جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

امام علی (ع) حدود چهارده قرن پیش در دوران حکومت کوتاه خویش به بیان اصول مبنایی حقوق بشر و حقوق خصوصی، عمومی، سیاسی و اجتماعی انسان پرداخته است. این مقاله بر آن است تا با روش توصیفی و تحلیلی به موضوع حقوق بشر در نهج البلاغه بپردازد. نتایج بررسی ها بیانگر آن است که مکاتب غربی علی رغم اینکه به وضع و ترویج اصطلاح حقوق بشر پرداخته اند، مبتکر اصلی حقوق بشر نمی باشند. از این رو پیشینه حقوق بشر را می توان در ادیان الهی به ویژه در دین مبین اسلام جستجو نمود. متون اسلامی به روشنی حقوق انسان ها را در عرصه های مختلف مطرح نموده است. افزون بر اینکه اصول اعلامیه جهانی حقوق بشر با حقوق بشر اسلامی تفاوت مبنایی دارد که این امر با مقایسه اعلامیه مزبور با قوانین و حقوق اسلامی و منابع فقهی به وضوح قابل درک است.

از ديرباز و به ويژه در قرن اخير، مسأله حاكميتِ دولت ها، چه از نظر داخلى و چه از نظر خارجى، مورد توجه انديشمندان بوده است. منظور از «حاكميت خارجى»، استقلال و عدم وابستگى يك كشور به كشور ديگر است و مراد از «حاكميت داخلى»، قدرت مسلط فرمان دهى بر همه افراد، گروه ها و بر تمام بخش هاى كشور مى باشد. به موازات بحث از حاكميت، بحث از آزادى در ابعاد گوناگون آن مثل «آزادى بيان» و «آزادى عقيده» نيز مورد توجه صاحب نظران بوده است. اِعمال حاكميت در بعد داخلى، با آزادى بيان از نوع مطلق آن، در تعارض است. يكى از آزادى هاى مطرح شده در بيانيه حقوق بشر، آزادى بيان و تفكر است. «بيان» يعنى: ارتباط با ديگران و «تفكر» يعنى: ارتباط با خود. اين كه تا چه اندازه انسان ها محدود بوده و دولت ها تا كجا مجازند موانعى برابر آن تحميل كنند و چگونه، سؤالاتى است كه اين نبشتار، در پى تبيين آن مى باشد. نيز، آزادى عقيده و بيان از ديدگاه دو اعلاميه مهم يعنى «اعلاميه جهانى حقوق بشر» مصوب سازمان ملل متحد و «اعلاميه جهانى حقوق بشر از ديدگاه اسلام» مورد بررسى قرار گرفته است.

