جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

حسنک وزیر، فرد شناخته شده ای در تاریخ و فرهنگ ایران است و در نظم و نثر دوره غزنوی اشاراتی از شعرا و نویسندگان درباره او وجود دارد. وی شخصیتی چند بعدی داشت و از لحاظ سیاسی، اجتماعی و فرهنگی فرد شاخصی محسوب می شد و منشا خدمات بسیاری برای مردم بود. دراین مقاله ابعاد مختلف زندگی اجتماعی- سیاسی وی را بررسی می کنیم. وزارت حسنک، در دوره محمود غزنوی که بزرگترین حامی وی بود، دست بسیاری از قدرت طلبان و سودجویان را از امور مملکت کوتاه کرد. او عاقبت با سعایت دشمنان درباری و با درخواست مستقیم خلیفه عباسی، به جرم قرمطی بودن اعدام شد. حسنک فردی میهن پرست بود و در زمان غزنویان و تسلط ترکان بر ایران درحفظ فرهنگ ایرانی و هویت ملی و به نوعی شعوبی گری در ایران تلاش می کرد. در دفاع از همین هویت و به دنبال آن ملاقات با خلیفه فاطمی بود که به وی تهمت قرمطی زدند و باید اذعان کرد که وی تمایلاتی به این مذهب داشت زیرا که یکی از اهدافش، برقراری عدالت بود.

این مقاله معرفی منظومه حماسی منحصر به فردی است که قهرمان آن زنی پهلوان به نام بانو گشسب، دختر رستم است. تصحیح انتقادی بانو گشسب نامه که پنج دست نویس و 1034 بیت دارد اخیرا به پایان رسیده و در دست چاپ است. سراینده قصه معلوم نیست و زمان سرایش آن نامشخص است اما گمان می رود در سده ششم قمری - به تحقیق پس از سال 520 قمری - سروده شده است. بانو گشسب نامه منظومه ای حماسی است که موضوع آن روایتی از زندگی دختر رستم و نبردهای پهلوانانه اوست. تصویر منحصر به فرد زنی در ادبیات فارسی که با تغییر نقش جنسی همراه است و با تصاویر کلیشه ای و رفتارهای قالبی زنان تفاوت دارد. در این قصه حماسی اندیشه نابرابری جنسی را از مفهوم عشق و همچنین شیوه همسر گزینی می توان باز شناخت. ساختار قصه جنس گرایانه است و هدف اصلی گزارنده قصه تلاش زن برای اثبات هویت است؛ که در پیکار نمود یافته است.

درباره "بودن" و سوم شخص مفرد مضارع این فعل که به صورت "است" و "هست" تبلور می یابد و نیز تفاوتهای موجود میان این دو بحث و تتبع فراوانی صورت نگرفته است. پژوهشهائی اندک نیز که در این زمینه انجام شده، بررسی خود را تنها به مقایسه "است" و "هست" آن هم صرفا در سطح معنایی، محدود کرده، صیغه های دیگر این فعل و تفاوت در سایر سطوح را به دست فراموشی سپرده و در نتیجه به برخی نتیجه گیری های خطا رسیده اند. در این مقاله، پس از بررسی پژوهشهای پیشین تلاش خواهد شد که علاوه بر صیغه سوم شخص مفرد، سایر صیغه ها نیز مورد بررسی قرار گیرد و نیز نشان داده شود که افزون بر تفاوت در سطح معنائی، این دو فعل، در سطوح نحوی و ساختواژی نیز دارای تفاوتهای عمیقند.

موضوع این مقاله ابودهبل الجمحی یکی از بزرگ ترین شاعران دوره اموی و از جمله کسانی است که در تحقیقات نقدی و تاریخی معاصر در خصوص شعر دوره اموی کمتر مورد توجه قرار گرفته است. ابودهبل در راس گروهی از شاعران است که تولیدات شفاف و پخته ادبی آنان گواه برتری همه جانبه او در ادبیات می باشد. وی توانست در شعر خود بین سرشت و هنر شاعری جمع کند. از این رو، ناقدان ادبی او را در زمره پنج شاعر معروف قریش قرار می دهند که عبارتند از: ابودهبل الجمحی العرجی - الحارث بین المخزومی - عمر بن ربیعه و عبیداله بین قیس الرقیات. در این جستار سعی شده که به گوشه ای از روند رشد و شکل گیری شخصیت و نیز قبیله ای که ابودهبل در آن می زیست، اشاره شود. نویسنده مقاله سعی کرده نگاهی نیز به قبیله شاعر (بنی جمح) و روابط او با قبایل دیگر و به رابطه این شاعر با دختر معاویه (عاتکه) و غزل های شاعر در خصوص او داشته باشد. و این که این رابطه عاشقانه چگونه شکل گرفت و چه گونه ابودهبل از رابطه مذکور برای بدنام کردن و رسوا ساختن اموی ها و به خصوص معاویه بن ابی سفیان بهره برد. می توان چنین برشمرد که تعزل شاعر با عاتکه نوعی غزل حیله گرانه و دشمنانه و یا چیزی یا نزدیک به آن بوده است.

