جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

وصیت، یکی از سنت‌های پسندیده ای است که قبل از اسلام در میان اعراب رواج داشت؛ پس از ظهور اسلام نیز با توجه به تأکیدهای قرآن در خصوص وصیت و نصیحت، این سنت ادامه یافت. مفهوم وصیت در عصر اسلامی تحول ویژه‌ای یافت، و با توجه به نظام جدیدی که بر جامعه حاکم شده بود، موضوعاتی که در وصیت های دوره‌ی پیش مورد اهمیت بود، تغییر کرد و به جای آن مفاهیم جدیدی در وصایا شکل گرفت. به طوری که نمی‌توان وصیت این دوره را با دوره‌ی قبل کاملاً مشابه دانست. پس از ظهور اسلام،اعراب، به شدت، تحت تأثیر وحی و اسلوب بیانی آن قرار گرفتند. در وصیت های دوره‌ی اسلامی به‌ویژه دور‌ی پیامبر(ص) و خلفای راشدین، کاربرد آیات قرآن، نمود خاصی دارد. رفته رفته موضوعات دینی و اخلاقی که در وصیت‌های پیامبر(ص) و خلفای راشدین، از مهم‌ترین موضوعات مطروحه بود، در دوره‌ی اموی، جای خود را به مسایل سیاسی داده و می‌توان گفت، وصیت در دوره‌ی اموی از جنبه‌ی دینی و تربیتی خود دور و به مسایل دنیوی و سیاسی نزدیک شد. در این دوره، وصیت نامه‌ی خلفا، به منزله‌ی عهدنامه‌ی حکومتی است که در آن خلیفه‌، جانشین پس از خود را معین نموده و مردم را ملزم می‌دارد که از وصیت وی پیروی نمایند.

مسأله امامت و خاتمیت یکی از مباحث سرنوشت ساز در حوزه دین شناسی است . اهتمام بسیاری از فیلسوفان و متکلمان با رویکردهای متفاوت به مسأله « رابطه میان امامت و خاتمیت» نشان دهنده اهمیت این موضوع است. از آنجا که مسأله خاتمیت و امامت مستند بر شواهد عقلی و نقلی فراوان –اعم از قرآن و روایت- میباشد این موضوع جزء ضروریات دین اعلام شده است. درباره تفسیر و رابطه آن دو، رهیافتهای مختلفی وجود دارد و نسبت به دوره های قبل بحث بر انگیز و پر چالشتر شده است. از طرفی متفکران پیشین با پشتوانه برخی ادله درون دینی و عرفانی مسأله خاتمیت و امامت را مفروض گرفته بودند؛ اما در دوره اخیر آرای مختلف و نقدهای برون دینی وارد شده بر این موضوع، بحثهای دامنه داری را در کلام جدید اسلامی ایجاد کرده که توجه به آنها ضرورت دارد. در نوشتار حاضر متکلمان شیعی به طور کلی به معنای اعم، امامت را مقدم بر خاتمیت دانستند و به معنای اخص، دنباله رو خاتمیت میدانند . پس میتوان گفت این دو(امامت وخاتمیت) نزد متکلمین شیعی ملازم یکدیگر میباشند.

حكمت در عرفان اسلامي به خصوص تا قرن چهارم باتوجه به سابقۀ آن در قرآن وحديث مثبت ودرسده هاي بعدي عمدتا با توجه به اشتراك معنايي‌ آن با فلسفه ‌منفي ارزيابي شده است. دربارۀ حكمت تعريف جامع و واحد ميان عرفا و صوفيان وجود نداشته و بيشترتعاريف آنان ناظر به غايات، اسباب ‌و يا فضيلت‌ حكمت بوده یا به ويژگي‌هاي‌ حكيم پرداخته است.در رسالۀ حاضر ابتدا مفهوم حكمت و ويژگي‌هاي حكيم درعرفان اسلامي، با توجه به نسبت آن با دين و فلسفه ايران و با مطالعۀ اقوال و احوال حكماي ايراني (تا سده چهارم) بيان شده است. آنگاه ترمذي به عنوان چهره شاخص حكيم ; درعرفان اسلامي و نمايندۀ حكمت قديم اسلامي وايراني در ماوراء النهر معرفي و درپايان افكار امام خميني(ره) به عنوان يكي از چهره هاي معاصر عرفان شيعي معرفي وبا انديشه هاي ترمذي مقايسه شده است. بعلاوه در اين پژوهش نشان داده مي شود كه برخي از كساني كه به عنوان صوفي شناخته شده اند، درواقع بهتر است كه درسنت حكمي ايراني- اسلامي قرارداده شوند.

