جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

پیامبر خدا محمد مصطفی (ص)، دنیا را ترك گفت و دو گوهر گرانسنگ برای فرزندان آدم یادگار نهاد: قرآن و اهل‌بیت خود را. به درازنای تاریخ اسلام بر حجّیت این دو چشمه پاك یزدانی، بحث‌های گسترده رفته و قلم‌فرسایی‌ها شده است. رابطه‌ای كه قرآن با سنتِ برجامانده از اهل‌بیت، از حیث استقلال و وابستگی دارد نیز آبشخور بحث‌های فراوان بوده و هست. سخن بر سر آن است كه سنت چه جایگاهی در فهم دین دارد؟ آیا قرآن به تنهایی بسنده نیست؟ آیا قرآن به تنهایی، فهم‌شدنی است یا برای فهم آن به سنت نیازمندیم؟ اگر برای فهم قرآن به سنت نیاز داریم، نقش سنت در این قلمرو تا چه اندازه است؟ آیا نقش آسان‌سازی و آموزش دارد یا اصلاً قرآن، بی‌سنت، كتابی دست‌نیافتنی خواهد بود؟ آیا سنت در مقام حجّیت، وابسته به قرآن است یا خود برای اثبات حجّت بودنش بسنده است؟ این‌ها و پرسش‌هایی دیگر از این دست، ذهن و زبان دانشوران دانش‌های دینی را بسیار به خود انگیخته است و در نتیجه، نگارش‌های بسیار را سبب شده است. این کتاب به معرفی برخی منابع در این زمبنه می پردازد.

در بیانی ساده، می توان علم اصول را متکفّل بیان چهارچوب و مسیر استنباط دانست. این دانش، در پرتو تلاش علمای مسلمان برای فهم متون دینی و در بستر نیازهای متراکم استنباطی و عمدتاً در دامان علم فقه پدید آمده است. این علمِ ابزاری، تاریخ طولانی پرفراز و نشیبی را در مسیری رو به تکامل پیموده است. مقتضیات عصری و نیازهای گسترده بشر معاصر به دین اسلام و به ویژه هجوم گسترده نیازهای فقهی در پرتو استقرار حکومت اسلامی، حجم عظیمی از مسائل کمّی و کیفیِ مورد ابتلا را متوجّه دانش فقه و دیگر علوم دینی نموده است. بخش عمده ای از این نیازها به دانش اصول که به ‌طور طبیعی باید عهده دار بررسی عناصر عملیات استنباط باشد، ارجاع داده می شود؛ لکن این دانش در ایستار و وضعیت کنونی خود، به دلایل مختلف، توان پاسخ‌گویی کمّی و کیفی متناسب با این نیازها را ندارد؛ بدین جهت، علم اصول در این برهه و در مسیر تکامل تاریخی خود، به تحوّلات گسترده ای نیاز دارد تا بر چالش­های فراروی خود فائق آید. تحقّق چنین تحوّلی، نیازمند ایجاد بسترها و زمینه های متعدّدی است که بدون توجّه کافی بدان‌ها، سخن از تحوّل اصول، توجیه و کارآیی چندانی نخواهد داشت. بسترها و زمینه­های یادشده در نوشتار فرارو، از بررسی آسیب شناسانه وضعیت اصول در عرصه های آموزش، پژوهش و ترویج آن و تحلیل نتایج حاصل، اصطیاد گشته اند.

این اثر، درصدد تبیین این نکته اساسی است که همان‌گونه که نبوت و وحی از حقایق الهی و اراده و مشیت حضرت حق، کاشفیت دارد، عقل برهانی نیز کاشف علم و مشیّت ربوبی است و همان‌طور که نقل از خلقت و عالم تکوین گفتگو می‌کند، عقل هم از حوزه تدیّن و حقایق الهی پرده برمی‌دارد و این هر دو، پیام‌آوران معصومی هستند كه اندیشمندان در هر حوزه علمی، با هر شیوه دانش، از محصول و داده‌های آن دو بهره جسته، به حوزه ربوبی تقرّب علمی می‌جویند. این دو حجّت الهی نه‌تنها معارض یکدیگر نیستند، بلکه با کمال هماهنگی و تأثیر و تأثّر متقابل، از امتیازات یکدیگر سود می‌برند.

عامّ و مطلق، دو وصف عارضی هستند که بر برخی از الفاظ حمل می‌شوند. محدوده عامّ اصولی، در الفاظی است که معنای طلب شمولیت در افراد را به صورت وضعی در خود جای داده است. در تعریف وصف مطلق، دو دیدگاه به‌طور کلّی قابل طرح است. دیدگاه اول، وضع را مؤثّر در افاده معنای اطلاق می‌داند و دیدگاه دیگر، مطلق را همان اطلاق کلامی می‌پندارد که مقدّمات حکمت، سرآغاز آن است. بر این اساس، مقاله حاضر با روش کتابخانه‌ای تبیین می‌کند که روش شناخت معنای عموم در عامّ اصولی، لفظی و روش شناسایی مطلق به وسیله اطلاق کلام در یک دیدگاه، لفظی- عقلی و در دیدگاه دیگر، به‌طور کامل، عقلی است. در این باب، بررسی شباهت‌های میان دو وصف عامّ و مطلق و نیز بیان وجوه تمایز آن دو و ثمره آن، به تقدّم عام بر مطلق در زمان تعارض عامّ و مطلق در یک حکم به دلیل تنجیزی بودن عام و تعلیقی بودن مطلق، حائز اهمیت است.