منصور نمری شاعری شیعی است که در اشعار خود از حق اهل البیت (ع) دفاع نموده است. معاصر هارون الرشید و شاگرد عتابی است. او شاعری سیاسی است که معتقد به تقیه نیز هست به این جهت تشیع خود را پنهان داشته و نسبت به خلفا اظهار دوستی می نماید. اعتقاد حقیقی او از لابه لای اشعارش به خوبی آشکار است و به کارگیری صنعت توریه که گاهی نوعی تصریح نیز در آن است این مدعا را اثبات می کند، او از جهت توانایی در شعر از برگزیدگان شاعران عصر خویش است. شاعری متفنن و چیره دست در انواع شعر است. شعرش سهل و روان، لطیف و دقیق و پرفراز است. بدخواهان و کینه توزان نزد هارون اسرار او را فاش نموده و پرده از تشیع و محبت بسیارش به اهل بیت پیامبر (ص) برداشتند و خشم هارون را بروی برانگیختند. هارون ماموری را برای قتل وی گسیل می کند ولی قبل از رسیدن مامور شاعر دنیا را ترک نموده است. وفات وی را حدود سال 210 هجری قمری نوشته اند. متاسفانه از این شاعر اخبار و اشعار بسیاری به دست ما نرسیده است.

نظام الدین نیشابوری یکی از چهره های برجسته از دانشمندان مسلمان می باشد. او در زمان خود از درخشش خاصی برخوردار بود. او جامع علوم بود و در همه رشته های دانش سرآمد معاصرین خود بود. در این مقاله به نام و نسب و مولد و تاریخ ولادت و وفات او پرداخته شد. تالیفات او به اختصار مطرح شد. در ادامه شیعه یا سنی بودن نظام با نگاه اهل تحقیق و طرح دلایل آنان مورد مداقه گرفت. شهرت عمده نظام به کتاب تفسیر قرآن و شرح شافیه و تسلط او بر علوم انسانی و صرف و نحو می باشد.

صادق هدایت در ایران و آنتوان چخوف در جهان بنیادهای داستان کوتاه را دگرگون کردند. در واقع همان طور که دنیای داستان نویسی مدیون کشف و شهودهای چخوف است، داستان نویسی ایران مدیون بدعت های نبوغ آمیز صادق هدایت می باشد. هرچند هدایت پیرو کامل شیوه نویسندگی چخوف نبوده است و از این نظر وجوه افتراقی میان کار دو نفر وجود دارد، با این حال وجوه تشابه قابل توجهی نیز هست که متاسفانه تا کنون کمتر به آن ها پرداخته شده است. وجوه تشابهی که خصوصا در هنر استفاده از تصاویر برای تعمیق موضوع و باورمند کردن آن، نهفته است. در این طرح وجوه تشابه و تفاوت داستان های برگزیده و برجسته این دو نویسنده به ویژه از جنبه ساختاری و درونمایه ای مورد مقایسه قرار می گیرند.

چیستی رخداد ادبی، بازشناسی جریان های ادبی و دوره بندی آن ها و مطالعه درباره تحولات پدید آمده در هر جریان، مهم ترین مسایلی است که در تاریخ ادبیات دنبال می شود. در مقاله حاضر، فضای خاورشناسی روسیه از آن رو به عنوان موضوع مطالعه انتخاب شده که برای اندیشمندان روس در دوره محدودیت های شوروی، فرصتی برای جمع میان سنت روش شناسی روسیه و افق های نگاه وسیع تر به ادبیات در اثر آشنایی با ادبیات ملل مشرق را فراهم آورده است. در این جا از سویی کوشش شده تا روش های به کار گرفته شده در تاریخنگاری ادبیات نزد خاورشناسان روس صورت بندی شود و از سوی دیگر، فضای خاورشناسی به عنوان دریچه ای مطرح شده که می تواند فرد جست و جوگر را با زاویه دیدی محدود و مناسب، با روش شناسی تاریخ ادبیات در محافل روسیه آشنا سازد.