انسان کامل از جمله مباحث ریشه دار است که همواره مورد توجه اندیشمندان بوده است. موضوعی که به همراه توحید در عرفان، هسته‌ی اصلی را تشکیل می‌دهد. ابن‌عربی که با رویکرد علم الاسمائی خود در این باب به نحو مطولی سخن رانده بر جنبه‌ی شهودی و عرفانی و در مرحله‌ی بعد براساس آموزه‌های وحیانی بحث کرده است. ملاصدرا را نیز که می‌توان از پیروان ابن‌عربی به شمار آورد اصول فلسفی خود را با آموزه‌های وحیانی و عرفانی همراه کرده است. ویژگی حکمت‌متعالیه، تنوع روش‌ در گردآوری مطالب و تبیین مسائل می‌باشد. ابن‌عربی با مبنا قرار دادن وحدت شخصی وجود و بر اساس نظام علم الاسمایی به تبیین رابطه‌ی حق، انسان کامل و عالم می‌پردازد و ملاصدرا با رویکردی وجودی در ابتدا بر اساس وحدت تشکیکی و سپس برمبنای وحدت شخصی وجود انسان کامل را تبیین می‌کند. وی در ابتدا بر اساس نظریه وحدت تشکیکی، معتقد به وحدت حقه حقیقیه خداوند است اما پس از آن متاثر از ابن‌عربی به وحدت شخصی وجود و کثرت در مظاهر رسید. با این وجود در وحدت شخصی ملاصدرا عالم وجود رابط است و یکی از تفسیرهای وجود رابط بهره‌مندی آن از هستی است که با نظریه‌ی ابن عربی مبنی بر اینکه عالم هیچ بهره‌ای از هستی ندارد متفاوت است. این تغییر نگاه ملاصدرا در سایر مسائل نیز دیده می‌شود. در نظر ابن‌عربی ولایت، قرب حق تعالی است و انسان کامل نزدیک‌ترین تجلی به خداوند منان است. بنابراین انسان کامل مظهر ولایت حق در زمین است زیرا بر مبنای عرفان ابن‌عربی که اهتمام به وجود دارد، تنها وجود، وجود حق تعالی است و ماسوا مظاهر و سایه‌ی حق‌ می‌باشند. انسان کامل در این میان واسطه‌ی فیوضات حق به ممکنات است که بر مبنای خلق مدام، این فیض‌رسانی آن‌به‌آن رخ می‌دهد. ملاصدرا بر اساس وحدت تشکیکی انسان کامل را رأس هرم هستی می‌داند اما بر مبنای وحدت شخصی با ابن عربی همراه می‌شود و انسان کامل را بزرگترین جلوه‌ی حق تعالی، کون جامعی که با علم خود بر تمام خلقت، در قوس صعودی آن‌ها را هدایت می‌کند. ابن عربی حقیقت محمدی را حقیقت انسان کامل می‌داند و آن را اولین صادر حق می‌داند که با سریان وجودی وی عالم و تمام مراتب پدید می‌آید. در نظر او پیامبر اکرم(ص) مصداق اکمل انسان کامل است و تمامی انبیاء و اولیاء الهی از او فیض می‌گیرند. اما ملاصدرا بر مبنای وحدت تشکیکی وجود، عقل را مخلوق نخست و بر مبنای وحدت شخصی وجود، صادر نخست را وجود منبسط و حقیقت محمدی می‌داند. در نگاه ابن‌عربی و ملاصدرا ولایت باطن نبوت است، که با انقطاع نبوت در وجود اولیاء الهی ادامه می‌یابد. ملاصدرا خاتم این مقام را دوازدهمین امام از فرزندان رسول ختمی(ص)؛ حضرت مهدی(عج) می داند اما دیدگاه ابن‌عربی در این موضع کمی مبهم است که با یک تقسیم بندی افراد متفاوت به اطلاق های متفاوت خاتم اولیا محسوب می‌شوند.