آن چه در اعلامیه های حقوق بشر آمده ، کاملاً مربوط به جنبه های مادّی حیات بشر بودهو در قلمرو حقوق اخلاقی و معنوی بشر دچار نقصان مشهودی است ؛ در حالی که مکتب اسلام هویت اجتماعی بشر را در اخلاق و اعتقادات او دانسته و معتقد است که اگر قواعد اخلاقی و معنوی به عنوان حقوق حیات روحی در انسان تثبیت شود ، حقوق مادی او را نیز به نحو مطلوبی حفظ خواهد کرد .مبدأ حقوق برای انسان نمی تواند خواستگاهی انسانی داشته باشد . برای بررسی بیشتر موضوع باید انسان را که موضوع این حقوق است ، با دقت مورد پژوهش قرار داد . آیا می توان درباره حقوق انسان ها سخن گفت ، ولی شناخت دقیقی از انسان در اختیار نداشت ؟ تعیین حدود برای انسان ها برای دستیابی به هدفی است آیا تعیین هدف برای انسان ها در یک عصر ، با قدرت محدود ، علم محدود و محدودیت های بسیار دیگری امکان پذیر است ؟بشر امروز از منظر مادی نمی تواند به شمارش کامل نیازمندی های بشر اقدام کند ؛ جهت مداری مادی در غرب در تمام ابعاد زیست انسانی است که به توسعه سامانه مادی یا نفس پرستی منجر می شود . بشر مطلوبِ تمدنِ مذکور در انسان محوری و هم عرض با خدا و حق مدار در برابر اللّه تعریف شده و از آن تعبیر به آزادی می شود . در این بستر ، حق و نظریه های مرتبط با آن تغییرات بنیادینی در بستر دینی پیدا کرده است .از این دریچه ، « اومانیسم ( انسان مداری )، هویت فرهنگی عصر جدید غرب است . بر اساس این اصل ، انسانمدار و محور همه اشیا و خالق ارزش ها و ملاک تشخیص خیر و شر است . در واقع انسان جای خدا می نشیند و قادر است بدون در نظر گرفتن دین و ارتباط با ماورای طبیعت ، مشکلات زندگی خود را حل و فصل کند . دیگر انسان با دو اهرم عقل و علم نیازی به دین ندارد ... آن چه اصالت دارد ، انسان است و خداوند صرفاً در جهت رفع آلام روحی می تواند مورد توجه قرار گیرد و از اصالت برخوردار نیست » .در این منظر، انسان تعریف شده با انسان معنامندِ فرمانبردار رب در جوامع اسلامی کاملاً متفاوت است . در این میان حتی الفاظ و عبارات دارای معانی متفاوتی در مقایسه با آن چه در دیگر فرهنگ ها مطرح می شود ، هستند . عقل انسانی در این نگاه قادر است همه مسائل را درک کند و به حل آن ها بپردازد . داوری نهایی در حل منازعات به عهده عقل است و عقل ، مستقل از وحی و آموزش های الهی ، توان اداره زندگی بشر را دارد و این مفهوم ریشه در اندیشه دکارت دارد . در جهان کنونی ، بنیان اومانیستی بر اندیشه حقوقی حاکمیت دارد و با شعار ارج نهادن به بشر ، خود را مبدأ حقوقی ـ انسانی و تنها مرجع آن می داند . در این خصوص از کرامت انسانی مطرح در حقوق بشر رایحه مذکور استشمام می شود .در جهان بینی اسلامی ، منابع قانون جهانی بشر و حتی واضع آن و مبدائیت آن کاملاً تعیین شده است . بر اساس این جهان بینی ، مبدائیت انسان هم عرض ربوبی قابل پذیرش نیست ؛ زیرا انسان برای اثبات علوم امروز نیز محدود در عصر و زمان و قدرت و علم است و بسیاری از راه های درمانی او برای جوامع بشری در مسیر روحانی انسانی کار آیی ندارد .

در این مقاله چگونگی و چرایی ارتباط بین حقوق بشر و دانش‌های انسان‌شناسی بررسی و ارزیابی می‌شود. انسان‌شناسی با توجه به رویکردها و روش‌های گوناگونی که در آن وجود دارد، به دینی، فلسفی، عرفانی و تجربی تقسیم می‌شود. هدف این پژوهش بررسی رابطه حقوق بشر با این دانش‌ها و ارزیابی نقش آنها در تعریف و تدوین این حقوق است. حقوق بشر اگرچه به‌طور کلی با همه دانش‌های انسان‌شناسی مرتبط می‌شود، اما بنیادی‌ترین رابطه آن با انسان‌شناسی‌های دینی و فلسفی برقرار است. قواعد این حقوق بر اساس آموزه‌های آنها توجیه و از مبانی مستحکم برخوردار می‌شود. اما انسان‌شناسی تجربی صرفاً در فرآیند اجرای حقوق بشر قابل ملاحظه است و در تعریف و شناسایی حقوق بشر، به دلیل هویت فرافرهنگی آن، چندان نقشی ندارد. انسان‌شناسی عرفانی نیز کاربرد همگانی ندارد.

مردم سالاری از مفاهیم بحث برانگیز در حوزه فلسفه سیاست و حقوق است. با توجه به گرایشی که در کشورهای گوناگون به این نظریه وجود دارد، این پرسش مطرح شده است که آیا می توان مردم سالاری را منطبق با فرهنگ و ارزش های هر ملت بومی ساخت یا مردم سالاری نظریه ای یکپارچه است که نفی مطلق یا تسلیم کامل تنها چاره مواجهه با آن است؟ در کشور ما این پرسش تحت عنوان چگونگی جمع بین جمهوریت و اسلامیت آغاز شده و با طرح نظریه مردم سالاری دینی ادامه یافته است، این در حالی است که در برابر طرفداران، برخی نیز اساسا منکر چنین ماهیتی شده و حتی آن را بدعت آمیز خوانده اند. مقاله حاضر در صدد آن است تا پس از بررسی مبانی ونتایج نظریه مردم سالاری در غرب، اثبات نماید که در حقوق اساسی جمهوری اسلامی ایران، این نظریه به مثابه روش اداره جامعه پذیرفته شده است اما به مثابه یک جهان بینی، نه !

