جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

در تبیین معنای کمال دین در آیه سوم سورۀ مائده، سه دیدگاه متفاوت در میان مفسران قابل مشاهده است. عده‌ای آن را محصول «جامعیت دین» بعد از اتمام نزول فرامین وحیانی تلقی نموده و عده‌ای دیگر، «حاکمیت دین» با گسترش دامنه شیوع و نفوذ اسلام را معادل با کمال انگاشته‌اند، و گروه سوم که بیشتر مفسران شیعی هستند، «جاودانگی دین» با امر ولایت را مترادف با کمال قلمداد نموده‌اند. با توجه به اینکه آیۀ اکمال دین ازجمله آیات دارای شأن نزول خاص می‌باشد و از طرف دیگر، متعلق کمال محذوف و ظاهر آیه حداقل در نگاه اول دلالت آشکاری بر آنچه کمال بدان مبتنی است ندارد، بیشتر مفسران در تبیین معنای کمال به ذکر روایات تفسیری ناظر به شأن نزول بسنده نموده و در راستای روشن نمودن متعلق کمال، کمتر به فحصی عمیق‌تر از قراین درون‌متنی روی آورده‌اند. ازاین‌رو نوشتار پیش رو، دیدگاه مفسران گروه دوم را بر اساس ارائه برخی قراین دورن‌متنی، تحلیل و بررسی نموده است.

پژوهش حاضر با هدف ارتقای کیفی پدیده تفسیر و فهم گزاره‌های قرآنی، سعی در تلفیق دو روش «تفسیر قرآن به قرآن» و «نظریه میدان معنایی»، در فهم و تفسیر قرآن دارد. ایده اصلی نوشتار آن است تا هم‌سویی‌های مبنایی آنها را روشن کند و از لابه‌لای مبانی مورد اختلاف، بزنگاه‌های مشترک و متقارب را کشف نماید. یافته‌ها حاکی از آن است که دو روش در برخی مبانی مانند متن‌گرایی، نظام‌وارگی متن و جهان‌بینی زبانی اشتراک دارند؛ اگرچه در پاره‌ای از مبانی تفاوت‌هایی میانشان به چشم می‌خورد که البته در خلال مبانی متفرق نیز می‌توان نقاط هم‌سو و مشترکی را رصد نمود. در نتیجه با تعدیل برخی باورهای افراطی مورد پذیرش نظریه میدان معنایی، می‌توان این روش را با شیوه‌های سنتی تفسیر، همانند روش قرآن به قرآن تلفیق نمود و با گنجاندن برخی مبانی تفسیری در میان مبانی نظریه فوق، موانع استفاده از این روش فهم متن را در مطالعات قرآنی برطرف کرد.

این پژوهش با هدف تحلیل محتوای مقاله‌های علمی- پژوهشی در مجله‌های قرآنی ایران شکل گرفت. از میان 2233 مقالۀ منتشر شده در 20 نشریۀ علمی- پژوهشی قرآنی میان سال‌های 1397-1390، 996 مقاله که به روش خود تصریح کرده بودند، بر اساس دسته‌بندی روش‌های پژوهش که به تأیید متخصصان رسیده بود، تحلیل محتوا شدند. یافته‌ها نشان دادند که روش‌های توصیفی- تحلیلی، معناشناسی، زبان‌شناختی، تطبیقی، تحلیلی، تحلیل محتوای کمی و تاریخی فراوان‌ترین روش‌های پژوهش بودند و مقاله‌ای با روش‌های فراتحلیل، همبستگی، علی- مقایسه‌ای، نظرسنجی، مردم‌نگاری، تحقیق اقدامی، مرور نظام‌مند و واج شناسی یافت نشد.

اهمیت روش‌شناسی ناشی از نقش تأثیرگذار روش در موفقیت و شکست یک پژوهش است. به همان اندازه که روش در پژوهش اهمیت دارد، روش‌شناسی به‌عنوان علم درجه دو در داوری، گزینش و الگوگیری از روش‌ها نقش دارد. یکی از عرصه‌هایی که نیازمند روش‌شناسی است، عرصه استنباط‌های ائمه از قرآن است. اگر این پیش‌فرض را بپذیریم که ائمه احکام شرعی را از قرآن استنباط کرده‌اند، آن‌گاه این پرسش مطرح می‌شود که شیوه استنباط آنان چگونه بوده است؟ چه مبانی و قواعدی را به‌کار گرفته‌اند؟ و چه ویژگی‌هایی در شیوه آنان وجود دارد؟ این پژوهش که خود به روش توصیفی- تحلیلی سامان یافته، در صدد است به این پرسش پاسخ دهد و بکوشد تا حد توان، مختصات روش استنباط ائمه را بیان نماید. دستاورد این پژوهش آن است که استنباط‌های ائمه مبتنی بر پیش‌فرض‌های خاصی نسبت به قرآن و غیر قرآن بوده است و قواعد گوناگونی را که قدر مشترک همه آنها عقلایی بودن است و بعضاً درعلوم مقدماتی اجتهاد مورد بحث قرار نگرفته، به‌کار برده‌اند. ازاین‌رو ائمه را می‌توان بنیانگذار قواعد استنباط شریعت دانست.

