جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

محیط‌زیست و مشکلاتش زندگی انسان را تهدید می‌کند؛ ازاین‌رو تربیت زیست‌محیطی از موضوعات مهم دوران معاصر است. تربیت زیست‌محیطیْ رشد و پرورش دانش‌ها، گرایش‌ها و رفتارهای لازم برای حفظ و آبادانی محیط‌زیست است. هدف این تحقیق، بررسی مبانی و اهداف تربیت زیست‌محیطی با تأکید بر نظریات آیت‌الله‌جوادی آملی است. در این مقاله علاوه‌بر تدوین مبانی و هدف کلی تربیت زیست‌محیطی (تربیت انسان مؤمن صالحِ هماهنگ با محیط‌زیست)، شش هدف واسطه‌ای استخراج کرده‌ایم: پرورش نگرش توحیدی به جهان هستی و محیط‌زیست؛ آشنا کردن متربی با فلسفۀ آفرینش جهان هستی و نسبت خود و محیط‌زیست؛ آشنا کردن متربی با وظایف خود درقبال محیط‌زیست؛ پرورش احساس دوستی و مسئولیت الهی درقبال محیط‌زیست؛ پرورش احساس همدلی و تکلیف درقبال اعضای جامعه و نسل‌های آتی؛ پرورش مهارت‌های ضروری برای آبادانی محیط‌زیست و بهره‌گیری درست از آن. سپس مصادیق این اهداف را با جزئیات بیشتری بررسی کرده‌ایم.

خودفریبی پدیده‎ای شایع است که هرکس آن را در حیات خود تجربه می‎کند؛ بااین‌حال تبیین چیستی و عوامل شکل‎گیری آن چندان ساده نیست. در خودفریبی شخص به عملی اقدام می‎کند که باعث ایجاد باور و شناخت خطا برای او می‎شود. این تعریف اجمالی بسیاری را قانع نکرده و آنان را برآن داشته است تا با نظر به مفهوم فریب، خودفریبی را تعریف کنند. مشابه‌سازی این‌دو پدیده به تناقض و چاره‌اندیشی برای برون‌رفت از آن منجر شده است. در تراث اسلامی اگرچه واژۀ خودفریبی به‎کار نرفته، اما به‌نیکی به زمینه‎های رخ دادن این پدیده ذیل بحث غرور اشاره شده است. از منظر اسلامی می‎توان ده عامل را برای خودفریبی برشمرد که با التفات به آن‌ها از خودفریبی پرهیز کرد. این مقاله که از شیوۀ توصیفی ـ تحلیلی بهره می‎برد، نخست نگاه گذرایی به تعریف و ماهیت خودفریبی می‌کند، سپس عوامل روان‌شناختی ـ معرفتی شکل‎گیری آن را از منظر اسلامی، به‌ویژه با تکیه بر اندیشۀ آیت‌الله جوادی آملی بررسی می‎کند. درنهایت به بررسی اخلاقی این پدیده خواهد پرداخت.

ماهیت عامل انگیزش اخلاقی، درونی یا برونی بودن و خودمحور یا غیرخودمحور بودنِ آن، ازجمله ابعاد بحث انگیزش اخلاقی در حوزۀ روان‌شناسی اخلاق هستند. جان‎فینیس، اندیشمند مسیحی معاصر، با تکیه بر ظرفیت‎ها و قوای طبیعی انسان و با رهیافتی درون‌گرایانه، ریشۀ انگیزۀ اخلاقی را در داشته‎های طبیعیِ فاعل اخلاقی جست‌وجو می‌کند و آن را غیرخودمحور جلوه می‎دهد. علامه‌طباطبایی نیز با رهیافتی غیرخودمحورانه بر ظرفیت‎های طبیعی انسان تأکید و تحقق انگیزۀ اخلاقی را در بستر ترکیبی از امیال طبیعی و عقلانیت انسان تبیین کرده است. بررسی اندیشۀ این‌دو در بُعد روان‌شناسی اخلاق نشان می‎دهد این‌دو دیدگاه در رهیافت درون‌گرایانه و برون‎گرایانه و تبیین فرایند ایجاد انگیزۀ اخلاقی با یکدیگر متفاوت هستند؛ علاوه‌براین، در تبیین عامل اصلیِ انگیزش نیز با یکدیگر متفاوت‌اند؛ زیرا در نگرش فینیس انگیزه تنها درصورتی اخلاقی خواهد بود که در راستای خیرهای پایه باشد؛ اما علامه عنصر اصلی را در تبدیل شدن انگیزه به انگیزۀ اخلاقی، رضایت الهی می‎داند. این مقاله تلاش می‌کند با روش تحلیلی، اندیشۀ این‌دو را دربارۀ ابعاد انگیزش اخلاقی بازسنجی و مقایسه کند.

