جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

هذا البحث هو عباره عن دراسه مقارنه ونقدیه لأهم الاختلافات ما بین العلمین الکبیرین الشیخ أبو جعفر محمد بن علی بن الحسین بن بابویه القمی، الملقّب بالصدوق، والشیخ أبو عبد الله محمد بن النعمان الحارثی البغدادی الملقّب بابن المعلم أو المفید، فی کتابیهما ?الاعتقادات فی دین الإمامیه? للشیخ الصدوق، و ?تصحیح اعتقادات الإمامیه? للشیخ المفید. وقد رتّبنا البحث فی اربعه فصول وخاتمه: أ ــ تناولنا فی الفصل الأول بعض المسائل الکلیه, امثال فرضیات البحث , وبیان الموضوع, وسبب اختیاره, والجدید الذی طرحناه فی هذه الرساله, وأهداف البحث واهمیته العقائدیه, وسابقه البحث وحدوده الزمانیه والمکانیه, والمنهج الذی اعتمدناه فی تناولنا لهذا الموضوع . ب ــ وتناولنا فی الفصل الثانی بعض الأبحاث التمهیدیه المتعلقه بالعقیده عموماً، کالعقیده فی ضوء العقل والدین، ومسأله أصاله الاعتقاد فی حیاه الإنسان، ودور العقیده فی بناء الإنسان فکریاً ونفسیاً واجتماعیاً، ودور العقیده الصحیحه فی محاربه الجهل والانحرافات، ومناهج البحث العقائدی المعروفه فی واقعنا الإسلامی، ومسأله وجوب الاجتهاد أو جواز التقلید فی العقائد. ج ــ وتناولنا فی الفصل الثالث ترجمه وافیه ومختصره للشیخین الصدوق والمفید، من الولاده إلى الوفاه، مرکّزین على أهم جوانب حیاتهما، وممیزات شخصیه کل منهما. د ــ وتناولنا فی الفصل الرابع ــ الذی هو المحور الأساسی ــ عرض ومقارنه ومناقشه آراء هذین العلمین فی کتابیهما السالفین، مرکّزین على مواضع الخلاف بینهما، معرضین عن الآراء الأخرى التی کانت محلاًّ للوفاق بینهما، أو تلک الآراء التی یکون الاختلاف فیها فنیاً ولا یمس جوهر الموضوع. وأمثله هذا الفصل کثیره، منها: معنى کشف الساق فی یوم القیامه، وتأویل الید فی قولـه تعالى: ?یَدُ اللهِ فوقَ أیْدیهِم? ( )، ومعنى نفخ الروح فی قولـه تعالى: ?وَنَفَخْتُ فیهِ مِنْ روحِی? ( )، وحقیقه المکر والخداع الإلهی الوارد فی القرآن، ومسأله خلق أفعال العباد، والفرق بین الجبر والتفویض، ومعنى الإراده والمشیئه، والقضاء والقدر، وحقیقه الاستطاعه، والبداء، والعرش، واللوح والقلم والأرواح والنفوس، وإلى ما شابه ذلک من الموضوعات التی سوف یجدها القارئ الکریم فی طیّات هذا البحث. هـ ــ وذکرنا فی خاتمه البحث بعض النتائج التی استخلصناها من البحث , سواء ما یتعلق بسبب الاختلاف ما بین هذین العلمین ,او معطیات هذا الاختلاف وثمراته على واقعنا العلمی عموما والعقائدی خصوصا. و ــ لقد کان عملنا متنوّعاً فی هذا البحث، فبعض الأحیان وبسبب کون الموضوع مهماً ولا زال محلاًّ للخلاف لم نکتف بعرض آراء العلمین ومقارنتهما وبیان الصحیح منهما فحسب، وإنما حاولنا تسلیط