جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

تئودور نولدکه[۱] در دوم مارس ۱۸۳۶ در شهر کوچکی از توابع هامبورگ آلمان  به دنیا آمد. تحصیلات مقدماتی را نزد پدرش گذراند و پیش از ورود به دانشگاه ادبیات کلاسیک (یونانی و لاتین) را آموخت. او به زبان و فرهنگ یونانی علاقه‌خاصی داشت و بعدها از اینکه مطالعات یونانی رابه عنوان  رشته اصلی و تخصصی خود انتخاب نکرده است ، اظهار پشیمانی کرد. در دانشگاه به نزد هاینریش اوالد[۲] دوست قدیمی پدرش رفت. اوالد خاورشناس و کارشناس زبان‌های سامی بود و همین مساله او را به سوی مطالعات شرقی سوق داد .دوران تحصیلی خود را در آلمان گذراند و بویژه تحصیلات عالی را در دانشگاههای گوتینگن و برلین طی کرد. وی تحصیلات خود را در رشته الهیات و فلسفه و زبان‏های سامی تا مقطع دکتری به پایان رساند و در سال ۱۸۵۶، در بیست سالگی دکترای نخست خود را با رساله‌ای دربارۀ «تاریخ قرآن» اخذ کرد. در پایان نامه خود با عنوان تاریخ قرآن در دو بخش به تاریخ ادبی قرآن با استفاده از منابع اسلامی و تحقیقات خاورشناسان اروپایى پرداخت.  این موضوع تا پایان عمر مهم‌ترین موضوع تحقیاتی او بود. دو سال بعد در سال ۱۸۵۸، آکادمی پاریس جایزه‌ای برای نگارش مقاله‌ای دربارۀ همین موضوع تعیین کرد و نولدکه برندۀ جایزه شد. دو سال پس از آن نولدکه ترجمۀ آلمانی رسالۀ دکترای خود را با عنوان «تاریخ قرآن» منتشر کرد. همین اثر بعدها با همکاری شاگردش و با تغییرات چاپ شد . پس از پایان دکترا برای مطالعات بیشتر به وین پایتخت اتریش و لیدن در جنوب هلند رفت. حدود یک ماه به بررسی نسخه‏ های خطی عربیِ آن‏جا پرداخت. در آوریل ۱۸۵۸م به برلین رفت و در آن‏جا هم نسخه‏ های خطی عربی و ترکی را بررسی و فهرستی هم برای دست‏نویس‏ های ترکی آن کتابخانه تهیه کرد. در سال ۱۸۶۱ یعنی در ۲۵ سالگی به مقام استادی در دانشگاه گوتینگن [۳]در رشته زبان های سامی و تاریخ اسلام نایل آمد. در سال ۱۸۷۲ به دانشگاه استراسبورگ[۴] راه یافت و در آنجا به سمت استادی مشغول به کار شد. گرچه نولد که به بسیاری از علوم مربوط به خاورشناسی آگاه بود، اما عمده اشتغال وی در دو رشته تاریخ تمدن اسلامی و زبان‏های سامی تمرکز داشت. تئودور نولدکه، درزبانهای سامی عربی، سریانی، عبری و آرامی… تخصص پیدا کرده و با زبان فارسی نیز به خوبی آشنا بود.  تسلط او بر زبان‏های گوناگون باعث پدید آمدن آثاری شد که هم از لحاظ کمّی و هم از حیث کیفی فراوان و قابل توجه و تقدیر است. بی تردید شاخص‌ترین اثر او “تاریخ قرآن” است. تاریخ قرآن نخستین ترجمه کامل از قرآن کریم است که با وجود گذشت بیس از صد سال از انتشار نخستین نسخه آن، محققان غربی هنوز هم به آن رجوع می‌کنند. در واقع نولدکه با این کتاب باب تازه‌ای را در پژوهش‌هایی قرآنی گشود. او به بررسی سوره‌های قرآن با توجه به توالی زمانی و وقایع مربوط به آن پرداخت؛ این دیدگاه نزول سوره‌های قرآنی را با توجه به گستره زمانی آن و نیز منشا سبک‌های زبانی دنبال می‌کرد. در این روش  سوره‌ها به ترتیب نزول آن مرتب می‌شوند. برای مثال سوره انبیا که بیست و یکمین