جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

این مقاله به تبیین اصطلاح «شهود اخلاقی» در فلسفه می‌پردازد. پس از تبیین معنای لغوی شهود و سیر تطور معنای این واژه در انگلیسی و فارسی، چهار معنای متداول شهود در فلسفه توضیح داده می‌شود: 1. شهود افلاطونی یا عرفانی؛ 2. شهود مبادی معرفت؛ 3. شهود کانتی؛ و 4. شهود تجربی. سپس به بررسی اندیشه‌های متفکران شهودگرا در قرن بیستم پرداخته می‌شود. در این بررسی، تلاش شده با تتبع در آثار برخی از مهم‌ترین فیلسوفان اخلاق شهودگرا، دیدگاه آنان دربارۀ شهود اخلاقی بررسی شود و از این رهگذر، نشان داده شود که «شهود اخلاقی» در قرن بیستم چه ویژگی‌هایی داشته است. با برشمردن این ویژگی‌ها مشخص می‌شود که شهود اخلاقی، نه شهود افلاطونی یا عرفانی است، نه شهود کانتی و نه شهود تجربی؛ بلکه «شهود اخلاقی» یکی از اقسام «شهود مبادی معرفت» است.

پژوهش‌ها و نگاشته‌ها دربارۀ اخلاق و آداب معاشرت، کاستی‌هایی دارند که با بررسی انتقادی شماری از نوشته‌های موجود در میراث اسلامی از سده‌های سوم تا ششم هجری و شماری از آثار نویسندگان معاصر، می‌توان به آن‌ها دست یافت. در این جستار، به اختصار به این کاستی‌ها پرداخته می‌شود. کاستی‌های یادشده در دو دسته قرار می‌گیرند: دستۀ نخست در محور پژوهش آداب معاشرت و در هفت حوزه قابل‌طرح است: 1. اصطلاح‌پژوهی معاشرت؛ 2. استناد به قرآن و سنت؛ 3. سندپژوهی روایات بیانگر آداب معاشرت؛ 4.تحلیل‌های علمی آموزه‌های معاشرت؛ 5. رویکرد فقهی به آداب معاشرت؛ 6. همگونی سرفصل‌ها؛ و 7. مسائل مستحدث آداب معاشرت. دستۀ دوم در مدار چگونگی عرضۀ اطلاعات پژوهش‌شده و در دو عرصه مطرح می‌شوند: 1. طبقه‌بندی اطلاعات؛ و 2. توجه به قالب دایرةالمعارفی در عرضۀ اطلاعات. به تناسب کاستی‌های یادشده و برای رفع آن‌ها، چند راهکار و محور پژوهشی نیز به پژوهشگران و نگارندگان حوزۀ معارف و آموزه‌های معاشرت پیشنهاد می‌شود.

بیشتر پژوهش‌های انجام‌شده در بیست سال اخیر در حوزۀ تعلیم و تربیت، در سنت فلسفۀ تحلیلی صورت گرفته و مهم‌ترین بحث چالش‌برانگیز، نفی معناداری و امکان تربیت دینی بوده است. فیلسوفان تحلیلی تربیت، مانند هرست و پیترز، بر تعلیم و تربیت آزاد تأکید می‌کنند و تربیت دینی را به این دلیل ناممکن می‌شمارند که فاقد ویژگی‌های قابل‌ارزیابی بودن، تعمیم‌پذیری و انتقال‌پذیری است. نگرش آن‌ها نسبت به تربیت، برگرفته از رویکردی است که نسبت به صور دانش دارند؛ بنا براین رویکرد، امر دانشی، امری است که اصول آن درون‌نظریه‌ای است و اعتبار آن منتزع از عملکرد است، نه امری بیرون از آن. ادعای آن‌ها در رد تربیت دینی، به جایگاه شناختی نامتعین دین، ماهیت علمی تربیت و فقدان عقلانیت در تربیت دینی بازمی‌گردد. در این پژوهش، نظریۀ عقلانیت وحیانی به عنوان مبنای نظری، عهده‌دار پاسخ‌گویی به اشکالات یادشده است. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد که تربیت و دین به دلیل برخورداری از موضوع و غایت مشترک، سازندۀ ترکیب مفهومی معناداری هستند. همچنین از خلال اثبات علم دینی و ترسیم حدود و ثغور عقلانیت، تربیت دینی قابل‌اثبات است. عقلانیت دینی با نفی تلقی تصریحی یا قانع‌کننده از غایت تربیت، معیار ارزشمندی و سعادت را عقل مستند به وحی معرفی می‌کند، نه بنای عقلا و نه کارایی موجه؛ همچنین اتهام فقدان عقلانیت در تربیت دینی که منجر به شیوۀ تلقینی و نه تربیتی می‌شود، با پرداختن به معنای ایمانیِ تلقین، برطرف می‌شود. در این پژوهش، ساختمان عقلی انسان با ابتنا به دو وجه خودفرمانی و غیرخودفرمانی شناخته می‌شود که وجه اول با همراهی اراده و وجه دوم با اخذ اعتبار از وحی فعالیت می‌کند.