بررسی برجسته ترین آثاری که به زبان فارسی در زمینه بلاغت(بیان و بدیع) تا دوره قاجاریه نوشته شده است، در جهت تبیین سیر تطوّرات مباحث بلاغی در ایران و سنجش میزان توانایی آن ها در تحلیل زیبایی شناختی شعر فارسی در دوره های مختلف سبکی، در این پایان نامه مدّ نظر بوده است. این پایان نامه، یک هدف اصلی دارد و به ضرورت موضوع و بر بنیان هدف اصلی، اهداف فرعی چندی نیز در آن دنبال می شود:هدف اصلی: 1- بررسی تاریخی – تحلیلی نوشته های بلاغی از ایران پیش از اسلام (احتمالاً) تا دوره قاجاریه، در جهت تبیین سیر تطوّر بلاغت در ایران.اهداف فرعی:1- بررسی تطبیقی نظریه های بلاغی مذکور در نوشته های بلاغی با شعر فارسی در دوره های مختلف سبکی آن.2- تأمّل بر این نکته که مبانی نظری بلاغت تا کجا و چگونه با هنجارهای زیبایی شناختی شعر فارسی و دید و داوری دوره‌های مختلف ادبیات فارسی درباره چیستی شعر سازگار است.3- یافتن پاسخی علمی برای این سؤال که تحوّل شعر فارسی و مختصّات سبکی آن چه قدر مدیون نوشته های بلاغی است و در مقابل، نوشته های بلاغی چه قدر شعر فارسی را مورد ارزیابی های زیبایی شناختی قرار داده و از آنتأثیر پذیرفته است.روش تحقیق در این رساله، کتابخانه ایست. بدینگونه که پس از پیش‌نوشت فصل های رساله و تبیین طرح اصلی آن، و مشخص کردن موضوعات و عناوین فرعی، با بهره گیری از آموزه های استادان راهنما و مشاور و با مراجعه به فهرست کتابخانه ها، نمایه های موضوعی، پایگاه های اطلاعاتی و... منابع و مآخذ مرتبط با هر جستار شناسایی گرديد. در مرحله بعد منابع و مآخذ شناسایی شده با توجه به میزان کمکی که می توانسته در تدوین جستارها داشته باشد و میزان سندیت آن ها ارزش گذاری و طبقه بندی شد. پس از این مرحله، مدارک به دست آمده و ارزش گذاری شده مورد مطالعه و بررسی قرار گرفته و از آن ها فیش برداری شد. همزمان فیش های تهیه شده بر بنیان وحدت موضوع و هدف، تقسیم بندی گرديد. در مرحله نهایی اطلاعات خام این فیش ها بازخوانی و تحلیل شده و ضمن ارائه مطلب و نتیجه گیری، به جهت استدلال و استشهاد به آن ها ارجاع داده شده و یا به گونه های دیگر، البته با رعایت حقوق نویسندگان، از آن ها بهره برده شده است.پژوهش حاضر با بررسی پیشینه شعر و بلاغت در ایران پیش از اسلام آغاز می شود و پس از تحلیل آرا و اندیشه های مختلف در این باره و بازخوانی بلاغی چند اثر منظوم برجای مانده از آن روزگاران، بدین نتیجه می رسد که شعر فارسی در نخستین سده های رواج آن(سبک خراسانی)، ضمن تأثیر از بلاغت اسلامی، میراث دار مختصّات بلاغی شعر پیش از اسلام نیز هست. در ادامه، از آنجاییکه ویژگی های بلاغی، یکی از ملاک های تشخیص و تمایز سبک های مختلف شعر فارسی نسبت به یکدیگر است، کتاب های بلاغی فارسی در سه دوره، که تقریباً از نظر زمانی مطابق با دوره های سبکی شعر فارسی است، مورد بررسی قرار گرفته اند. توجّهی که در این پژوهش به ارایه نمایی از سیر تاریخی تألیفات بلاغی فارسی وجود داشته، باعث شده به حسب حال مؤلّفان این کتاب ها، انگیزه آن ها در تألیف، و ساختار آثار ایشان، یعنی اطّلاعات تاریخی و تذکره ای نیز پرداخته شود. تبیین تطوّرات مباحث بلاغی در کتاب های فارسی بلاغی و سنجش آنچه به صورت نظری در این آثار مطرح شده اند با شعر فارسی در دوره های مختلف، که به دنبال مطالب مذکور مورد توجّه بوده است، این نتیجه را در پی داشت که تحلیل زیبایی شناختی شعر فارسی بر مبنای کتاب های بلاغی سه ساحت مختلف دارد:دوره اوّل بلاغت فارسی که سده های پنجم تا هفتم هجری را در بر می‌گیرد، دوره تألیف ترجمان البلاغه، حدایق السّحر و المعجم است. این آثار با وجود صراحت لحن تقلید و تأثّر از بلاغت عربی، به دلیل خطوط مشترک میان شعر فارسی و شعر عرب در سده های نخست رواج آن ها، از عهده تحلیل زیبایی شناختی شعر سبک خراسانی برمی آیند. این دوره را می توان دوره سازگاری نامید. دوره دوّم بلاغت، که دوره واپس ماندگی نامیده شده است و سده های هفتم تا دهم هجــری را در بر می‌گیرد، دوره ای است که کتاب های بلاغی، به دلیل اتّکا به گفته ها و نوشته های پیشین و گسست از تحوّلات شعر در سبک عراقی و دوره انحطاط، از تحلیل زیبایی شنایی شعر روزگار خود عقب می مانند و جز آنکه بتوانند وجوه ادبیّت در آن اشعار را تا حدّ همان مباحث دست فرسود گذشته تفسیر کنند کاری نمی توانند کرد. تألیفات شاخص این دوره، معیار جمالی، حقایق الحدایق و بدایع الافکار است. رونویسی از کتاب های بلاغی نسل اوّل و برقرار نشدن گفتمانی با تحوّلات شعر فارسی در سده های یازدهم و دوازدهم هجری، و ناهمسانی محسوسی که میان وجوه زیبایی شناختی شعر سبک هندی با وجوه زیبایی شناختی سبک های پیشین به وجود آمد، باعث شد بلاغت فارسی، که جز به همان قاعده ها و قانون های دست فرسود گذشته مجهز نبود، نه تنها از عهده تحلیل زیبایی شناختی شعر سبک هندی برنیاید بلکه به دلیل هنجار گریزی های بلاغی ای که در اشعار این سبک بود، اساساً روبروی آن بایستد. این دوره را دوره ناسازگاری نامیده ام. تألیفات بلاغی این دوره این تمایز را نسبت به دوره های پیشین دارد که در دو جغرافیای فرهنگی نوشته شده اند: ایران عصر صفوی و هند دوره گورکانی. اهمّ این آثار عبارتند از: انوارالبلاغه، رساله بیان بدیع، غزلان الهند، و تحفه الهند. همچنین در کتاب های بلاغی، گاه پراکنده وار و گاه در فصلی جداگانه، همچنین گاه به تأثیر از نوشته های بلاغی اسلامی و گاه بر حسب تأمّلات شخصی بلاغیون در شعر پارسی، مواردی به عنوان عیوب شعر تعریف شده است. آنچه در کتاب های بلاغی دوره نخست در این باره آمده و نیز در کتاب هایی چون چهارمقاله و قابوسنامه، در واقع عیوب قصیده و مدیحه است و در واقع بیشتر سنجیدن شعر است از منظر کارکردهای آن؛ و نه حاصل نقد شعر از حیث شعر بودن. امّا به هر حال با مقتضیّات اجتماعی و ادبی روز همخوان است. در دوره بعد(دوره واپس ماندگی) با وجود تطوّرات شعر در عرصه اجتماعی و ادبی همین موارد به تقلید از کتاب های پیشین، تکرار می شود. در دوره سوّم، همچنانکه دو جریان بلاغی در ایران و هند داریم، دو جریان در حوزه عیوب شعر هم داریم. یکی، آنچه در تألیفات بلاغی در ایران دیده می شود و بازگویی عیوب فصاحت در «تلخیص» و «مطوّل» است و دیگر، آنچه در تألیفات بلاغی در هند دیده می شود و هم از حیث طرفگی و تازگی، هم از حیث شرایطی که برای تطبیق این موارد با عیوب شعر در دیگر نوشته های بلاغی پیش می آورد و هم از حیث راه بردن به نگرش های بلاغت هند نسبت به شعر و عیوب آن اهمّیت دارد.