در استخراج شاخصه‌های فرهنگی نخبگی از آموزه‌های اسلامی، مبانی نخبه‌پروری مورد بحث قرار می-گیرد. در مبانی، سه موضوع قابل بررسی است. الف) چیستی ارتباط دین و فرهنگ ب) وابستگی اخلاق به دین ج)مفهوم شناسی علم اسلامی. بدین ترتیب که در تناسب دین و فرهنگ، دین مبدأ فرهنگ‌سازی می‌باشد که این مسأله بر اساس فطری بودن معرفت دینی و پیشوایی ائمه معصومین (علیهم‌السلام) در هدایت‌گری آن قابل اثبات است. در مورد اخلاق نیز، زمانی که مبتنی بر آموزه‌های اسلام باشد، از ویژگی‌هایی همچون ضمانت اجرایی داشتن، قداست بخشی به گزاره‌های اخلاقی حاصل از عقل و مهم‌تر از همه، اسوه‌سازی و معرفی مصادیق نخبگان پیشرو در هدایت نخبگان جامعه اسلامی، برخوردار است. موضوع سوم؛ علم اسلامی از مولفه‌های اصلی نخبگان می‌باشد که بر اساس مراتب ایمان، تقوا و عمل صالح تعریف می‌شود. الگوی ناب از منظر قرآن کریم، پیامبر اکرم (ص) است. انقلاب پیامبر(ص) انقلاب فرهنگی بود. شاخصه-های فرهنگی و اخلاقی نخبگی از منظر آیات و روایات عبارتند از: عقل را مقهور منطق قرآنی و روایی دانستن؛ مقهور قدرت و لذت ها نشدن، بلکه دنیا را مقدمه آخرت پنداشتن؛ مراتب علم را با مراتب تقوا درنوردیدن؛ ژرف‌اندیشی در کسب حقیقت را با تسلیم بر حق بودن آمیختن؛ سبقت در اندیشه، عمل‌صالح و سکوت سازنده را به سبقت در قدرت و لفّاظی ترجیح دادن و در نهایت با کسب بصیرت، نفس خویش را در تمییز حق و باطل تربیت کردن، می‌باشد.

مثنوی مصیبت نامه، به عنوان اثری معناگرا با ساختاری داستانی، در پس آموزه های عرفانی و اخلاقی و با زبان بی تقیّد و انتقاد گونه ی عطار که در سخن پیران، کاملان و مجنونان مصیبت نامه جلوه می کند، در پی آن است که آدمی را که به نسیان حقیقت مبتلا است؛ به معرفت دردمندی آشنایی دهد و طالب حقیقت را با شگردهای سلوک، به سرمنزل مقصود برساند. سالک مصیبت نامه، تحت عنایت خداوند و ولایت پیر تا ولایت پیامبر خاتم، توأم با جهدی مداوم و با طی کردن عوالم آفاق و انفس، به معرفت جان خویش به عنوان نخستین گام در معرفت حق و کمال معنوی آدمی در کسوت بندگی می رسد؛ تا به قول عطار در پایان مصیبت نامه، قدم های بعدی تکامل معنوی را در حق بردارد که شرح آن منوط به اذن پروردگاراست.این پایان نامه بر آن است که با بررسی همه ی نکات و دقایق عرفانی، در پس حکایات، آموزه ها، شخصیت ها و ... به بررسی سیر کمالی سالک طریقت و در نگاهی گسترده تر، طریق رسیدن آدمی از پس حجاب جسم و جهان به حقیقت و کمال انسانی بپردازد و نشان دهد که همه ی تضادهای طریقت؛ چون خوف و رجا، قهر و لطف، سختی و راحتی و... ظرفیت وجودی سالک را برای درک مقام فنا و رسیدن به مقام کاملان بالامی برد و جان سالک را آشنای نسیمی از حقیقت الهی می سازد. در این زمینه، در پرتو حکایات، از برترین و فروترین افراد که عطار مسائل عرفانی را از زبان آنان تبیین می نماید، سود جسته شده ودر پرتو سخنان عرفانی در آغاز مقالات، صفات و مقامات طریقتاثبات گشته است؛ صفاتی که به طور مستقیم و غیر مستقیم، توشه و دلیل رسیدن سالک به مقصد حقیقت و مقام انسان کامل است. در این پایان نامه سعی می شود، نظریات معرفتی عطار راجع به کمال هر یک از موجودات عالم، یک اصل دانستن جنون دیوانه و عشق مردان کامل، دردمندی حق، راهبران طریقت و ...نیز تبیینگردد تا سرانجام، انسان کامل در آینه ی صفات آشکار شود.