سوره قرآن است، در کتاب نولدکه  در جایگاه شست و پنجمین سوره قرار گرفته است. بدین ترتیب نولدکه سوره‌ها را ابتدا به دو دسته مکی و مدنی و سپس آن‌ها را به بخش‌های کوچک‌تر تقسیم کرد که در نهایت به سه بخش مکی و یک بخش مدنی رسید. او این ساختار را منسجم‌ترین و جامع‌ترین شیوه برای  بررسی و دنبال کردن دستورات وحی می‌دانست که از طریق آن می‌توان به تحلیل‌های کلامی، ادبی و تاریخی رسید. او سعی داشت که در مورد هر کدام از این بخش‌ها به یک یا چند ویژگی و نوعی جمع‌بندی برسد برای مثال  بخش دوم سوره‌های مکی را طولانی و حاوی داستان‌هایی از پیامبران برشمرده است. با این حال کتاب نولدکه از نظر محققان مسلمان خالی از اشکال نبوده است. از جمله ادعای وجود اختلاف در قرآن از نظر اهل سنت و شیعیان و کم و زیاد شدن آیات و سوره‌ها و مانند آن، چنانکه نولدکه در قرار دادن سوره فاتحه به عنوان یکی از سوره‌های قرآن تردید می‌کند. از موارد جالب دیگر در کتاب نولدکه توجیه حروف مقطعه در قرآن است که نولدکه آن را اسم رمزی برای صحابه و کاتبان قرآن می‌داند که به اشتباه وارد متن قرآن شده است. برای مثال «ک» را علامت ابوبکر و «ن» را علامت عثمان فرض کرده است. البته او بدون اشاره به هیچ سند و روایتی این مطلب را نقل می‌کند و ظاهرا نظر شخصی خود را  در این مورد کافی دانسته است. در اینجا این مطلب را هم باید مد نظر قرار داد که در سراسر کتاب از روایات اهل سنت استفاده شده است و به غیر از چهار مورد و مختصر توضیحی در فصل دوم کتاب هیچ اشاره دیگری به روایات شیعه و راویان و روش تفسیری شیعیان نمی‌شود. کتاب دیگر او زندگی‌نامه محمد (ص) نام دارد. این کتاب نسبتا کم حجم با استناد به روایات تاریخی شرح مختصری از زندگی و زمانه پیامبر اسلام است. نولدکه کتاب‌هایی هم در حوزه زبان‌شناسی و دستور زبان‌های قدیمی چون آرامی، سریانی و عربی کلاسیک دارد. او از پژوهش‌های عربی به ایران‌شناسی ورود کرد. بررسی منابع فارسی و مطالب مربوط به ساسانیان در تاریخ طبری او را به مطالعه شاهنامه و نوشته‌هایی به زبان پهلوی همچون “کارنامه اردشیر” سوق داد. برای تکمیل مطالعات خود فارسی میانه را آموخت، همچنانکه پیش از آن فارسی امروزی را آموخته بود. مطالعه کارنامه اردشیر نخستین تلاش برای ترجمه یک متن پهلوی بدون توجه به سنت پارسه بود. او سعی در بدست آوردن ریشه کلمات فارسی امروز از متن پهلوی داشت. برای مثال او ریشه لغت آذربایجان  را در “اتورپات” که در اصل نام یکی از سرداران سپاه مادها و سپس اسکندر بود، می‌دانست. تحقیات او در زمینه ایران‌شناسی بسیار گسترده است و نه تنها به مباحث تاریخی مربوط است، بلکه ویژگی های زبانی، مورفولوژی، وضعیت جغرافیایی ، اساطیری و داستان‌های حماسی  و حتی ویژگی‌های شخصیتی و مانند آن را در برمی‌گیرد. «تاریخ ایران واعراب در زمان ساسانیان» و «حماسه ملی ایران» از جمله این کتاب‌هاست که در ایران منتشر و به ترتیب توسط عباس زریاب و بزرگ علوی به فارسی برگردان شده است. با این حال  به نظر می‌رسد نولدکه هرگز نسبت به ایران نظر چندان مساعدی نداشته و به یونان توجه بیشتری