سال هاست که حقوق بشر به مساله حساس انسان معاصر تبدیل شده است. اگرچه در آثار پیشینیان نیز برخی زمینه ها و شباهت ها را می توان یافت، اما حقوق بشر از دستاوردهای روشن اندیشان دوران جدید است. سال هاست که مسلمانان می کوشند تا حقوق بشر اسلامی را در برابر حقوق بشر به رسمیت شناخته شده دنیای غرب مطرح کنند. در کشورهای اسلامی کارهایی صورت گرفته است، برای نمونه استاد محمدتقی جعفری مطالبی را در این زمینه در 1370 چاپ کردند. دیگران نیز در این باب کارهایی انجام داده اند که آیت الله جوادی آملی در زمره این افراد است. من در مقاله خود نوشته استاد جعفری را بررسی خواهم کرد. در این مقاله به نکات زیر خواهیم پرداخت: 1. قدردانی از دقت و توجه استاد جعفری به این مساله؛ 2. بررسی و ارزیابی کار ایشان از نظر تنظیم مواد حقوق بشر اسلامی و مقایسه آن ها با حقوق بشر غربی؛ 3. ارائه پیشنهادهایی در ارتباط با برخورد ما با مساله حقوق بشر از جهت: الف) مبنا قراردادن حقوق بشر و سنجیدن حقانیت ادیان بر اساس توجه به این حقوق؛ ب) توجه به اجرای این حقوق و راه کارهای لازم برای اجرای آن ها، به جای پرداختن به نکته گیری های حاشیه ای و شرط های تزئینی و تکمیلی آرمانی که تحقق بخشیدن به آن ها به این سادگی و به این زودی امکان ندارد.

حقوق بشر یکی از مسائل اساسی و با اهمیت جهان معاصر است و آنچه امروزه به عنوان اعلامیه جهانی حقوق بشر به عنوان یک سند بین المللی است، حاصل آرای فلاسفه غربی پس از رنسانس و هم چنین حاصل فکر کسانی است که در پی برقراری صلح جهانی و پایدار پس از دو جنگ جهانی بوده اند اینان در حقیقت با ریشه یابی علل جنگ های بشری به ویژه دو جنگ جهانی اول و دوم خواسته اند بنیان های نظری صلح را طی این اعلامیه پی ریزی می کنند و آن را براساس انسان شناسی خود که اومانیسم است قرار داده اند. و از آنجا که حقوق بشر در ایران مبتنی بر آموزه های اسلام و رویکرد توحیدی امام خمینی شکل گرفته و در قانون اساسی نیز آمده است که مدافع کرامت انسانی می باشد و معتقد است که اسلام هم حقوق بشر را محترم می شمارد و هم عمل می کند.با توجه به اینکه حقوق بشر از دیدگاه امام خمینی با حقوق بشر مندرج در اعلامیه جهانی حقوق بشر دارای تشابهات و تفاوت هایی است که تفاوت ها عمدتاً مربوط می شود به نقش دین اسلام در زندگی انسان و نوع نگرش به انسان و هم چنین استفاده ابزاری از حقوق بشر به عنوان حربه ای علیه اسلام و مسلمین است. در حالی که حقوق بشر از دیدگاه امام خمینی جامع الاطراف تر از اعلامیه جهانی حقوق بشر است.