الضوء على نفس الموضوع بشکل یرفع الإیهام ویوضح الصوره التی لم تتضح أو تتجلى من خلال ما ذکره کلا الشیخین، کما حدث ذلک فی موضوع البداء، والقضاء والقدر، وحقیقه الأرواح وغیر ذلک، واکتفینا فی بعض الأحیان بالمقارنه والمحاکمه لآراء الشیخین فحسب، وحاولنا فی جمیع المسائل الخلافیه التوفیق بین الشیخین ما استطعنا إلى ذلک سبیلاً، کحمل الخلاف على النزاع اللفظی فی بعض الموارد، أو إلى أن الفرق فی الإجمال والتفصیل، وما شابه ذلک. رأینا فی بعض الأحیان أنّ عرض خصوص محل الخلاف من کلامیهما کاف فی بیان وجهه نظر کل منهما، فاکتفینا بذلک، إلاّ أننا فی العدید من الأحیان رأینا الحاجه إلى ذکر جمیع کلامهما حتى یتضح موضع الخلاف من خلال سیاق الکلام لا مجرداً عنه. ز ــ کان منهجنا فی النقد والمحاکمه منهجاً موضوعیاً، منطلقاً من معطیات نضوج العدید من المسائل التی لم تکن فی زمان العلمین ناضجه بشکل کامل لقلّه الأبحاث المعمّقه فیها. وحاولنا دائماً أن نمسک العصا من الوسط، فلم نتبع المنهج العقلی الصرف، ولا المنهج الاخباری المجرّد، وإنما حاولنا التوفیق بین النقل والعقل، مستعینین لذلک بآلیات معرفیه وعلمیه منقحه ومحققه، سواء فی مجال فهم الآیات أو الروایات أو بقیه الاعتقادات والأفکار. أسأل الله تعالى أن نکون قد وفّقنا فی عملنا هذا، لخدمه الدین والعلم.

تاریخ را به دوره های مختلفی مانند دوره باستانی دوره قرون وسطی و دوره جدید تقسیم کرده اند دوره جدید را نیز به دوره های دیگر مانند رنسانس رفرماسیون (اصلاح دین) و روشنگری تقسیم کرد. رنسانس و رفرماسیون سده های پانزدهم و شانزدهم را در بر می گیرد و روشنگری سده ی هفدهم و بویژه سده ی هجدهم را شامل می شود. در قرون وسطی عقل و دین هردو حجت بودند. اگر سخت از توانایی عقل می رفت توانایی آن در شناخت دین بود نزاع متملکان و فلاسفه جهان مسیحیت و اسلام بر سر میزان توانایی عقل تطابق عقل و دین و تقدم یکی بر دیگری بود قرون وسطی را با هر منظری که نگاه کنیم گذشته دین خود را منعکس می کرد. عقل گرائی قبل از عصر روشنگری ویژگی ضد دینی یا غیردینی نداشت.

برای اثبات ارتباط بین کارائی سیستم مالیاتی و تعیین و اخذ مالیات بردرآمد شاغل با توجه به متغیرهای عنوان شده، پژوهشگر در فصل دوم، ابتدا به شناخت و مطالعه نظریه‌های دانشمندان و مکاتب اقتصادی درباره مالیه عمومی و مالیات بردرآمد پرداخته و سپس سیر تاریخی مالیات و قوانین مالیاتی در این مورد بررسی قرار داده است عوامل موثر در ایجاد و تداوم موضوع مورد بررسی (متغیرهای تحقیق) در جامعه مورد بررسی، در فصل سوم مطالعه و آزمون شده و مورد تجزیه و تحلیل و استنتاج قرار گرفته‌اند. با توجه به نتیجه‌گیری انجام شده در فصل سوم، پیشنهاداتی در فصل چهارم ارائه گردیده است.