نشان می‏داده است؛ البته که خود به این موضوع اذعان داشت و بسیاری از ایران‌پژوهان و مخصوصا محققان داخلی به موضوع‌گیری‌هایی مقابل ایشان و برخی اشکالات و اشتباهات او بخصوص درباره شاهنامه تاکید دارند. نولدکه در میان شرق‌شناسان از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است و از او با احترام یاد می‌کنند. او از شرق‌شناسان برجسته به شمار می‌آید که بسیاری از خاورشناسان روزگار خویش و مستشرقان پس از خود را تحت تأثیر قرار داده است. تلاش پایدار و درخشش ذهن و آگاهی گسترده ‏اش به ادبیات یونانی و شناخت کاملش از سه زبان سامی شامل عربی، سریانی و عبری، همراه با عمر طولانی، به او امکان داد تا این جایگاه را نه تنها در میان خاورشناسان آلمان، بلکه در میان تمام خاورشناسان به دست آورد. تئودور نولدکه سال‌های پایانی عمرش را در کالسروهه و نزد پسرش گذراند و سرانجام پس از عمری کار پژوهشی و تحقیقاتی در بیست و نه دسامبر ۱۹۳۰ در ۹۴ سالگی درگذشت. کتاب‌شناسی: Geschichte des Qorans, 1860. Neuauflage Hildesheim 2005. ISBN 3-487-00105-5 Beiträge und Neue Beiträge zur semitischen Sprachwissenschaft. 1981. ISBN 90-6022-184-2 Das iranische Nationalepos, 1920, = 2. Auflage des im Grundriß der iranischen Philologie (1895–۱۹۰۱) erschienenen Beitrags (ca. 110 Seiten)[2] Orientalische Skizzen, 1892 Sketches from Eastern History, 1977. ISBN 0-87991-461-0 Das Leben Mohammeds, 1863 Beiträge zur Kenntnis der Poesie der alten Araber, 1864 Die alttestamentliche Literatur, 1868 Untersuchungen zur Kritik des Alten Testaments, 1869 Geschichte der Perser und Araber zur Zeit der Sasaniden. Aus der arabischen Chronik des Tabari übersetzt, 1879 (Nachdruck Leiden 1973) Zur Grammatik des klassischen Arabisch, 1896 Fünf Mo’allaqat, übersetzt und erklärt, 1899–۱۹۰۱ James A. Crichton (Übersetzer): Compendious Syriac grammar. With a table of characters by Julius Euting, 1904 Mandäische Grammatik; mit einer lithographirten Tafel der Mandäischen Schriftzeichen, 1875 __________________________________________________________________ [۱] -Theodor Nöldeke [۲] – Heinrich Ewald [۳] – Universität Göttingen [۴] – (Université de Strasbourg سیدموسوی

یکی از جنبه های اعجاز قرآن، تشریع ارزشمند آن و ارتباط احکام شرعی با اخلاق است. از این رو علما و محققین به تجزیه و تحلیل آیاتی که بیش از یک نوع اعراب را شامل می شود، علاقه داشته اند تا حکم شرعی را از آنها استنباط کنند. سوره بقره روشی قوی برای مؤمنان ترسیم کرده است. با احکام شرعی مندرج در آیات، اوصاف و رفتار اخلاقی آنان را روشن می کرد. این همان چیزی است که در این پژوهش با بررسی رابطه حکم شرعی و اخلاق در سوره بقره به آن می پردازیم، زیرا ارزش های اخلاقی مقدمه ای برای صدور حکم فقهی شرعی خواهد بود، به این معنا که احکام اخلاقی عقلایی مقدمه ای بر اجتهاد فقهی است و استنباط حکم شرعی بر اساس آن