با در نظرگرفتن این نکته که برخی از مؤلفان این آثار، اهداف متعددی برای تألیف اثر خود ذکر کرده‌اند، انگیزة تألیف این متون را می‌توان در یازده دسته طبقه‌بندی و درصد تقریبی هرکدام را معین کرد. از میان این یازده دسته که در متن مقاله آورده شده است، تألیف اثر به درخواست دوستان و مریدان بیشترین بسامد را داشته است و تألیف به انگیزة بثّ‌الشکوی کمترین بسامد را دارد.

بیان مسئله: در دورة قاجار با گرایش افکار مردم و هنرمندان به ادبیاتِ عرفانی، نقاشان با تأثیر از این فضا و با استفاده از نمادها (عناصر طبیعت)، به خلق تصاویر نابی از این مضامین پرداختند. مولانا نیز در انتقال اندیشه‌های ماورایی و عرفانی خود با کاربرد نمادین از عناصر طبیعت، پرنده را نمادی از روح و جان انسان (عاشق)، گل را نمادی از بهشت و خداوند (معشوق) و باغ را عالم مأوایِ روح برای رسیدن به یگانگی می‌داند. هدف از این پژوهش تحلیل رابطة معنایی عناصر طبیعتِ موجود در نقاشی گل و مرغِ عصر قاجار با تصاویر خلق‌شدة عرفانی از این عناصر در اندیشه و شعر مولاناست. پرسش اصلی پژوهش این است که «چه رابطة معنایی را می‌توان بین نقاشی گل و مرغ در دورة قاجار و عرفان مولوی جست‌وجو کرد». روش: این پژوهش به‌روش توصیفی‌تحلیلی براساس آثار گل و مرغ دورة قاجار و مطالعة تطبیقی با اشعار عرفانی مولانا انجام شده ‌است. یافته‌ها و نتایج: همانگونه که مولانا به نماد پرنده از منظر تجلی روح، عاشق و سالک می‌نگرد و نماد گل سرخ را تمثیلی از تجلی عشق، بهشت پایدار، جلوه و مظهر خدا می‌شمرد، در دورة قاجار نیز عناصر نقاشی ایرانی (گل و مرغ) به‌صورت نمادین و سرشار از رمز و حضور معنا با همان مفاهیم موجود در اشعار مولانا به تصویر درآمده‌اند.

بیان مسئله: در نگرش مولوی به حواس پنج‏گانۀ ظاهری آدمی، حس شنوایی جایگاهی ممتاز و برتر دارد؛ بنابراین مولوی با توجه‏ به ساحت بیرونی انسان و با نگرش فیزیولوژیک، حس شنوایی را نخستین و مهم‏ترین حس فعال انسان برای ادراک دنیای محسوسات می‏داند. این حس در پیوند با دل و درون آدمی، زمینه‏های تکامل حقیقی انسان را با شنیدن سخنان بزرگان فراهم می‏آورد. ازسوی دیگر با توجه ‏به ساحت درونی انسان و با نگرش معرفت‏شناسانه، گوش باطنی را از مراتب وجودی و روحی آدمی می‏داند که دراثر رفع حجاب‏ها، موجب درک و فهم سخن و صدای جماد و نبات و عالم عرش و فرش می‏شود. روش: این مقاله به روش تحلیلی به واکاوی نگرش مولوی دربارۀ حس شنوایی در ساختمان آفرینش آدمی می‏پردازد. یافته‌ها و نتایج: مولوی بر آن است که انسان‏ها، ضمن بهره‏گیری از حس شنوایی برای ارتباط با دنیای بیرون، باید تاحدّ امکان بکوشند تا مرتبۀ حس شنوایی ظاهری را به مرتبۀ شنوایی باطنی برسانند و آن را تکامل بخشند تا از صوت عالم بالا و ذوق و وجد روحانی حاصل از آن بهره‏مند شوند؛ نیز ازپی آن به صدا و آواز حق برسند (گفت پیغمبر که آواز خدا/ می‏رسد در گوش من همچون صدا).