جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

اندیشیدن درباره­ ی مرگ و سخن‌گفتن از آن یکی از بن­ مایه ­های رایج در ادبیات و جریان اندیشگانی یک قوم است. ادبیات هر ملت زمینه‌ای مناسب برای بازتاباندن و شناسایی اندیشه ­های ایشان درباره­ ی مرگ خواهد بود. از سوی دیگر به دلیل ناشناخته‌بودن ماهیت این پدیده، پیوسته، دیدگاه ­های اندیشمندان مختلف با یکدیگر متفاوت و گاه متناقض بوده است. بررسی تطبیقی نگرش اندیشمندان گوناگون درباره‌ی مرگ، حقایق بسیاری را بر ما آشکار می­کند که در بررسی جداگانه ­ی اندیشه ­ی ایشان، کمتر مجال بروز می­یابد. در این جستار کوشیده‌ایم با رویکردی تطبیقی، به بررسی این پدیده، از دیدگاه خیام، رباعی‌سرای توانمند قرن پنجم هجری و عطار نیشابوری، شاعر و عارف توانمند قرن ششم بپردازیم. بررسی تطبیقی دیدگاه ­های این دو شاعر درباره ­ی مرگ نشان‌دهنده‌ی این نکته است که اگرچه هر دو در برخی مسائل، مانند همگانی دانستن مرگ برای همه­ ی افراد، سرگشتگی دو شاعر در برابر مرگ، تأکید بر ناتوانی بشر از ارائه­ ی راه چاره برای مرگ و... اندیشه ­های همگون دارند، در برخی موضوعات نیز با یکدیگر اختلاف دیدگاه دارند؛ برای نمونه عطار افزون بر مرگ طبیعی، به دو نوع مرگ ارادی و مرگ عارفانه‌ عاشقانه قائل است؛ نومیدی مطرح‌شده در اشعار خیام، در اندیشه­ ی عطار جایگاهی ندارد؛ مرگ‌اندیشی عطار بیشتر التزام به توبه و به‌ندرت، التزام به لذت جویی را بایسته می­داند، در حالی که در اندیشه­ ی خیام، بیشتر تأکید بر لذت ­جویی و کمتر التزام به توبه است.

«... و پیش از آن که در نظم شعر کند و به دعوی شاعری میان در بندد اول مختصر در علم عروض و قوافی برخواند ... و آن‌گاه سرمایه‌ای نیک از گفته‌های مطبوع و مصنوع استادان این صنعت و پاکیزه‌گویان این فن به دست آرد و از قصاید و مقطعات درست ترکیب عذب الفاظ لطیف معانی از دواوین مشهور و اشعار مستحسن در فنون مختلف و انواع متفرغ طرفی تمام یاد گیرد و همت بر مطالعه و مذاکره آن گمارد تا آن معانی در دل او رسوخ یابد و آن الفاظ در ذهن او قرار گیرد و آن عبارات ملکه زبان او شود و مجموع آن ماده طبع و مایه خاطر او گردد». بی شک حافظ و شاعرانی که سایه سترگی و اثربخشی کلامشان هنوز از پس دیوار قرون آرامش‌بخش و سکرآور است بر این کلام یاد شده از شمس قیس پایبند بودند و در این میان حافظه نیرومند و حضور ذهن بی‌مانند حافظ سبب می‌شود که اندوخته‌های حاصل از علم و شعر و کلام پیشینیان را در خاطر بسپارد و سرانجام در حادثه ذهنی که منجر به سرایش ابیات می‌شود تأثیر فراوان آن را جاری سازد. در میان تأثیرات فراوانی که حافظ از پیشینیان خود گرفته است شاعرانی چون سلمان و سعدی در حوزه غزل‌سرایی نقش بیشتری داشتند اما در پژوهش‌های ادبی کمتر به تأثیر شبکه معنایی و زنجیره واژگانی مثنوی‌های عطار بر غزل حافظ توجه شده است. از یک سو مرد بی‌پروای آگاهی که زبان بر هر نگفتنی می‌گشاید و عطار پیرنگ این شخصیت را در قالب دیوانه ترسیم می‌کند با دگردیسی لطیف در پیکره شخصیت رند با همان کارکرد در کلام حافظ متولد می‌شود و از سوی دیگر در معنا و ظاهر شیخ صنعان در سخن او جلوه‌گری می‌کند. جایگاه هدهد و پرندگان دیگر نیز از دیگر جنبه‌هایی است که تصویرگر این تأثیر هستند. در این مجموعه برآنیم که در تک تک رویکردهای معنایی و کلامی به زنجیره تأثیر مثنوی-های عطار بر غزلیات حافظ اشاره کنیم.