از منظر اخلاقی، مهم‌ترین هدف پالایش محتوا یا فیلترینگ پیشگیری از نقض اخلاق در فضای مجازی است؛ ولی تحقق چنین هدفی مستلزم آن است که همۀ مرتبطان با فیلترینگ با تکالیف خود آشنا باشند و برای عمل به آن‌ها تلاش کنند. تا این وظایف و دشواری‌های آن‌ها شناسایی نشود، نمی‌توان انتظار داشت فیلترینگ هم در خدمت اخلاق باشد و هم اخلاقی اِعمال شود. این مقاله افزون‌بر معرفی مهم‌ترین وظایف شهروندان و نهادهای حاکمیتی دربارۀ فیلترینگ، دشواری‌های آن را تحلیل می‌کند و برای کاهش آن‌ها راهکارهایی می‌دهد. وظایفی چون اطلاع‌رسانی، نظارت، دور نزدن فیلترینگ، همدلی و همراهی کاربران و نهادها و رازداری و امانت‌داری، و دشواری‌هایی چون خطای انسانی و فنی، تعارض وظایف اخلاقی و ضعف انگیزه را معرفی می‌کنیم. برای تبیین هرچه‌بهتر، وظایف را به مشترک و اختصاصی تقسیم کرده‌ایم. مبحث دیگر مقاله، تعریف وظیفۀ اخلاقی، اهمیت آن و مبانی و منشأ الزام وظیفۀ خلاقی است.

برخی قضایای عام یا مطلق اخلاقی در منابع دین، علی‌رغم ظاهر کلی، ازحیث سور اجمال دارند؛ حتی در مواردی یقین داریم گزاره‌ای کلی نیست؛ درحالی‌که ظاهراً به‌صورت مطلق یا کلی آمده است. این موضوع ما را به سایر گزاره‌ها هم مشکوک می‌کند. در این پژوهش برای کشف سور حقیقی این گزاره‌ها علاوه‌بر مراجعه به تفاسیر قرآن کریم و شروح روایی، از تحلیل عقلی و منطقی و کشف دلالت‌های عرفی بهره گرفته و چند احتمال را کشف کرده‌ایم: 1) جزئی دانستن این قضایا. این احتمال علاوه‌براینکه خلاف ظاهر است، فقط مربوط به جایی است که سور قضیه ذکر نشده و قضیه مهمله باشد و در جاهایی که سور کلی صریح دارد، جاری نیست؛ 2) انصراف به فرد اکمل. این احتمال نیز منوط به پذیرش قاعدۀ انصراف است؛ 3) بیان اقتضا نه علیت تامه؛ یعنی در نگاه نخست، این گزاره‌ها را از مقولۀ تکالیف بدانیم و کلیت آن‌ها به‌اقتضای طبعشان باشد، نه در همۀ موارد؛ 4) ابتلا به تخصیص پس از قبول ظهور عرفی این متون در عموم یا اطلاق؛ 5) حمل بر مراتب تشکیکی معنا. احتمال‌های سوم، چهارم و پنجم را می‌توان با یکدیگر جمع کرد.

نظریۀ اخلاقی خواجه‌نصیرالدین طوسی، یکی ازنظریات هنجاری بسیار مهم در اخلاق فلسفی اسلامی است. به‌روزرسانی این نظریه و مشخص کردن نسبت آن با نظریات هنجاری در فلسفۀ اخلاق معاصر، اهمیت ویژه‌ای دارد. هدف ما از این پژوهش، این است که با معرفی نظریات هنجاری اصلی در فلسفۀ اخلاق معاصر، نسبت نظریۀ اخلاقی خواجه‌نصیر را با هریک از آن‌ها مشخص کنیم تا معیار سنجش ارزش‌های اخلاقی در نظریۀ اخلاقی خواجه‌نصیر مشخص شود. چنین کاری ضمن به‌روزرسانی نظریۀ اخلاقی وی، استفاده از این نظریه را در اخلاق کاربردی امکان‌پذیر می‌کند. یافته‌های این پژوهش نمایانگر این است که نظریۀ اخلاقی خواجه‌نصیر با هرسه نظریۀ نتیجه‌گرایی، تکلیف‌گرایی و اخلاق فضیلت‌محور نسبت دارد؛ اما عناصر اخلاق فضیلت‌محور در نظریۀ وی غلبه دارد؛ پس می‌توان گفت نظریۀ هنجاری خواجه‌نصیر قرائتی از اخلاق فضیلت‌محور است. تلاش کردیم با روش تحلیلی، نظریۀ اخلاقی خواجه‌نصیر را ازحیث معیار سنجش ارزش‌های اخلاقی بررسی و نسبت عمیق آن را با اخلاق فضیلت‌محور مشخص کنیم.

مفهوم‎شناسی موضوعات اخلاقی از مهم‌ترین مراحل دین‎پژوهیِ متن‎محور است. هدف این پژوهش، بررسی روش مفهوم‎شناسیِ موضوعات اخلاقی و تطبیق آن بر موضوع حیا است. یافته‎های پژوهش آن است که مراحل مفهوم‎شناسی عبارت است از: 1. واژه‎پژوهی به‌معنی جمع‌آوری، بررسی و تحلیل دیدگاه لغت‎شناسان و متخصصان؛ 2. مفهوم‎پژوهیِ دینی به‌معنی بررسی متون دینی و استخراج ویژگی‎های مؤثر در تعریف؛ 3. استخراج تعریف به‌معنی مشخص کردن مؤلفه‎های اساسی تعریف و مناسبات آن‌ها؛ 4. تحلیل و تبیین تعریف با بررسی ابعاد موضوع‎شناختی، هستی‎شناختی و انسان‎شناختی. براین‌اساس، حیا ترکیبی است از حرمت تمدیدشده، نظارت ادراک‌شده و خودمهارگری. نتیجه اینکه 1ـ مفهوم‎شناسی به لغت‎شناسی منحصر نمی‎شود و 2ـ حرکت روشمند در مفهوم‎شناسیِ موضوعات دینی، نیازمند ترویج روش و آموزش آن به پژوهشگران و دانش‎پژوهان حوزۀ دین است.