جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

کتاب حاضر پیرامون مسائل علوم قرآن نگاشته شده است. مؤلف بعضی از موضوعات مهم علوم قرآنی مثل مفهوم وحی مکی و مدنی ، نسخ ، اعجاز ، عام و خاص و... را مورد بحث و بررسی قرار داده است. آنچه که در این کتاب به چشم می‌خورد، دیدگاه های مؤلف است که پیرامون موضوعات ارائه شده است وی با دیدگاهی جدید و از زاویه‌ای نو، مسائل را مورد بررسی قرار داده و به عبارت دیگر کوشیده است مباحث علوم قرآنی را از منظری تازه و با نگرشی امروزی مورد تجزیه و تحلیل قرار دهد. همچنین این اثر در بیان موضوعات علوم قرآنی، اثری نو و جدید محسوب می شود. مولف معتقد است که متن قرآن با واقعیت پیوندی اساسی دارد. وی در بخش پایانی کتاب افکار و عقاید غزالی را ( در کتاب جواهر القرآن ) مورد نقد و بررسی قرار می‌دهد. کتاب دارای ۳ بخش می‌باشدکه حول مفهوم وحی، نخستین گیرنده وحی، مکی و مدنی بودن روایات، اسباب نزول و ... سخن می گوید.

این کتاب بانگاه سلفی و در دفاع از دیدگاه صفاتیه و ابن خزیمة و کتاب او « کتاب التوحید واثبات صفات الرب عز وجل» نگاشته شده و در آن بر اثبات صفات خبری به معنای ظاهری و لغوی آن اصرار شده است. یادآوری می شود که فخر رازی کتاب «اساس التقدیس» را در رد بر کتاب توحید ابن خزیمه نگاشت و متقابلا ابن تیمیه «نقض تاسیس التقدیس» را در پاسخ به فخر رازی و در دفاع از ابن خزیمه نوشت. این کتابچه ادامه و پیروی از ابن تیمیه از سوی مولف است.