در آثار عارفان بزرگ، هدف نهایی از ارائه داستان ها و تمثیلات چیزی جز بیان و توجیه صفات ارزشمند انسان کامل نیست. عارفان بزرگ به درستی انسان را «عالم اکبر» می دانند، عالمی که خداوند در سرنوشت او استعدادهای شگفت به ودیعت نهاده است. انسان می تواند به مدد اراده و کوشش خویش راه تکامل وعروج معنوی را طی کند. عطار به عنوان یکی از قله های رفیع عرفان اسلامی، محور آثار خویش را انسان و سعادت او قرار داده و همواره در سراسر مثنوی هایش سیر ترقی انسان را تا مرتبه کمال و رسیدن به مرحله انسان کامل به تصویر کشیده است. آثار عطار همانند بسیاری از شعرای پارسی گوی دیگر سرشار از مضامینی است که می توان سیمای انسان آرمانی را از طریق آن ترسیم نمود. بررسی اشعار عطار نشان می دهد که آثار او آکنده از مفاهیم مذهبی و عرفانی است که می توان با بررسی آن مفاهیم دیدگاه عطار درباره انسان آرمانی را استنباط کرد. در این مقاله برآنیم با بررسی مفهوم انسان آرمانی و جایگاه آن در اشعار و اندیشه هایشبه آن پی ببریم.

شیخ فرید الدین عطار، پیر نیشابور، شاعری عارف و عارفی شاعر و شوریده ایی معنی آفرین است؛ البته مهارت او تنها به فن گویندگی خلاصه نمی شود؛ چرا که وی در میدان نویسندگی نیز گامی بس استوار دارد. عظمت اندیشه عطار تا بدان جاست که پرده هایی از حقیقت وجود آدمی بر می دارد و خواننده را از خویشتن خویش رها می کند و به افق بی کران اندیشه های الهی می کشاند. عطار صاحب آثاری است که اغلب آنها نتیجه ژرف نگری های عرفانی و ادبی اوست که از آن جمله است: مثنوی «الهی نامه». این سروده که عطار خود آن را «گنج الهی» معرفی می نماید و سخنانش را درآن «توحید پاک» می داند، منظومه ای است روحانی و عرفانی و در عین حال رمزی، که در برگیرنده حکایات و قصه های فراوانی است و از آن جایی که در سخنان عطار همواره احوال روح را باید جست، این اثر نیز نمایان گر جدال بی امان روح است، روحی که طایر عالم ملکوت است و تعلق بدین جهان خاکی ندارد و عطار درصدد آن است که با همت والای خویش این ودیعه افلاکی را پاک و بی آلایش به موطن حقیقی خود برساند؛ پس روح که در این منظومه نقش خلیفه و صاحب شش فرزند است با هر عامل بازدارنده ای به مبارزه می پردازد.

شیخ عطار، یکی از بزرگترین عرفای ایرانی است‌، که اندیشه‌های ژرفِ عرفانیِ خویش را به زبانی روشن و رسا و در قالب منظوم و منثور بیان کرده است. پژوهش حاضر نگاهی است به چیستی و چگونگی تربیت صوفیانه از نظرگاه عطار نیشابوری. با این هدف که، به کشفی از فلسفه‌ی عطار دست یابیم و آراء تربیتی وی را استخراج نماییم. این پژوهش از گونه پژوهشهای کتابخانه‌ای و اسنادی است. بدین منظور از رویکرد کیفی و راهبرد تحلیل محتوا، جهت دستیابی به نتایج، استفاده شده‌است. با بررسی جهان بینی عطار و بر این مبنا، جهت دستیابی به دلالت‌های تربیتی، به معرفی اهداف غایی، اهداف واسطه‌ای، اهداف جزیی و اصولپرداخته‌شد. نتایج حاصل بیانگر این مطلب است که، عطار برای دستیابی به کمال و تخلق به اخلاق الهی طریقِ سیر و سلوک صوفیانه را به سالک می‌نمایاند و مسیری را که وی برای سعادت آدمی پیش روی قرار می‌دهد، شریعت، طریقت، حقیقت معرفی می‌کند. در واقع می‌توان اهداف غایی را به منزله‌ی حقیقت، اهداف واسطه‌ای را طریقت و اهداف جزیی را به منزله‌ی شریعت دانست. به اعتقاد عطار رسیدن به سر منزل مقصود، بدون گذر از شریعت و طریقت امکان‌پذیر نیست. شریعت یا اهداف جزیی به سه بخش اهداف معرفتی، اهداف جسمانی و اهداف اخلاقی تقسیم بندی شد، در این بخش آدمی به شناختی از بزرگیِ وجود خویش دست‌می‌یابد و سعی برآن دارد که صفات الهی را تجلی بخشد، سپس با گذر از مرحله‌ی طریقت، در یک سلوک ملکوتی، در هفت وادی، در هر وادی به کمال شایسته‌ی خویش نائل می‌گردد و در نهایت به حقیقت یگانه‌ی خویش که همانا حقیقتی یگانه با حق است، می‌پیوندد. در این پژوهش اصول تربیت صوفیانه شامل: اصالت باطن بر ظاهر، اصل تحقق کمال، اصل رفع حجاب سالکان، اصل استمرار و محافظت بر عمل و .... جهت هدایت سالکان راه حق مورد بررسی قرار گرفت.

