جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

ترجمه ماشینی: به نظر می رسد استدلال اصلی آنسلم برای وجود خدا در جهت مخالف است. از یک سو، به راحتی نمی توان فهمید که چه چیزی در آن مشکل دارد. از سوی دیگر، باور نکردنی به نظر می رسد که وجود موجودی مانند خدا را بتوان کاملاً پیشینی اثبات کرد. این مقاله تشخیصی از آنچه به نظر می رسد با استدلال اصلی آنسلم اشتباه است را ارائه می دهد. تشخیص آنقدر عمومی است که در جاهای دیگر کاربرد داشته باشد، و آن این است: احتمالات مفهومی بن بست استنتاجی هستند، نه بلیط استنتاج رایگان برای اثبات هر ادعای اساسی. باید دید آیا نسخه‌های دیگر بینش اصلی آنسلم، چه معاصر و چه غیرمعاصر، در دام احتمال مفهومی یکسانی می‌افتند یا خیر.

ترجمه ماشینی: آنتونی کنی در کتابی گسترده و تأثیرگذار از پنج راه نوشته توماس آکویناس انتقاد کرد. در مورد راه اول، در میان سایر نقدها، کنی معتقد است که توماس آکویناس نتوانست ثابت کند «هر چیزی که در حرکت است توسط دیگری به حرکت در می‌آید». از آنجایی که این اصل برای استدلالی که آکویناس در مورد "اولین محرک، به حرکت در نیامده توسط هیچ کس دیگر" توسعه داد، مرکزی است، راه اول ناکافی است و بر یک اشتباه مبتنی است. در این مقاله، آثار ارسطو و آکویناس مورد تجزیه و تحلیل قرار می‌گیرند تا مشخص شود که استدلال‌های آنها در مورد حرکت متقن و متقن است. برعکس، انتقاد کنی سازگار نیست و با تفسیر بد از متون و مفاهیم به اشتباه می افتند. اودربرگ و ویشیپل با آکویناس و ارسطو موافق هستند و مقالات آنها نتایج این مقاله را که برای فیلسوف قرون وسطی و علیه کنی مطلوب است، تقویت می کند.