است. از این رو، اهمیت پیام از منظر این سوره شامل مجموعه ای از احکام حقوقی مرتبط با اخلاق است، چرا که بررسی مفاهیم اخلاق در قرآن به دلیل تأثیر گسترده و وسیعی که در جامعه بشری دارد، از اهمیت بالایی برخوردار است. همچنین معارف و معارف اخلاقی در قصص قرآن، عامل بازدارنده ای برای مبارزه با انواع مفاسد و انحرافات است. در واقع افراد در جامعه بشری در زندگی خود پیشرفت می کنند. با تکیه بر رویکرد توصیفی تحلیلی، به نتایجی دست یافتیم، یعنی رویکرد ارزشی در علم تفسیر مبتنی بر مبانی و ارکان ثابت، اخلاق اسلامی را قانون اساسی و اعتقاد راسخ را محرک و عدالت، همبستگی و برابری را هدفی برای رسیدن به پیشرفت، امنیت و آرامش اجتماعی قرار داده است. مصلحت قرآن کریم با ارزش‌های اخلاقی و اجتماعی نیکو تأیید می‌کند که اصلاح اجتماعی شیوه‌ای از زندگی است که بشریت نمی‌تواند بدون آن عمل کند. سوره بقره بسیاری از احکام فقهی مربوط به عبادات و تشریعات اسلامی را روشن می کند. مانند صحبت از احکام حج و عمره، احکام قصاص، احکام روزه، احکام طلاق و برخی از احکام مربوط به زن و ارث و سوگند. و مانند آنها احکام مهمی است که رابطه مسلمان با خالقش - سبحان الله - و با دیگران از فرزندان اسلام و دیگران را تنظیم می کند. این عبادات مکتبی برای آموزش تقوا است و تقوا احساس مسئولیت و خودانگیختگی فرد است. این معیار ارزش یک فرد و مقیاس ارزیابی شخصیت اوست. تقوا بهترین رزق و روزی مومن است. انجام کار نیک برای کسب تقوای خداوند متعال به معنای التزام به دین خداوند متعال و عبادت اوست تا زمانی که مرگ ناگهانی فرا رسد و حسنات و منافعی را به همراه داشته باشد.

پژوهش حاضر در راستای «نقد و بررسی آراء تئودور نولدکه درباره رسم الخط و قرائت قرآن» و مجموعه‌ای از فرضیه‌ها و مطالب مهمی که پیرامون قرائات و رسم الخط قرآن ابراز شده تنظیم و تدوین شده است، و در پی آن است که وحیانی بودن و وثاقت متن قرآن را از طریق آیات و روایات و شواهد تاریخی و ... به اثبات رساند و شبهات وارده از طرف نولدکه و برخی از مستشرقان به ساحت مقدس قرآن در این موضوع را پاسخگو باشد. پژوهه حاضر با بهره جستن از شیوه توصیفی و تحلیلی و با رویکرد انتقادی همراه با گردآوری و تجزیه و تحلیل اطلاعات سامان یافته و به بازپژوهی تحلیلی آراء تئودور نولدکه درباره قرائت قرآن پرداخته است. تئودور نولدکه معتقد است پیامبر(ص) وجود اشکالات لفظی در قرآن را پذیرفته، امّا آنها را به نویسندگان نسبت می‌دهد و از ناحیه آنها می‌داند. نتایج پژوهه حاضر حاکی از آن است که: رسم الخط و کتابت قرآن غیر از قرائت است زیرا مأخذ قرائت، روایات و اسناد است ولی مأخذ رسم‌الخط همان طرقی است که در نوشتن معمول می‌باشد. بنابراین آیات قرآنی باید همان‌گونه قرائت شود که نقل شده، نه طبق رسم‌الخط و کتابت آن، اساس و پایه قرائت است، (قرائت شفاهی که از پیامبر(ص) رسیده) و رسم‌الخط قرآن، مبتنی بر قرائت می‌باشد. شبهات نولدکه در مورد رسم الخط و متن قرآن از اساس باطل است زیرا دلایل او در این خصوص مخدوش می‌باشد و در اثبات آرای او ناتمام و ناقص است.