عرفان شیعی، عرفان ناب اسلامى است که برگرفته از متن قرآن کریم و سنّت و سیره علمى و عملى اهل بیت علیهم السلام می‌باشد و عرفانى جامع و کامل است. در واقع شیعه حقیقی، عارف واقعی و عارف حقیقی شیعه واقعی خواهد بود. طی بررسی‌های این پژوهش بسیاری از سخنان عرفا و اهل بیت در مورد شاخصه‌های عرفان شیعی با یکدیگر مشترک هستند. شاخص های مطرح شده (همچون شریعت محوری، توحید محوری، تمایز خدا و عقل، و...) با عرفان اهل سنت و سایر فرق مشترک‌اند. بنابراین هیچ دیدگاهی شاخصه‌های عرفان شیعی را به طورکلی خاص شیعه معرفی نمی‌نماید. آنچه که این شاخص‌ها را در عرفان شیعی خاص و مطرح می‌کند تعریف و مقصود شیعه است که کاملاً متفاوت و گسترده‌تر می‌باشد. اما از آنجایی که عرفان شیعی عرفان ولائی است ولایت آموزه‌ی عرفان شیعی است که حضرت علی (ع) آغازگر و حضرت مهدی (عج) خاتم ولایت است.هدفهدف پژوهش حاضر بررسی آموزه‌های عرفان شیعی در آثار عطار نیشابوری می‌باشد. در ابتدا به بررسی آموزه‌های عرفان شیعی و مقایسه آن با شریعت اسلامی و سپس استخراج تمام جلوه‌های عرفانی عطار از میان آثار مسلم وی و از میان آنها به استنباط و بررسی عرفانی شیعی پرداخته است.نتایجطبق نتایج به دست آمده می‌توان گفت: عرفان شیعی به روابط و وظایف انسان با خود، جهان و خدا توجه ویژه‌ای دارد. درواقع در عرفان شیعه بیشتر به بعد عرفان عملی پرداخته و توجه می‌شود. بنابراین در پژوهش حاضر عقلانیت و خردورزی، اعتدال و میانه‌روی، آخرت‌گرایی در کنار توجه به مسائل زندگی و دنیا را نیز با تعریف اهل بیت جزء شاخص های مختص عرفان شیعی معرفی و بررسی ‌گردید. عطار نیز، اساس همه مراتب کمال را ولایت می‌داند. از نظر عطار نیز ولایت باطن نبوت و رسالت است. همچنین عطار در آثارش به مسئله ولایت اهل بیت و ختم آن به حضرت مهدی (عج) و به ستایش و ابراز ارادت به اهل بیت خصوصاً حضرت علی به عنوان امام و ولی بسیار پرداخته است. پژوهش حاضر در خصوص مذهب عطار به طور قطع نظری ندارد اما می توان طبق مطالب مطرح شده در این پژوهش گفت عطار به دلیل شرایط زمانی تقیه نموده است.