یکی از شیوه‌های کهن تفسیر قرآن کریم، تفسیر روایی است که همزمان با نزول وحی پا به عرصه نهاده و بر پایۀ روایات صادره از ناحیۀ معصومان ^ شکل گرفته است. اندیشمندان و مفسران این روایات را یکجا گرد آورده و تفاسیر روایی را سامان داده‌اند. هرچند روایات این منابع تفسیری نزد مشهور عالمان و مفسران مقبول و پذیرفته است، اما نکتۀ مهم مقبول بودن تفسیر بر پایۀ روایات است. در بین اندیشمندان و مفسران در بارۀ شیوۀ کاربرد این روایات در تفسیر روش واحدی وجود ندارد، اما بسیاری از این تفاسیر، صرفاً گرد آورندۀ روایات بودند و بعضاً به دسته‌بندی و موضوع‌بندی همین احادیث گردآوری شده اکتفا کرده‌اند و خود هیچ عقیده‌ای جز تشخیص روایات مناسب با آیات نداشته و به دسته‌بندی، روشن‌داشت و ارزیابی روایات و رفع تعارض میان آنها نپرداخته‌اند و بر آن نبوده‌اند که تفسیری روان، منسجم و روشمند بر پایۀ روایات ارائه دهند. افزون بر اینکه در بارۀ پاره‌ای از آیات هیچ روایت تفسیری نیاورده‌اند. از این رو باز نگری میراث روایات تفسیری بایسته و ضروری است. این پژوهش سر آن دارد که با گونه‌شناسی، شرح و ارزیابی سندی و متنی روایات تفسیری ذیل سورۀ حجر را انسجام بخشیده، کفایتها و کمبودهای آن را برنماید و آنگاه با محور قرار دادن برآیند روند پیش گفته، بهره‌جویی از واژه شناسی و مراجعه به نظریات و آرای مفسران برای تکمیل و پر کردن خلأها، تفسیری روان، منقّح و منسجم ارائه دهد.به طور کلی 286 روایت در تفسیر سورۀ حجر از دامنۀ منابع مورد استفاده گرد آمده است که از این تعداد، 206 روایت از منابع شیعی و 80 روایت نبوی از منابع اهل سنت است.در یک نگاه آماری به روایات این سوره، به طور کلی می‌توان از نظر گونه‌شناسی و سند شناسی، فراوانی روایات را به شرح زیر برشمرد: 26 روایت در ترسیم فضای نزول؛ 12 روایت در ایضاح لفظی؛ 129 روایت در ایضاح مفهومی؛ 38 روایت در بیان مصداق؛ 23 روایت در بیان لایه‌های معنایی؛ 9 روایت در استناد به قرآن؛ 2 روایت در بیان اختلاف قرائت و 5 روایت در پاسخگویی با قرآن. در این شمارش، 4 روایت بیانگر فضایل سوره و 25 روایت ترکیبی از دو یا چند گونۀ تفسیری هستند. 13 روایت نیز در شمار روایات تفسیری محسوب نمی‌شوند.اگر بخواهیم فراوانی این گونه‌های روایی را به تفکیک روایات شیعه و اهل سنت و نسبت بین آنها را به دست آوریم، در روایات شیعه این آمار به شرح زیر است: 17 روایت در ترسیم فضای نزول؛ 8 روایت در ایضاح لفظی؛ 88 روایت در ایضاح مفهومی؛ 25 روایت در بیان مصداق؛ 22 روایت در بیان لایه‌های معنایی؛ 5 روایت در استناد به قرآن؛ 2 روایت در بیان اختلاف قرائت و 5 روایت در پاسخگویی با قرآن است. در این شمارش، 4 روایت بیانگر فضایل سوره و 23 روایت ترکیبی از دو یا چند گونۀ تفسیری هستند. 7 روایت نیز در شمار روایات تفسیری محسوب نمی‌شوند.در روایات اهل سنت نیز این آمار به شرح زیر است: 9 روایت در ترسیم فضای نزول؛ 4 روایت در ایضاح لفظی؛ 41 روایت در ایضاح مفهومی؛ 13 روایت در بیان مصداق؛ 1 روایت در بیان لایه‌های معنایی و 4 روایت در استناد به قرآن. در این شمارش، 2 روایت ترکیبی از دو یا چند گونۀ تفسیری هستند. 6 روایت نیز در شمار روایات تفسیری محسوب نمی‌شوند.با توجه به آمار استخراج شده می‌توان گفت روایات نبوی اهل سنت در تفسیر این سورۀ مبارک، کمتر از یک سوم است و بیش از دو سوم روایات تفسیری این سوره متعلق به شیعه است.اما در مورد نسبت فراوانی گونه‌های محتوایی در روایات هر دو فرقه می‌توان گفت: تقریباً میان هر یک از این گونه‌ها نسبت یک دوم برقرار است و روایات شیعه در هر یک از گونه‌ها دو برابر روایات اهل سنت است. در این نسبت، «ایضاح مفهومی» بیشترین آمار را در میان گونه‌های محتوایی روایات به خود اختصاص داده است.در برآورد فراوانی روایات بر اساس ارزیابی سندی، 21 روایت صحیح؛ 3 روایت موثق؛ 1 روایت حسن و 254 روایت ضعیف هستند. 7 عبارت نیز از تفسیر قمی وجود دارد که قابلیت سند شناسی ندارند، چرا که روایت نبوده و عبارات تفسیری مفسر هستند. در مجموع روایات تفسیری این سوره نیز 24 روایت قابل نقد هستند.آنچه از رهگذر این پژوهش قابل توجه است، ضعف سندی تعداد قابل توجهی از روایات، نقدهای جدی وارد به برخی از آنها و فقدان روایات تفسیری ذیل برخی آیات است. همین موارد نشانگر آن است که برای ارائۀ تفسیری جامع از قرآن کریم، روایات به تنهایی کافی نیست و علاوه بر آنها منابع و مبادی دیگری نیز برای ارائۀ تفسیری سلیس و روان از این کتاب آسمانی لازم است.