بحث دربارۀ مدلول بیانات اخلاقی دینی مبتنی بر اعتبار ادلة نقلی در اخلاق اسلامی است؛ یعنی پیش از پرداختن به آن باید به این سؤال پاسخ داده شود که آیا اساساً این ادله در اثبات گزاره‌های اخلاقی، حجیت و دلیلیت دارند یا خیر؟ بی‌شک قرآن کریم، احادیث متواتر و نیز اخبار آحاد مقرون به قرائن حجت هستند. این پژوهش به حجیت اخبار آحاد اخلاقی و تفاوت معنای حجیت در گزاره‌های فقهی و اخلاقی پرداخته و با کاوشی تحلیلی، به این نتیجه رسیده است که در کشف معارف ناظر به واقع، از جمله معارف اخلاقی، جعل حجیت و اعتبار تعبدی دلیل، معنای روشنی ندارد؛ بلکه ملاک اعتبار این گزاره‌ها درجة واقع‌نمایی آن‌هاست. به بیان دیگر، اعتبار این معرفت‌ها را نباید و نمی‌توان بر محور وجود و عدم (صفر و یک) تلقی کرد؛ بلکه این اعتبار، درجاتی قابل محاسبه دارد و در شرایطی که برای واقع‌نمایی یقینی یک قضیه، توجیه کافی وجود ندارد، درجة غیریقینی معیّنی از معرفت قابل‌توجیه است. خبر واحدِ حاکی از واقع، معرفت می‌آورد و درجه‌ای از واقع‌نمایی دارد که البته تام و یقینی نیست؛ اما ممکن است بر هر معرفت دیگری در عرض خود، ترجیح داشته باشد؛ و به همین دلیل، حجت است و باور به آن، معقول و منطقی است. در این‌جا هرچه قرائن و شواهد بیشتری به نفع آن جمع‌آوری کنیم، آن را معقول‌تر ساخته‌ایم و ترجیح آن را موجه‌تر و منطقی‌تر کرده‌ایم. این قرائن و شواهد ممکن است قرائن عقلی، عقلایی، نقلی، تاریخی، جغرافیایی، تجربی، عرفی و غیر این‌ها باشد.

مسکویه رازی بیش از نیمی از عمر خود را در دستگاه حکومت آل‌بویه گذراند. او دغدغۀ شکوفایی تمدّن اسلامی را داشت. مسئلۀ او چیستی و چگونگی تحقق جامعۀ متمدّن است و در قالب پنج گام، فرایند تحقق جامعۀ متمدن را در آثار خود به تصویر کشیده است: در گام نخست، تعاون و مشارکت اجتماعی را بنیادی‌ترین مفهوم برای یک جامعۀ متمدن دانسته و بر اساس این مفهوم پایه، از امکان‌ناپذیریِ تحقق سعادت در بیرون از اجتماع سخن می‌گوید؛ در گام دوم، زیربنای این مفهوم را در نیازهای طبیعی انسان جست‌وجو می‌کند و زمینه‌ای برای طرح نظریۀ اخلاقیِ قانون طبیعی آماده می‌کند؛ در گام سوم، از دو عامل دین و خرد جمعی برای فعلیت بخشیدن به خصلتِ طبیعی تعاون، سخن گفته و با تبیین کارکردهای دین، تأثیر آموزه‌های دینی بر تقویت مؤانست و مشارکت و در نتیجه، همبستگیِ اجتماعی را تبیین کرده است؛ در گام چهارم، غایات نهایی و میانی را برای تعاون اجتماعی مشخص کرده است؛ و در گام پنجم، برای تحقق این غایات، ساختار حکومت عادلانه و سازوکار نظارت بر حکومت برای رساندن جامعه به غایت نهایی را در قالب قوانین دین و پرسشگری‌های آزاداندیشانِ خیرخواه پیشنهاد می‌کند. این مقاله با روش تحلیلی و استنادی، ضمن تبیین این پنج گام، به فرایند تحقق جامعۀ متمدن و نسبت آن با اخلاق در نگرش مسکویه رازی پرداخته و به تناسب بحث، تمایز رهیافت اخلاقی وی با ارسطو را تبیین کرده است.

اخلاق یکی از واژه‌های پرکاربرد در زندگی اجتماعی است که در دهه‌های اخیر، در اهداف و خط‌مشی‌های سازمان‌های ایرانی نیز نمود بارزی یافته است. با ‌وجود این، تعریف دقیقی از اخلاق در سازمان و یا معیار قابل‌استنادی وجود ندارد که با آن بتوان در هر شرایطی اخلاق را از غیر اخلاق تمییز داد. اخلاق و نظریه‌های مربوط به آن، وابستگی شدیدی به زمینۀ فرهنگی و اعتقادی جامعه دارند؛ ازاین‌رو، تعریف معیارهای اخلاقی باید متناسب با باورهای ارزشی جامعۀ هدف انجام گیرد؛ بنابراین نیاز به تعیین معیارهای اخلاقی بومی متناسب با باورها و ارزش‌های جامعه برای سازمان‌های ایرانی، محسوس است. بدین منظور، با استفاده از تحلیل مضمون، آیات قرآن کریم و گزاره‌های نهج‌البلاغه مورد مطالعه و بررسی قرار گرفت و در نهایت، 97 مضمون پایه، 13 مضمون سازمان‌دهنده و دو مضمون فراگیر حسن فعلی و حسن فاعلی احصا شدند. معیارهای حسن فعلی به مضامین سازمان‌دهندۀ امانت‌انگاری مسئولیت، رعایت عدالت، احسان، اعتدال، حفظ کرامت انسان، ماهیت عمل، نتایج دنیوی اعمال و نتایج اخروی اعمال می‌پردازند؛ و معیارهای حسن فاعلی، مضامین سازمان‌دهندۀ ایمان به خدا، تقوا، نیت نیکو، بنده‌انگاری و شایستگی انجام عمل را در نظر دارند.