در دیوان غزلیات عطّار نیشابوری، شاعر عارف سده های ششم و هفتم ق، تجلّی دو گونه ی شعری مشهود است: یکی شعر شخصی(فردی) و دیگری شعر اجتماعی. در میان غزلیات عرفانی او نیز، نوعی ""قلندریات"" وجود دارد که ابعاد هنری شاعر را در هر دو نوع شعری به نمایش می­گذارد؛ به عبارت دیگر، عطّار در قلندریات خود به هر دو جنبه ی شعر نظر داشته است؛ یعنی هم از دیدگاه شخصی به آن پرداخته و هم در قالب نقد و اصلاح­گری، بعد اجتماعی به آن بخشیده است.این مقاله در پی آن است، که شعر قلندری عطّار را با تکیه بر مطالعات کتابخانه ای و با نگاهی تحلیلی و از دو دیدگاه شخصی و اجتماعی در زمینه ی ادبیات انتقادی بررسی کرده، بازتاب تجربه ی شخصی عرفانی از یک سو و سیمای اجتماعی عصر عطّار را از سوی دیگر، در قالب نوعی از غزل عرفانی (قلندریات) ارائه دهد؛ به گونه ای که در نهایت می­توان گفت، این نوع غزل در ارتباط با شطحیات عرفانی، منجر به بروز هر دو نوع شطح آگاهانه یا عمدی(سخنان انتقادی بازگو کننده ی دردهای جامعه ی سیاسی و دینی در قالب نفی ریا، تعصب و خشکی عقیده) و شطح ناآگاهانه (سخنان متناقض نمایی که در اثر استغراق در عوالم فنا، ترجمه ی تجربه ی عرفانی شخص است) می گردد. آن بخش از قلندریات که تحول عظیم روحی در خلال تجربه ای ماورایی تصویر می گردد، جلوه گر جنبه ی فردی و ناآگاهانه ی شطح است و نوع دیگر قلندریات، بیانگر نگاه انتقادی عطّار در جهت آسیب شناسی اجتماعی وی و جنبه ی اجتماعی و شطح آگاهانه یا عمدی او است.

عقل و عشق به عنوان یکی از ویژگی های بارز انسان، همواره محل نزاع حکما و عرفا بوده است. بین عرفا نیز در تعیین حدود و ثغور این دو، معمولا اختلاف نظر وجود داشته است. عطار نیشابوری، به عنوان حکیمی عارف در آثار خویش عقل را، تابع شرع می داند و آن را در مقابل عشق تحقیر می کند. وی عشق را یکی از منازل سلوک می شمرد و منشا آن را درد و کمال آن را در اشک، آتش و خون و اثر مهم آن را فنا می داند. نجم الدین رازی نیز عقل مقابل عشق را «عقل انسانی» نامیده و معتقد است که اگر عقل بی نور شرع در معرفت قدم نهد، به شبهه می افتد. نهایت عشق نیز به فنا می انجامد. در این نوشتار برآنیم تا دیدگاه این دو عارف بزرگ را در زمینه عقل و عشق مورد واکاوی قرار دهیم.

داستان پرندگان در منطق الطیر عطار را می توان در رساله الطیرهای احمد غزالی، پورسینا، شهاب الدین سهروردی و حتی داستان حمامه المطوقه کلیله و دمنه، ریشه یابی کرد؛ اما زبان تمثیلی منطق الطیر از یکسوی و کاربرد تجانس آوایی ملایمی نظیر سیمرغ و سی مرغ در تبیین نظریه ی وحدت وجود، موجب امتیاز کتاب می شود.نگارنده این مقاله کوشیده است به ریشه شناسی منطق الطیر و تاثیر آن بر شاعر همروزگار ما، سهراب سپهری بپردازد. سپهری در کتاب هشتم خود یعنی ما هیچ مانگاه، از اقلیمی پررمز و راز که با سرزمین تمثیلی عطار همگون می نماید؛ سخن می گوید. عطار و سپهری، اگر چه ازنظر زمانی و شیوه و سبک بیان و زبان همسان نیستند اما از هسته اندیشگی یکسانی بهره می جویند. اندیشه هر دو عارفانه است: دور شدن از این خاک غریب، گذاشتن از وادیهای خوفناک و دره های شگفت، پیوستن به شهر گمشده آرمانی و رسیدن به شناختی که پس از "ترک علم" و "اردو زدن پشت دانایی" به دست می آید و این دو شاعر عرفان گرا را به هم می پیوندد. در این جستار همچنین، زمینه های تکوین پیوستگی و همگونی در اندیشه عرفانی عطار و سپهری بررسی می شود.