در این نگارش در تبیین ، حقیقت توحید از نظر امامیه خصوصا از نظرهای محقق طوسی و شهید مطهری و رد شبهات وارده وهابیت در این زمینه خصوصا بنیانگذاران وهابیت ابن تیمیه و محمد بن عبد الوهاب مورد بررسی قرار گرفته است . در مکتب امامیه : با پیروی از براهین عقلی و نقلی حکماء و متکلمان و عرفاء در باب ، مفهوم توحید و مراتب آن حقائق عمیق و ظریفی ارائه کرده اند و در همین مکتب توحید نظری و عملی عبارت است از : اعتقاد قطعی به یگانگی یا یکتائی خداوند در ذات و صفات و افعال و رفتار موحدانه ای که تقاضای اعتقاد و اندیشه توحیدی باشد و در توحید نظری وحدت خداوند را به وحدت حقه حقیقیه و عینیت صفات با ذات و عینیت صفات با یکدیگر مطرح است. و در توحید افعالی (خالقیت و ربوبیت) حتی در توحید استعانت ملاک اصلی توحید و شرک استقلالیت و عدم آن به موثر مطرح است . ودر توحید عبادی عنصر اصلی تشکیل دهنده عبادت پرستش موجودی که یکتای معبود خداوند به عنوان مبنای امامیه در این زمینه ارائه شده است . اما بیاناتی که علمای وهابیان خصوصا ابن تیمیه و محمد بن عبدالوهاب به پیروی از علماء سلفیه که خودشان به افتخار تلقی می کنند و ادعا دارند که مردم به علت فاصله گرفتن از مذهب سلف دچار شرک شده اند و وظیفه خود دانستند که مردم را به سوی توحید خالص دعوت نمایند ، درحالیکه در مکتب خودشان در مورد توحید نظری را ارائه کرده اند که ریشه علمی دقیق ندارد ، چون گرایش های زیادی به تشبیه و تجسیم داشته با کمال صراحت برای خداوند اعضاء و جوارح اثبات نموده مانند اهل حدیث به ظواهر آیات و احادیثتعصب شدیدی به خرج داده اند و عقلانیت را از صحنه استنباط احکام کنار گذاشته و اهل تاویل را کافر شمرده اند . در تعریف عبادت علمای وهابیّت چند دسته شده اند، ما چند نوع تعاریف آنها را ذکر کردیم و از آن تعریفها دو مبنا به دست آوردیم: یکی خضوع ، تذلل و محبت تام برای تحقق عبادت و دیگری خضوع تام توام با اعتقاد به الوهیت خداوند . کسانی که عنصر اعتقاد را در عبادت پذیرفته اند در هنگام اتهام شرک به اعمال مسلمین از مبنای اول استفاده کرده اند و از آن به عنوان ابزار سیاسی بهره برده اند .و در فصل چهارم که مهمترین فصلها است دیدگاههای امامیه و وهابیه ذکر شده که بعد از تعیین محل نزاع بر نقطه افتراق ، استدلالات عقلی و ادله شرعی اقامه شده و نشان داده شد که مبانی و ملاکات توحید و شرک از مکتب وهابیت خلاف عقل ، شرع و سیره صحابه و جمهور مسلمین است در ابتدای این نگارش ذکر کلیات در ضمن آن مقدمه و... و معرفی امامیه در ضمن آن (زندگی محقق طوسی و شهید مطهری) و معرفی وهابیت در ضمن آن زندگی مختصر (ابن تیمیه و محمد بن عبدالوهاب) و مفهوم شناسی مطرح شد .