اگرچه در تاریخ ادیان، موضوعات اعتقادی متعددی همواره مورد بحث بوده است، آنچه در این میان به کانون مرکزی ادیان، یعنی اندیشه خداباوری، مربوط می‌شود بیشترین اهمیت را داشته است. اینکه هر یک از ادیان، در نهایت چه تصویری از خداوند را ارائه نموده، پیوسته از مهم‌ترین مباحث در میان دانشمندان دینی بوده است. خوانندگان حتماً با میراث سترگ تشیع در زمینهٔ مباحث خداشناسی آشنا هستند و نیک می‌دانند که آثار بسیاری از متکلمان و حتی محدثان بزرگ شیعه مشحون از مباحث و احادیثی است که نشان‌دهندهٔ درک پیشوایان مذهب تشیع از وجود و حضور خداوند در هستی است. با وجود چنین میراث ارجمندی در زمینهٔ خداشناسی، جای اثر پژوهشیِ جامع و مفصّلی که به بررسی و گزارش پیشینه و تحولات برهان‌های مختلف خداشناسی بپردازد خالی بود. اکنون این خلاء تا حدود بسیار زیادی به‌سبب انتشار پژوهش کلانی در دو جلد زیر عنوان «تاریخ برهان‌های اثبات وجود خدا در کلام امامیّه» نوشتهٔ دکتر حمید عطائی نظری پر شده است. واقعیت این است که بخش بسیار قابل توجهی از میراث ارزشمند فلسفی و کلامی مسلمانان به بحث دربارهٔ برهان‌های اثبات وجود خدا اختصاص یافته است و حکما و متکلمان در طرح براهین گوناگون خداشناسی و تأیید و تحکیم آنها سعی فراوانی نموده‌اند. در حالی‌که پیش از این، آثار فیلسوفان و برهان‌های خداشناسیِ مورد توجّه و اهتمام آنها تا حدودی کاویده و بررسی شده است، نگاشته‌های کلامی متکلمان مسلمان و دلایل آنان برای اثبات وجود خدا تا کنون به نحو شایسته و فراگیری بررسی و تحقیق نشده و گزارشی مبسوط از تاریخ و تحولات برهان‌های خداشناسی در ادوار مختلف کلام اسلامی و امامی نیز فراهم نیامده است. حال اما، با انتشار کتاب «تاریخ برهان‌های اثبات وجود خدا در کلام امامیّه (از مکتب بغداد تا مکتب اصفهان)» تا حدود زیادی این نقیصه جبران شده است. در این اثر برای نخستین بار، تاریخ و پیشینه و تطورات و انواع مختلف صورت‌بندی‌ها یا تقریرهای برهان‌های اثبات وجود خدا در کلام اسلامی تبیین گردیده و تقریرهای ابتکاری متکلمان امامی از براهین خداشناسی نیز بازشناسی و معرّفی شده است. از این رو می‌توان کتاب مزبور را به منزلهٔ شناسنامه و سند تحوّلات برهان‌های اثبات وجود خدا در کلام اسلامی و امامی قلمداد نمود. نویسنده در این نگاشته به تبیین استدلال‌های مطرح در آثار کلامی امامیّه و معتزله و اشاعره برای اثبات وجود خداوند و نیز گزارش مبسوط تطوّرات تاریخی این استدلال‌ها پرداخته است. بدین منظور، بخش اثبات وجود خداوند در نگاشته‌های کلامی متکلّمان امامی از قرن چهارم تا یازدهم هجری، از حیث طرح مقدّمات و مسائل و دیدگاه‌ها، نحوهٔ تقریر براهین، و همچنین استفاده از مبانی و اصطلاحات و قواعد مختلف بررسی و همسنجی شده است تا تحوّلات گوناگون در این زمینه‌ها شناسایی و تبیین گردد. با توجّه به حجم ودامنهٔ مطالب وگسترهٔ مسائل و موضوعات، کتاب «تاریخ برهان‌های اثبات وجود خدا در کلام امامیّه» را باید گسترده‌ترین پژوهشِ تاکنون نشریافته در خصوص سرگذشت براهین اثبات وجود خدا در تاریخ کلام اسلامی و امامی به‌شمار آورد. کتاب «تاریخ برهان‌های اثبات وجود خدا در کلام امامیّه» از هفت فصل تشکیل شده است که به ترتیب عبارتند از: مقدمات، برهان حدوث و قِدَم، برهان حدوث صفات، برهان نظم، برهان امکان صفات، برهان امکان و وجوب، برهان صدیقین. مهم‌ترین مسائل و موضوعات مطرح در هر یک از این فصول به شرح زیر است: در فصل نخست (مقدمات) به تعریف و دسته‌بندی گرایش‌ها و ادوار و مکاتب کلامی امامیه از قبیل گرایش‌های کلامی نقلی، کلام عقلی، کلام جدلی، کلام فلسفی، و نیز ادوار کلام معتزلی و کلام فلسفی امامیه، و مکاتب شکل‌گرفته در این ادوار از جمله، مکاتب بغداد متقدّم (مکتب شیخ مفید) و بغداد متأخّر (مکتب شریف مرتضی)، و مکاتب حلّهٔ متقدّم (مکتب حمّصی رازی) و حلّهٔ متأخّر (مکتب خواجه نصیرالدین طوسی و علامه حلی) و … پرداخته شده است. در فصل دوم (برهان حدوث و قِدَم) به تعریف اصطلاحات اساسی در تقریر این برهان یعنی مفاهیمی نظیر مُحدَث، قدیم، جوهر، عرض، جسم، معنی، اکوان و … اشاره شده است. در ادامه، تقریرهای گوناگون متکلّمان امامی از برهان حدوث و قدم در چند بخش، زیر عناوین: «برهان حدوث و قِدَم در کلام نقلی امامیّه»، «برهان حدوث و قِدَم در دورهٔ کلام معتزلیِ امامیّه»، «برهان حدوث و قِدَم در دورهٔ کلام معتزلی _ فلسفی امامیّه»، «برهان حدوث و قِدَم در دورهٔ کلام فلسفی امامیّه (مکتب فیّاض لاهیجی)» به تفصیل مورد بحث و بررسی قرار گرفته است. در فصل سوم (برهان حدوث صفات) تقریرهای مختلف برهان حدوث صفات در کلام اسلامی و آراء شخصیت‌هایی چون ابوالحسن اشعری، ماتریدی، قاضی عبدالجبار معتزلی، محقق حلی، فیض کاشانی در خصوص این برهان گزارش شده است. در فصل چهارم (برهان نظم) تقریر متکلّمانی چون ابوالحسن اشعری، تفتازانی، کلینی، شیخ صدوق، فیض کاشانی، علامه مجلسی و … از این برهان طرح و بررسی شده است. در فصل پنجم (برهان امکان صفات) استدلالی کمترشناخته شده در مطالعات کلامی به نام «برهان امکان صفات یا تخصیص» به‌تفصیل بازشناسی و تعریف شده و تقریرهای مختلف آن در کلام اسلامی گزارش و همسنجی شده است. در فصل ششم (برهان امکان و وجوب) ابتدا به تعریف این برهان، پیشینهٔ آن و مباحث فلسفی و منطقی بنیادینی نظیر تمایز وجود از ماهیت، تلازم شیئیت با وجود، تقسیم موجودات به ممکن‌الوجود و واجب‌الوجود، و استحالهٔ دور و تسلسل پرداخته شده است. سپس در بخش دیگری از این فصل، تقریرهای مختلف برهان امکان و وجوب در کلام فلسفی اشعری و نیز کلام امامیه گزارش و تشریح گردیده است. در فصل هفتم (برهان صدیقین) مباحثی همچون تعریف برهان صدّیقین و جایگاه آن در فلسفهٔ ابن‌سینا و همچنین مقایسهٔ آن با براهین «حدوث و قدم» و «امکان و وجوب» موضوع بحث قرار گرفته است. بازشناسی و معرّفی تقریرهای ابتکاری متکلّمان امامی از برهان صدّیقین به‌ویژه دو تقریر نوآورانهٔ نصیرالدین طوسی و نصیرالدین کاشانی حلّی از این برهان، از دیگر مباحث مهمّ و شایان‌توجّه مطرح در این فصل است. نویسنده در پایان هر فصل، خلاصه‌ای از مهمترین مباحث و تقریرهای معرّفی‌شده از هر یک از برهان‌های اثبات وجود خدا را نیز فراهم آورده است که این امر موجب تسهیل مطالعهٔ خوانندگان و دستیابی آسان آنان به مطالب و نتایج مطرح در یکایک فصول کتاب می‌شود. گفتنی است که کتاب «تاریخ برهان‌های اثبات وجود خدا در کلام امامیّه (از مکتب بغداد تا مکتب اصفهان)» به قلم دکتر حمید عطائی نظری (عضو هیأت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی) در دو جلد (بیش از یک‌هزار و پانصد صفحه) برای نخستین بار در واپسین روزهای سال 1401 از سوی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی و انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی اصفهان منتشر شده و هم‌اکنون در دسترس علاقه‌مندان قرار دارد.