نعمت خوش‌گواري زندگي و نيكوبودنِ حال و مرحمت و به معني احسان و نيكي است كه خداوند بر بندگانش عطا فرموده و غيرقابل شمارش است. نعمت‌ها به دو نوع دنيوي و اخروي تقسيم مي‌شوند كه شامل نعمت‌هاي مادي مانند خانواده، آفرينش و… و معنوي مانند هدايت، نصرت و الطاف الهي و… مي‌شود. انسان‌ها خود تعيين‌كنندۀ ميزان بهره‌مندي از نعمت‌هاي دنيوي هستند ولي فقط اهل ايمان و عمل صالح بهره‌مندان از نعمت‌هاي اخروي‌اند انسان‌ها در قبال اين نعمت‌ها موظف به پذيرش اصول دين، سپاسگزاري و انجام فرامين الهي هستند. حال براي شناخت عميق‌تر و دقيق‌تر واژه‌هاي نعمت بايد به آيات و روايات ائمه رجوع كنيم و آن‌ها را از منظر تأويل بررسي كنيم تا بتوانيم وظايف خود را در قبال آن‌ها به درستي انجام دهيم. تأويل در بسياري از روايات در برابر تنزيل قرار گرفته است كه تنزيل همان معناي روشن آيات با توجه به فضاي اجتماعي زمان پيامبر است و تأويل با توجه به واقعيات خارجي هر زمان، معناشناسي قرآن است و تأويل نيز از مقولۀ علم است و آموختني كه در روايات بسياري آمده پيامبر تأويل قرآن را از خداوند مي‌آموخت و به علي آموزش مي‌داد و امامان معصوم نيز تأكيد دارند كه در شناخت بطن قرآن و تأويل آن بايد به مكتب اهل بيت مراجعه كرد و به تفكر و تدبر در آن‌ها پرداخت. با بررسي برخي آيات دربارۀ واژۀ نعمت به اين مسئله پي مي‌بريم كه نعمت در ظاهر معاني مختلفي دارد ولي بر اساس روايات و تأويل آيات نعمت وجود معصومين به ويژه نعمت ولايت آنان است كه كامل‌ترين مصداق نعمت در قرآن است.

مسأله امامت از مهمترین مسائل عقیدتی اسلامی و جنجالی‌ترین مسأله مورد اختلاف فرق و مذاهب اسلامی است. همچنین مطالعه در حقیقت و حقانیت امامت سابقه‌ای بسیار طولانی در تاریخ اندیشه اسلامی دارد.آثار گوناگون به ویژه رساله های مستقل در امامت و مسائل فرعی آن، نشانگر اهمیت مسأله نزد دانشمندان مسلمان است.دانشمندان شیعه و اهل سنت در آثار تفسیری و کلامی خود به بحث از امامت پرداخته اند، البته با رویکردهای متعدد و مختلف، به عنوان نمونه، امامت و خلافت را شاخه‌ای از مسأله امر به معروف و نهی از منکر می‌دانند و معتقدند چون اجرای این اصل نیاز به وجود امام دارد، باید امت امامی را برای اداره امور انتخاب کند، تا بتواند به این اصل، جامه عمل بپوشاند.در حالی که بر اساس مبانی شیعه، امامت یکی از اصول مهم اعتقادی دانسته می شود و یک مقام و منصب الهی است، همانطور که مقام نبوت، اینگونه است و خداوند متعال باید نبی و پیامبر را تعیین کند.رساله حاضر، پژوهشی است که با نگاهی نقادانه بر اساس مبانی شیعه به مسائل مختلف مربوط به امامت از نگاه متکلمان معروف اشعری، پرداخته است.مهمترین هدف این تحقیق ارائه تحلیلی دقیق و نسبتاً جامع از نظریه امامت در مکتب اهل سنت و مقایسه اجمالی دیدگاه های متکلمان شیعه و اهل سنت در خصوص امامت است.این پژوهش، مبتنی بر هشت فصل است که در هر فصل مسائل مختلفی بیان و نقد آن به رشته تحریر در آمده است.فصل اول، کلیات تحقیق، شامل مقدمه، طرح مسئله ، انگیزه و اهداف پژوهش، سوال های و فرضیه های تحقیق، اهمیت و ضرورت تحقیق و پیشینه و روش پژوهش که در واقع خلاصه از پژوهش به شمار می آید.فصل دوم با موضوع امامت در حقیقت به تعریف امامت و چیستی و حقیقت امامت می پردازد. فصل سوم، نگارنده به اثبات ضرورت امامت پرداخته است و دیدگاه متکلمان اشعری را در خصوص این موضوع بیان می کند.فصل چهارم، اوصاف و ویژگی‌های شخصیتی امام مدنظر است.فصل پنجم، فرآیند تعیین امام از دیدگاه متکلمان اشعری مورد بررسی قرار می‌گیرد.فصل ششم، نگاهی به مسئله جانشینی و تعیین امام بر حق بعد از پیامبر(ص) دارد.در فصل هفتم، محقق دلایل متکلمان اشعری برای خلافت خلفای سه گانه (ابوبکر، عمر، عثمان) را نقد و بررسی می‌کند.و در فصل هشتم که آخرین فصل رساله است، دیدگاه انتقادی اشاعره در مورد امامت و افضلیت امام علی(ع)، مورد بحث قرار می گیرد.و در آخر رساله نتیجه ای کلی از این پژوهش، ارائه می‌شود.