مدینه فاضله، یعنی جامعه ای که از هر جهت برتر و متفاوت از جوامع دیگر و دارای امتیازات و برجستگی های استثنایی که تمام خواسته و آرزوهای انسان در آن، تبلور یافته است. افلاطون چنین جامعه ای را در چهره 1) طبقاتی بودن آن؛ 2) اشتراکی بودن زنان و اموال در میان جنگجویان؛ 3) زعامت و رهبری فلاسفه، جستجو می کند. در این نظام قدرت سیاسی به یک قشر خاص اختصاص دارد و انتقال و جابجایی آن به طبقات دیگر جایز نیست. بنیاد اساسی این بینش را باورهای جهان شناسانه و انسان شناسانه افلاطون تشکیل می دهد که معتقد است، انسان های هر طبقه به لحاظ سرشتی و ماهیت متفاوت از یکدیگر و برای وظایف خاص آفریده شده اند، و به وجود ذاتی قادر نیستند وظایف طبقات دیگر را انجام دهند. برجسته ترین ویژگی های مدینه فاضله، از نظر فارابی، حاکمیت فیلسوف در پرتو اجرای احکام اخلاقی برخاسته از آموزه های دینی، به شمار می رود. در این تفسیر جامعه دقیقا حکم بدن سالم را دارد که رهبری به منزله قلب آن به شمار می رود. همان گونه که بدن وقتی به مرضی مبتلا گردد، نیاز به طبیب خواهد داشت. طبیب جامعه، همان حاکم است که در صورت واجد بودن شرایط به خوبی از عهده این کار برخواهد آمد. از این رو، می توان گفت فارابی، برای حاکمیت، نقش تربیتی قوی قائل است. آموزه های سیاسی فارابی نیز از بطن دیدگاه هستی شناسانه، انسان شناسانه غایت شناسانه وی سر بر می آورد. به طور کلی، مدینه فاضله افلاطون و فارابی، در نظام سلسه مراتبی، در ضرورت اخلاق و عدالت و سعادت با هم مشابهت دارد، ولی موارد تفاوت این دو دیدگاه، کم نیست؛ از جمله افلاطون قایل به اشتراکی بودن زنان و اموال برای سربازان است، در حالی که نظام سیاسی فارابی چنین چیزی را تجویز نمی کند. طبقاتی بودن جامعه بودن جامعه نیز از موارد اختلافی دو دیدگاه است.

این پایان نامه در چهار بخش علم الهی از دیدگاه غزالی و طباطبایی را بررسی می کند. بنیاد دیدگاه غزالی در علم خداوند به ذات خود بر حی بودن اوست حدوث عالم دلالت براراده خداوند و اراده دلالت برعلم دارد و هر دو بر حیات و هر موجود زنده ای به خود علم دارد اصلاحی بودن به شعور به نفس و علم به ذات است. گذشته از آن آنگاه به دیگران علم داده است به خود به نحو اعلی علم دارد. غزالی بر علم خداوند به موجودات دلیل می آورد که وجود یا حادث است یا قدیم و قدیم ذات و صفات خداوند است و ماسوای کل حادث به اراده اوست و از این روی معلوم مرید او از نگاه غزالی جزییات نامتناهی در آینده هم مانند ذات و صفات خداوند به علم ازلی نامتناهی غیر کسبی و غیرضروری مبتنی بر اراده قدیم مکشوف اوست. از نظر علامه طباطبایی خداوند مجرد از ماده و خالی از قوه است و هرچیزی که چنین باشد به خود علم دارد (علم به ذات) و علم حضور شیء برای شیءو چون خداوند وجود صرف و بسیط است و وحدت است و وحدت حقه دارد همه کمالات را به گونه برتر و والاتر بدون تمایز و جدایی از یکدیگر دارد. به همین دلیل او به همه موجودات در مرتبه ذات خود علم حضوری ازلی ضروری و .... تفصیلی در عین اجمالی و اجمالی در عین تفصیلی دارد. (علم قبل از ایجاد). از آنجا که همه موجودات معلولهای خداوند هستند وجودهای رابطی دارند و معلول عین ربط به علت است و وابسته به او و با یک یا چند واسطه به او منتهی می شوند معلوم حضوری خداوند در مرتبه وجودشان به صورت متکثر متمایز فعلی و واقعیت مند است اگر مجرد باشند به خود آنها واگر مادی باشند به صورشان (علم بعد از ایجاد) طباطبایی همچنین امکان تبیین علم تفصیلی را براساس اطلاق وجودی خداوند لازمه فرض وجوب وجود بالذات طرح می کند که نظر خاص اوست.