آراء مستشرقان پیرامون روایات گسترده و متناقض جمع قرآن در دو گروه قابل بررسی است. نخست مستشرقانی که قائل به جعل گستردۀ روایات جمع قرآن در عهدِ خلفا، در اواخر قرن دوم به بعد هستند و تاریخ حقیقیِ جمع قرآن را یا در عهد نبوی و یا دوران حجّاج بن یوسف ثقفی دانسته‌اند. دوم مستشرقانی که این روایات را در قرن نخست هجری تاریخ گذاری کرده و با توجه به نقش ابن شهاب زهری به عنوان حلقۀ مشترک تمامیِ اسانید، او را مروّج روایات جمع قرآن هم در عهد ابوبکر و هم عثمان دانسته‌اند؛ لیکن به ارزیابی محتوایی روایات ورود نکرده‌اند. درنتیجه از سویی گستردگی اسانید و منابع این روایات واز سوی دیگر تعارضات مضامین آنها، نشانگر اصالت این وقایع در دوران خلفا و در عین حال مبهم بودن آنهاست. ازاین-رو این نوشتار ابتدا با برجسته سازی تناقضات محتوایی این روایات، غیرواقعی بودن گزارش مرسوم از جمع دو مرحله‌ای ابوبکر و عثمان را اثبات نموده و سپس به خوانش جدیدی از روایات جمع قرآن در دوران خلفا پرداخته است. براساس رهیافت این مقاله، همواره صحابه در حاشیۀ مصاحف خود روایات تفسیری پیامبر را می‌نگاشتند؛ چنانکه امتیاز مصحف علوی در جمع کامل روایات تفسیری بوده است. اما به سبب تعارض بخشی از تفسیر نبوی با منافع سیاسیِ خلفا، شیخین تلاش نمودندتا قرآنی بدون حواشی تفسیری گردآوری و مردم رااز نقل و نگارش این روایات برحذردارند. عثمان نیز با استنساخ گسترده از قرآنِ نزد حفصه و ارسال آن به جهان اسلام توأم با سوزاندن دیگر مصاحف، به تثبیت رسمیِ روش شیخین پرداخت.

مقایسه تطبیقی تفسیر مفسران پیرامون آیات و موضوعات قرآنی از جمله راه‏‌های فهم صحیح مراد الهی است. در این روش، آراء مفسران قرآن براساس شواهد قرآنی، عقلی و نقلی مورد مقایسه و ارزیابی قرار می‌گیرد و نظر صحیح پیرامون آیه و موضوع منتخب، تبیین می‌شود. ابن‌عاشور و علامه طباطبایی روش تفسیری قرآن به قرآن را مبنای تفسیر خود قرار داده‏اند. بر این اساس، مقایسه و ارزیابی نظریات تفسیری این دو مفسر با یکدیگر اهمیت به‏سزایی دارد و موجب فهم مراد الهی براساس سیاق آیات قرآن می‌شود. آیه 124 سوره بقره افزون ‏بر ارائه نمایی کلی از مکالمه حضرت ابراهیم با خداوند و درخواست‏‌های وی از ذات ربوبی، حاوی مفاهیم و اصطلاحات مهم کلمات، ابتلاء و امامت است که فهم معنای دقیق حقیقی آن‏‌ها تأثیر مهمی در شکل‏گیری زمینه فکری و اعتقادی مسلمانان نسبت به سنت‏‌های الهی همانند ابتلاء و نیز موضوع مهم و اصولی امامت دارد. در همین راستا، تحقیق حاضر با روش توصیفی- تحلیلی به بررسی تفسیر آن دو مفسر پیرامون محتوای آیه 124 سوره بقره از جمله: اصطلاحات مهم قرآنی ابتلاء، کلمات و امامت و نیز درخواست حضرت ابراهیم برای اعطای امامت به ذریه‏اش و در نهایت پاسخ خداوند به او، پرداخته است. براین اساس، ابن‏ عاشور و علامه طباطبایی، سیاق واحدی را بر آیه شریفه در نظر می‌گیرند و درباره دعای ابراهیم و پاسخ خداوند به آن؛ نظری مشابه با همدیگر مطرح نموده‎اند، اما زمان شروع ابتلای ابراهیم و تفسیر اصطلاحات قرآنی مذکور در آیه محلّ اختلاف این دو مفسر است. ابن‌عاشور اصطلاحات مذکور را همانند مفسران سلف فریقین تفسیر نموده‏ است، حال آنکه علامه طباطبایی ضمن استناد به آیات متعدد قرآنی، تفسیری بدیع و متفاوت از اصطلاحات قرآنی آیه محلّ بحث ارائه نموده است.