یکی از برجسته‌ترین تفاسیر شیعه، تفسیر «تسنیم»، و از تفاسیر طراز اوّل قرآن کریم در میان تفاسیر اهل سنت، «تفسیر القرآن‌ الحکیم» مشهور به «المنار» می‌باشد. این دو تفسیر از دو خاستگاه فکری و اعتقادی متفاوت برآمده‌اند، اما از شیوه‌ها و اسلوب‌های مشترکی برخوردارند. به همین دلیل تفسیر المنار حضور قابل توجهی در تفسیر تسنیم دارد و شاهد مواجهه‌های مختلف آیت‌الله جوادی آملی با آراء المنار هستیم. این مواجهه‌ها در چهار محور تبیین، نقل، نقد یا تأیید صورت گرفته و این پژوهش، با روش تحلیلی، متکفّل تحلیل نقدهای جزئی و کلی تفسیر تسنیم بر صاحب المنار می‌باشد. به این ترتیب که پس از نقل آرای تفسیری المنار، نقد یا نقدهای آیت‌الله جوادی آملی مطرح و سپس این نقدها، تحلیل و ارزیابی خواهند شد؛ اگر این نقدها وارد بود، دلیل آن ذکر و اگر وارد نبود نیز دلیل وارد نبودن آن مورد تحلیل قرار گیرد. در پایان اگر آیت‌الله جوادی در نقد خود نکته‌ای را متذکر نشده است، آن نکته ذکر و نقد ایشان تکمیل گردد. یافته‌های پژوهش حکایت از آن دارند که المنار در تفسیر آیات جانب‌دارانه و با پیش‌فرض عمل کرده و در برخی موارد، به تهمت‌های بی‌اساس و ناصواب مبادرت کرده است. در مقابل آیت‌الله جوادی علاوه بر ابطال اندیشه و روش رشید رضا، گرایش‌ها و تعصّبات ناصوابش را یادآور شده است.

قرآن که داعیه‌دار معارف برتر و هدایت پایدارتر است و برنامه‌های خود را مایه حیات واقعی بشر معرّفی کرده، برای تحقّق آرمانِ زندگی بهتر و جامعه برتر انسانی، راه روشنگری ذهنی و فکری و اصلاح بینش و نگرش فرد و جامعه را توصیه نموده و معتقد است که در طریق هدایتگری و دین‌گستری، باید از مبانی و روش‌هایی بهره برد که راه رشد اندیشه و تفکّر و انتخاب آگاهانه و آزادانه دین را برای مردم هموار ساخته و از اجبار و اکراه و بی‌عدالتی و ستم و استثمار مبرّا باشد. در این پژوهش هشت مبنا و ده روش قرآنی برای تبلیغ و ترویج اندیشه دینی و توحیدی شناسایی شده است که نشان می‌دهد روش قرآن برای ترویج اندیشه توحیدی و اسلامی و گسترش دین در جوامع بشری، به‌دور از الزام و اجبار و به‌کارگیری ظلم و زور و قساوت است و هر روشی که به ظلم و زور و رفتار غیر عقلانی و غیر اخلاقی منتهی شود، مورد تأیید و حمایت قرآن نیست.

درباره بهره‌مندی جمادات از حیات – به‌معنای کمال وجودی که مبدأ علم و فعل ارادی است - اختلاف نظر وجود دارد. دیدگاه مشهور این است که جمادات از حیاتِ همراه با علم و فعل برخوردار نیستند. اما ملاصدرا معتقد به عینیت مطلق وجود با حیات و علم است، و می‌گوید همان طور که وجود حقیقت تشکیکی است، حیات و علم هم تشکیکی و دارای مراتب مختلف شدید و ضعیف‌اند، و هر موجودی متناسب با مرتبه وجودی‌ که دارد، بهره‌مند از این دو صفت نیز هست. بنابراین جمادات هم به اندازه مرتبه وجودی خود دارای حیات و علم هستند. در این پژوهش دیدگاه ملاصدرا مبنی بر وجود حیات و علم در جمادات، از منظر قرآن کریم مورد بررسی و نقد قرار گرفته و ثابت شده است از نظر قرآن، هیچ مرتبه‌ای از حیات و علم در جمادات وجود ندارد، و آیات کتاب الهی دیدگاه مشهور درباره جمادات را تأیید می‌کند.