این تحقیق بر آن است که با توجه به آیات قرآن کریم و روایات (حقوق بشر) را مورد بررسی قرار دهد . در فصل اول ضمن بیان روشنی از ابعاد مختلف مسئله ، ضرورت این تحقیق اثبات گردیده است و برای رسیدن به هدف نهایی این تحقیق ( حقوق بشر از دیدگاه قرآن و روایات ) اهداف ویژه ای شامل ، بررسی معنای لغوی و اصطلاحی حقوق بشر ، بررسی پیشینه ی تاریخی حقوق بشر در جهان ، بررسی انگیزه ی وضع حقوق جهانی بشر ، بررسی تعیین حقوق بشر از دیدگاه اسلام ، اعلامیه ی جهانی حقوق بشر ، بررسی منابع و مبانی حقوق بشر از دیدگاه اسلام مطرح شده و برای رسیدن به این اهداف سؤالاتی به قرار ذیل آمده است : معنای لغوی و اصطلاحی حقوق جهانی بشر چیست ؟ پیشینه ی تاریخی حقوق بشر در جهان چگونه است ؟ انگیزه وضع حقوق جهانی بشر چیست ؟ تعیین حقوق بشر از دیدگاه اسلام به چه صورت است ؟ اعلامیه ی حقوق جهانی بشر چیست ؟ منابع و مبانی حقوق بشر در اسلام چیست ؟ مقایسه میان حقوق بشر از دیدگاه اسلام و غرب چگونه است ؟ مزایای حقوق بشر از دیدگاه اسلام چیست ؟ در فصل دوم تعدادی از متون مرتبط با موضوع ، مورد بررسی قرار خواهد گرفت . در فصل سوم با توجه به ماهیت و هدف موضوع ، روش تحقیق توصیفی- تحلیلی برای انجام پروژه برگزیده شده است و فن تحقیق هم کتابخانه ای می باشد . با توجه به بررسی های انجام شده نتایج ذیل حاصل شد : حق در لغت به معنای راست ، درست و ضد باطل است و بشر در لغت به معنای مردم ، آدمی و انسان است و در اصطلاح ، حقوق بشر حقوق بنیادین و پایه ای است که هر انسان از آن جهت که انسان است فارغ از امتیازات فردی و هر عنوان عارضی دیگر بر او ، از خداوند دریافت کرده است . پیشینه ی تاریخی حقوق بشر به این صورت می باشد که حقوق بشر امری کاملاٌ نوپا و مربوط به عصر جدید نیست بلکه توسط منابع تاریخی کاملا" روشن می شود که حقوق بشر ریشه ای تاریخی دارد . انگیزه وضع جهانی حقوق بشر در اسلام ، حق توحید است و آیات و روایات زیادی به این مطلب اشاره کرده اند ، آزادی ، عدل و . . . هیچ یک هدف حقوق بشر نمی باشند بلکه مراحلی برای دستیابی به همان هدف نهایی یعنی لقای پروردگارند اما در حقوق بشر غربی این انگیزه به خود فرد بر می گردد . و با تکیه بر راسیونالیسم بر این باور است که هیچ مرجعی بجزء عقل بشر برای داوری وجود ندارد و آزادی ، عدل و . . . هر کدام هدف حقوق بشر می باشد. تعیین حقوق بشر از دیدگاه اسلام از آن خداوند است چون خداوند نه تنها خالق جهان هستی است بلکه به تنهایی و بی هیچ شریکی جهان را تدبیر و نیز قوانین حاکم بر افراد و جوامع انسانی را وضع می کند و انسان مکلف است که فقط از دستورات و قوانین او اطاعت کند . اعلامیه حقوق جهانی بشر اعلامیه ای است که دارای موادی می باشد که هر فرد انسانی طبعاً دارای آن است. منابع حقوق بشر از دیدگاه اسلام کتاب ، سنت و عقل است و مبانی حقوق بشر که عبارتند از حق حیات ، تعلیم و تربیت ، آزادی ، عدل و کرامت انسانی. در مقایسه ی میان حقوق بشر از دیدگاه اسلام و غرب شباهت ها و تفاوت هایی که هر کدام از آن مواد حقوقی از دیدگاه اسلام و غرب دارند به صورت جزئی مورد بررسی قرار داده ایم . مزایای حقوق بشر که از دیدگاه اسلام عبارتند از : برتری زیر سازهای داخلی ، فاعلی و غایی ، برخورداری از ضمانت اجرا و سازگاری و هماهنگی حقوق بشر . محقق در انجام پروژه با محدودیتهایی از جمله عدم دسترسی به منابع دسته اول روبه رو بوده است . در این زمینه پیشنهاد می گردد از کتب تفسیری و روایات استفاده شود .