از ديرباز، حتى مطابق برخى نقل هاى تاريخى، در روزگار خواجه حافظ شيرازى، كسانى بوده اند كه بنا بر اغراض گوناگون و با استناد به برخى ابيات ايهام آفرين، دردانه شيرين سخن شيراز قرن هشتم را، بيگانه از اصول اعتقادى اسلام و كفرگو و كافركيش معرفى كنند. اين پژوهش درصدد است كه با استخراج مبانى فكرى خواجه حافظ شيرازى از تنها منبع به يادگارمانده از او، يعنى ديوان اشعارش، پاسخى درخور براى اين پرسش اساسى بيابد كه به راستى رويكرد اعتقادى مرد فرد غزل ايران زمين، رويكردى الهى است و او را بايد معتكف قبله اهل ايمان به شمار آورد و يا اينكه حق به جانب كسانى است كه قباى ژنده الحاد را بر قامت نابغه شيراز، تراز مى دانند و او را همصدا با ساكنان قبيله تاريكى مى شناسند و مى شناسانند؟ آنچه كه حاصل آمد، شواهد روشن دلبستگى عميق و بى پيرايه حافظ شيرازى به اصول و مبانى فكرى و اعتقادى اسلام در قلمروهاى هستى شناسى، انسان شناسى و فرجام شناسى است.