تأویلات روایی اهل بیت (علیهم‌السلام) در تفسیر آیات قرآن کریم، با اتکا به علم لدنی و شناخت باطنی، لایه‌های رمزی و ژرف مفاهیم نبوت، امامت و ولایت را آشکار ساخته و جایگاه محوری ایشان را در نظام هدایت الهی تبیین می‌کند. این پژوهش با روش توصیفی-تحلیلی و بر اساس منابع معتبر تفسیری شیعه، به تحلیل گونه‌شناسانه تأویلات اهل بیت (ع) در آیات ۳۰ و ۱۲۴ سوره بقره و آیات ۳۳ و ۶۱ سوره آل‌عمران می‌پردازد و تلاش دارد جایگاه تأویلی اهل بیت (ع) در کشف معانی باطنی و پیوند آن با مفاهیم بنیادین نبوت و امامت را بررسی نماید. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد در آیه ۳۰ بقره، خلافت انسان، مقامی الهی و معنوی با ویژگی‌هایی چون عصمت، هدایت و شایستگی باطنی دانسته شده و در آیه ۱۲۴، کلمات الهی به معارف لدنی و آزمون‌های باطنی برای احراز مقام امامت تأویل یافته است. در سوره آل‌عمران نیز، آیه ۳۳ بر اصطفاء معنوی و طهارت باطنی خاندان نبوت دلالت دارد و آیه ۶۱ (مباهله) وحدت وجودی و معنوی اهل بیت (ع) را با پیامبر (ص) در نظام ولایت اثبات می‌کند. نتیجه این تحقیق حاکی از آن است که تأویلات اهل بیت (ع) با فراتر رفتن از ظاهر الفاظ، معانی ژرف و باطنی آیات را آشکار ساخته و جایگاه اهل بیت (ع) را به‌عنوان حاملان علم الهی، وارثان وحی و هادیان باطنی امت تثبیت می‌کند. این تأویلات، در برابر برداشت‌های صرفاً ظاهری، چارچوبی معرفتی و تفسیری ارائه می‌دهند که در فهم صحیح آموزه‌های قرآنی پیرامون نبوت و امامت نقش مؤثر و راهبردی دارد.

موضوع تکثرگرایی دینی به‌ویژه در اندیشه جان هیک، یکی از مباحث تأثیرگذار در الهیات و فلسفه دین معاصر است. جان هیک با ارائه نظریه تکثر دینی، معتقد بود که تمامی ادیان بزرگ جهانی به گونه‌ای متفاوت به یک حقیقت غایی پاسخ می‌دهند و این تفاوت‌ها نباید به برتری یا حقانیت مطلق یک دین بر دیگری تعبیر شوند. این دیدگاه، در کنار استقبال گسترده، با نقدهای جدی از سوی متفکران و الهی‌دانان، به‌ویژه در جهان اسلام و ایران، روبرو شده است. متفکران ایرانی، با تکیه بر سنت‌های فلسفی و الهیاتی اسلامی، نقدهای متنوعی بر آرای جان هیک مطرح کرده‌اند که مورد بررسی قرار می گیرد. با وجود تعدد و تنوع این نقدها، هنوز بررسی جامعی که به صحت‌سنجی، طبقه‌بندی، و تحلیل انتقادات متفکران ایرانی بپردازد، به چشم نمی‌خورد. این مسئله از آنجا اهمیت پیدا می‌کند که برخی نقدها ممکن است ناشی از سوءفهم یا تفاوت در چارچوب‌های مفهومی باشد، در حالی که دیگر نقدها می‌توانند چالش‌های عمیق و قابل‌توجهی برای نظریه تکثرگرایی دینی هیک ایجاد کنند. ازاین‌رو، عدم تحلیل و ارزیابی دقیق این نقدها، باعث می‌شود تصویر جامعی از جایگاه این نظریه در مواجهه با انتقادات متفکران ایرانی به‌دست نیاید. پژوهش حاضر با هدف تحلیل و صحت‌سنجی نقدهای متفکران ایرانی به نظریه تکثر دینی جان هیک انجام می‌شود. این پژوهش به هیچ عنوان بنا ندارد درباره قوت یا ضعف نظریه تکثرگرایی جان هیک بحث کند یا این نظریه را مورد نقادی قرار دهد.بلکه فقط بررسی وفهم نظریه جان هیک و برداشت متفکران ایرانی ازنظریه جان هیک ودرنهایت اینکه چه فاصله ای میان برداشتهای متفکرین ایرانی با این نظریه وجود دارد مورد بحث است .لذا تلاش داریم این نقدها را طبقه‌بندی کرده و با استفاده از روش‌های تحلیلی و تطبیقی، میزان اعتبار و استحکام آن‌ها را ارزیابی کنیم . نتایج این تحقیق می‌تواند به روشن شدن زوایای کمتر بررسی‌شده نظریه تکثر دینی و میزان انطباق آن با چارچوب‌های فلسفی و الهیاتی متفکران ایرانی کمک کند.