این پژوهش تحت عنوان "بررسی و نقد کتاب "التوحید" ماتریدی نگارش یافته است سوالی که برای نگارنده مطرح بوده این است که اندیشه کلامی ماتریدی چه تفاوتها و اشتراکات با تفکر کلامی شیعه امامیه دارد؟ برای دستیابی به پاسخ صحیح برای این پرسش و آشنایی با جایگاه و شخصیت علمی ماتریدی، ابعاد مختلف زندگی وی مورد بررسی و کنکاش قرار گرفته است، از جمله: 1- زندگی و شخصیت ماتریدی، وضعیت جامعه اسلامی و بستر فرهنگی و علمی که شخصیت او در آن شکل گرفته و رشد و نمو یافته است. 2- تاثیرپذیری ماتریدی از ابوحنیفه و مکتب عقلی معتزله در حوزه اندیشه دینی، تآثیر ماتریدی بر اندیشه های کلامی متکلمان متآخر و معرفی کتاب "التوحید" که نظریات کلامی او در آن ترسیم یافته است. 3- بررسی آراء کلامی ماتریدی، که سعی شده است با نگاه تطبیقی و مقایسه ای با اندیشه کلامی شیعه امامیه بدان نگریسته شود و مورد نقد قرار گیرد. ماهیت تحقیق به گونه ای بوده است که به صورت اجمالی اندیشه کلامی معتزله واشاعره نیز مورد کاوش قرار بگیرد، در فرآیند تحقیق علاوه بر آثار ماتریدی از آثار مهم اندیشمندان و متفکران اسلامی اعم از ماتریدیه، امامیه، اشاعره و معتزله در حوزه دینی و اعتقادی مورد بهره برداری قرار گرفته است. دست آورد و حاصلی که در سیر پژوهش بدان دست یافته ایم عبارتند از: 1- مکتب کلامی ماتریدی، یک مکتب تنزیهی بوده گرچه چالشهایی نیز در آن به چشم می خورد. 2- این مکتب کلامی مبتنی بر عقل و وحی بوده که نقش عقل در آن پر رنگ تر به چشم می خورد. 3- مکتب فوق در اهم مسائل کلامی با اندیشه کلامی شیعه امامیه، اشتراکات قابل توجهی دارد که نمی توان از آن چشم پوشی کرد.

بررسی نگاه قرآن و روایات به موضوع بیعت، مسأله اصلی پژوهش حاضر را تشکیل می‌دهد که با روش کتابخانه‌ای انجام شده است. بیعت عبارت است از پیمانی که با حاکم منعقد می‌شود تا در موضوعی خاص، و یا به‌طور عام از او اطاعت شود. بر خلاف برخی از نظریه‌های موجود که میان رسالت و حکومت پیامبر قائل به تفکیک هستند، بیعت به معنای انتخاب حاکم و تفویض ولایت یا اعطای وکالت نیست. آیات قرآن کریم و روایات نیز حق ولایت و سرپرستی پیامبر را مشروط به بیعت نکرده است. مثلا در قرآن کریم، به بیعت رضوان و بیعت در فتح مکه اشاره شده است که هر دو مورد ناظر به فرمان‌برداری از رسول خدا می‌باشد. در بیعت‌های مورد اشاره روایات نیز که در زمان رسول اکرم (ص) واقع شده، مانند بیعت حضرت خدیجه( و حضرت علی(، بیعت عشیره، عقبه اول، عقبه دوم، بیعت قبل از جنگ بدر، بیعت رضوان و بیعت غدیر خم، فقط تعهدی از قبیل التزام به اسلام، نصرت پیامبر و اطاعت از دستورات او و ذریه‌اش وجود داشته است. البته بیعت با حاکمی که از سوی خدا معین شده است واجب و لازم الوفا می‌باشد. پس از رحلت پیامبر اسلام(، بیعت با ابوبکر در سقیفه، موجب بروز اختلاف در جامعه اسلامی گردید. اساس چنین بیعتی مبتنی بر آن بود که پیامبر کسی را برای جانشینی خود انتخاب نکرده و امر خلافت را به امت وانهاده است. بدین ترتیب این اعتقاد شکل گرفت که تعیین خلیفه از اختیارات مردم بوده و بیعت تنها راه تحقق خلافت است. اما شیعه معتقد است که خلافت رسول خدا منوط به امر الهی و نص و وصایت است. در زمان غیبت امام معصوم نیز ولایت و حاکمیت از آنِ فقیهی است که عدالت، اعلمیت، تدبیر و کاردانی در او جمع شده باشد. و بیعت با او زمینه‌ساز اِعمال ولایت خواهد بود.