چیستی لوح محفوظ و تبیین آن در این نوشتار مورد تحقیق قرار می گیرد. نگارنده ابتدا مسأله محل بحث را در لغت، قرآن و روایات مورد توجه قرار داده و آنگاه دیدگاه های مفسران و اندیشمندان دینی را درباره آن مطرح نموده و به بررسی آنها پرداخته و یکی از آنها را برگزیده است. از کنار هم نشاندن دیدگاه ها درباره چیستی لوح محفوظ، فاصله بسیار متباعد این دیدگاه ها در خصوص این حقیقت قرآنی نمایان می شود و از سویی دقت و جامعیت دیدگاه مورد قبول نیز به دست می آید.

هر چند خدای متعال قرآن کریم را برای هدایت انسان‌ها نازل کرده است و لذا فی‌الجمله، برخی امور انسانی در این زمینه مورد عنایت بوده است، اما قرآن کریم مستقل از امور انسانی بوده و هیچ امر انسانی در آن تأثیر نداشته و هیچ مطلب یا فرهنگ غلطی از زمان نزول، در آن منعکس نشده است؛ زیرا وجود مطالب غیر واقع در قرآن با هدف اصلی آن یعنی هدایت مردم منافات دارد. البته چون خداوند قرآن را برای هدایت فرو فرستاده، به برخی از امور انسانی عنایت داشته و از آنها استفاده و به‌گزینی کرده است. قرآن به زبان قوم است و از مثال‌ها، تعبیرات، استعارات، کنایات و لغات دخیلِ رایج در بین مردم بهره جسته و مصلحت مخاطبان را رعایت نموده است. استقلال قرآن کریم از امور انسانی یکی از مبانی تفسیر به شمار می‌آید.

مفهوم وحی، از مفاهیم بنیادی اسلام است و آن گونه که در قرآن مطرح شده در کتاب‌های مقدّس ادیان دیگر نیامده است. این پرسش در مورد وحی مطرح است که چگونه باید آن را تحلیل کرد؟ آیا وحی گونه‌ای تجربه‌ دینی است؟ یا اینکه گونه‌ای ارتباط زبانی خدا با بشر است؟ این مقاله، به بررسی و نقد سخنان دکتر سروش در این زمینه پرداخته است. به نظر نگارنده، الگوی قابل قبول در زمینة وحی، باید دو ویژگی داشته باشد: اوّلاً باید از مبانی فلسفی دقیقی برخوردار باشد؛ ثانیاً، با داده‌های قرآنی هم‌خوان باشد. دیدگاه دکتر سروش در این زمینه، هیچ یک از این دو ویژگی را ندارد.

در علم زبانشناسی، بررسی ارتباط میان واژه و معنا را معناشناسی می گویند. این بحث در حوزه قرآن کریم یکی از دانش هایی است که می توان از طریق آن به مفهوم دقیق کلمات و کاربردهای آن در قرآن دست یافت. معناشناسی نزول در قرآن با تاکید بر واژگان بیانگر نزول قرآن موضوع این پژوهش است. نگارنده ابتدا به معنا شناسی واژه نزول پرداخته و در آن به معنای لغوی نزول و کاربردهای قرآنی آن همچون: نزول باران، نزول لباس، نزول انعام ثمانیه، نزول آهن، واردشدن، قول، ارسال، نزول تورات و انجیل و نزول قرآن اشاره کرده و ارتباط بین معانی لغوی و کاربردهای قرآنی را بیان نموده است.سپس نگارنده به واژگان بیانگر نزول قرآن در دو قسمت: 1. واژگان هم ریشه با نزول قرآن همچون: انزال و تنزیل 2. واژگان هم حوزه با نزول، همچون: وحی، القاء و تلقی، قرائت، تلاوت، ترتیل، مجییء و جاء، إتیان وإیتاء، قصّ، فرض و تعلیم؛ اشاره نموده و معانی لغوی و کاربردهای قرآنی و ارتباط آن دو با هم را شرح داده است.