مسئله امامت از مباحث اساسی در کلام اسلامی بوده و همواره علت اصلی بروز اختلاف، در عقاید فریقین است. بررسی ادله قرآنی، در تبیین جایگاه مقام امامت، به‌عنوان عاملی مهم در استمرار تعالیم و هدایت اسلامی می‌تواند مؤثر باشد. این پژوهش با روش توصیفی- تحلیلی و بر پایه‌ منابع کتابخانه‌ای، ادله قرآنی امامت انتصابی را بر اساس آیات 124 بقره، 34 آل‌عمران و 68 قصص مورد بررسی تطبیقی قرار داده و دیدگاه‌های فریقین را مقایسه می‌کند. یافته‌ها نشان می‌دهد که از نظر امامیه، سه آیه فوق در اثبات امامت انتصابی، مکمل یکدیگرند و جعل امامت، همچون جعل نبوت، بر اساس اختیار مطلق الهی بوده و رابطه آن با ذریه‌ معصوم، ضرورت وجود امام معصوم را در جهت حفظ آموزه‌های دینی و هدایت امت اسلامی دوچندان می‌سازد. برخلاف دیدگاه اهل‌سنت که امامت را امری انتخابی و بی‌ارتباط با خاتمیت تلقی می‌کند، این پژوهش بر اساس سه آیه فوق، انتصاب امامت را تبیین‌کننده خاتمیت و عامل تداوم رسالت پیامبری معرفی می‌کند. بررسی دقیق مفاهیم «جعل»، «ذریه» و «اختیار الهی» در سه آیه فوق و ارتباط معنایی بین آن‌ها، نشان‌دهنده این است که امامت با انتخاب بشری نبوده، بلکه همچون نبوت، جعلی از سوی خداوند است. این نتایج در راستای ادله‌ امامیه مبنی بر اثبات انتصاب امامت ائمه‌ معصوم و جایگاه آن در حفظ خاتمیت، مقبول‌تر به نظر می‌رسد. نوآوری این پژوهش در ارائه خوانشی جدید از پیوستگی و همبستگی این سه آیه در ارتباط با اثبات امامت انتصابی و مقایسه آن با دیدگاه‌های اهل‌سنت است.

تخریب محیط زیست به نقطه بحران رسیده است. دانشمندان علوم مختلف به تناسب دانش خود درصدد ارائه راهکاری برای خروج از این بحران هستند. الهی‌دانان نیز باید رویکرد الهیاتی خود را در قبال این بحران ارائه نمایند. این پژوهش در نظر دارد رویکردهای الهیاتی مطرح شده از سوی الهی‌دانان در رابطه با محیط زیست را بررسی منتقدانه کند. در مسیحیت تقریباً تمامی رویکردهای الهیاتی ذیل سه رویکرد عدالت زیست محیطی و تقدس طبیعت و نظام سرپرستی قرار می‌گیرد؛ اما به نظر می‌رسد این رویکردها، هم از جهت انطباق با مبانی دینی و هم از جهت عملیاتی بودن آن، در حل بحران زیست محیطی کافی نیستند. درکلام اسلامی به‌رغم آموزه‌های فراوان دینی در ارتباط با محیط زیست، شاهد نظریه‌های کلامی چشمگیری که مرتبط با محیط زیست باشد، نیستیم. این پژوهش با تحلیل مبانی کلامی در اسلام و آموزه‌های الهیاتی در مسیحیت، اسلام و مسیحیت در رابطه با محیط زیست را با رویکردی انتقادی مقایسه می‌کند. اینکه کدامیک از آموزه‌های دینی، نقش و تاثیر بیشتری در رفتار زیست محیطی ما دارد، مساله این پژوهش است. به نظر می‌رسد نظریه خیر عمومی می تواند به مثابه یک نظریه در ارتباط با محیط زیست باشد. در این پژوهش با بررسی نقادانه رویکردهای الهیاتی مسیحی و اسلامی، نظریه خیر عمومی (Common Good) به مثابه نظریه جدیدی مطرح می‌شود و نشان داده می شود که خیر عمومی به لحاظ مزایایی که دارد نسبت به رویکرد‌های دیگر، در حل بحران زیست محیطی از منظر الهیاتی برتری دارد.