بررسی رابطه عقل و دین یکی از بحثهای دین یکی از بحثهای دیرینه در میان دین پژوهان و فلاسفه بوده است که هر کدام نسبت به سازگاری و ناسازگاری آنها پرداخته و به کارکردهای عقل در رابطه با دین اظهار نظر فرموده اند. در این رساله دیدگاه اختصاصی غزالی و ملاصدرا که هر دو نقش مهمی در این میان داشته اند مطرح شده است. آنچه مطالب این رساله را در برخواهد داشت چهار فصل است. در فصل اول به تاریخچه این بحث در میان اندیشمندان مسلمان و مسیحی پرداخته شده همچنین در این بخش واژه های کلیدی عقل، دین توضیح داده شده و مراد اصلی از واژه مورد نظر در این بحث تبیین گردیده است. در فصل دوم به شرح حال و آراء غزالی در پیوند عقل و دین پرداخته شده و عمده دلایل مخالفت غزالی با فلاسفه مورد پژوهش قرار گرفته است. هرچند غزالی در مخالفت با فلاسفه مشهور گشته ولی خودش لحظه ای از تفکر عقلانی غافل نشده و به هماهنگی عقل و شرع اصرار ورزیده است. غزالی از متکلمان اشعری و فقهای نامدار شافعی است که دیدگاه وی را باید از این دو زاویه مورد بحث و کنکاش قرارداد ایشان عقل را به عنوان مفتاح شریعت می پذیرد و بعد از اثبات شرع به آن توجه و اعتنایی نمی کند. در فصل سوم گزیده زندگانی و آثار ملاصدرا معرفی و دیدگاه او در رابطه با عقل و دین بیان شده است ملاصدرا از حکمای شیعه است که حکمت متعالیه را بنیان نهاده و به تطابق حکمت و شریعت اصرار ورزیده است. در نظام حکمت صدرایی قرآن برهان عرفان موید یکدیگر خوانده شده است. از دیدگاه ملاصدرا هم قبل از شرع و هم بعد از شرع ما نیازمند استدلالهای عقلی و مکاشفات ذوقی هستیم و هیچگاه مکاشفات ذوقی با قوانین برهانی در تضاد و ستیز نخواهد بود. در فصل چهارم میان دیدگاه غزالی و ملاصدرا مقایسه انجام گرفته است. خلق آثار عدیده تاثیر نفوذ افکار آنها بر متأخران اهتمام به کشف و شهود عرفانی پای بندی به استدلالهای عقلی و برهانی تدریس و تحقیقاز جمله امتیازات مشترک این دو دانشمند بزرگ است. اماآنچه حکیم متاله صدرای شیرازی را از حجت الاسلام غزالی امتیاز می بخشد ابتکارات جدید او و بنیانگذاری حکمت متعاله است. او نسبت به حکمای مسلمان و فلاسفه یونان باستان با دید مثبت نگاه می کند برخلاف غزالی که به بیان تهافت آراء آنها پرداخته و برخی از آراء فیلسوفان مسلمان را موجب کفر آنها می داند. غزالی و ملاصدرا برای عقل نقش و جایگاه ویژه ای را در نظر می گیرند. غزالی کاربرد عقل را تا زمان دسترسی به شرع برجسته دیده و پس از آن آنرا کنار می گذارد ولی ملاصدرا هیچگاه عقل را کنار ننهاده بلکه هم قبل از شرع و هم بعد از شرع از آن مدد می گیرد.

هدف از این رساله آنست که آیا می‌توان مبادلات تهاتری را بعنوان یک سیاست بازرگانی درازمدت بکار گرفت یا خیر، پیامدها و اثرات آن چیست و در نهایت این سیاست بازرگانی موفق خواهد بود یا خیر. با توجه به شکل و چارچوب ساده کالاهای صادراتی ایران و تنوع و گستردگی کالاهای موردنیاز وارداتی این سیاست در دراز مدت اثرات مثبت و سودمند خواهد داشت یا منفی زیان بار.