ترجمه ماشینی: اولین بار در سال 2003 منتشر شد. این جلد پنجم از نهم مجموعه مطالعات اخلاق و فلسفه دین است. هدف از این مجموعه ارائه فرصتی برای بحث‌های فلسفی با طول محدود است که موضوعات خاصی را در اخلاق یا فلسفه دین یا موضوعاتی که به هر دو حوزه تعلق دارند، با جزئیات دنبال می‌کنند. پیش‌نویس این کتاب به‌عنوان یک دوره سخنرانی در آکسفورد طی سال‌های 8-1967 ارائه شد.

ترجمه ماشینی: در سال‌های اخیر، برهان هستی‌شناختی و متافیزیک خداباورانه توسط فیلسوفانی که هم در سنت‌های تحلیلی و هم در سنت‌های قاره‌ای کار می‌کنند مورد انتقاد قرار گرفته است. پاسخ به این انتقادات عمدتاً از جانب فیلسوفانی است که از مفهوم سنتی و مشکل‌ساز خدا استفاده می‌کنند. در این جلد در سال 2006، دانیل آ. دامبروفسکی از استدلال هستی‌شناختی در برابر منتقدان معاصرش دفاع می‌کند، اما او این کار را با استفاده از مفهومی نئوکلاسیک یا فرآیندی از خدا انجام می‌دهد و از این طریق، پرونده متافیزیک خداباورانه معاصر را تقویت می‌کند. او با تکیه بر اندیشه چارلز هارتشورن، تمایز حیاتی هارتشورن بین وجود الهی و فعلیت الهی را بنا می کند، که مدافعان نئوکلاسیک استدلال هستی شناختی را قادر می سازد از انتقاد آشنا مبنی بر اینکه استدلال به طور نامشروع از یک مفهوم انتزاعی به واقعیت انضمامی حرکت می کند، اجتناب کنند. بنابراین، استدلال او از مشکلات ذاتی مفهوم سنتی خدا به عنوان ایستا اجتناب می کند.

در سنت برهان‌آوری کلاسیک اشکالی وجود دارد و آن اشکال دوسویگی براهین اثبات وجود خداست. هر برهانی که برای اثبات وجود خدا اقامه شده، برهان ضدی با مکانیزمی واحد از سوی خداناباوران طراحی شده است. این سوال که آیا چنین امری به معنای بی‌اعتباری براهین اثبات خداست یا خیر یا ایمان خداباوران را مطابق با مبانی عصر روشنگری نامعقول می‌کند یا خیر، ما را بر آن می‌دارد که از راه‌حل‌های جدیدی سراغ بگیریم تا بتوان از طریق آن همچنان فرآیند اقامه استدلال بر اثبات خدا را معقول شناخت و از آن دفاع کرد. ادعای ما در این پژوهش این است که طرحی در زمینه بازتعریف برهان یا ماهیت اصلاح شده برهان یافته‌ایم که می‌تواند سبب برون‌رفت سنت برهان‌آوری از چالش اشکال دوسویگی براهین اثبات خدا شود. در این پژوهش شانزده مورد از موارد اشکال دوسویگی در براهین اثبات خدا را استخراج کردیم و طرح ماورودس را بر آنها پیاده و عملیاتی کردیم و با استفاده از طرح جرج ماورودس، فیلسوف دین و معرفت‌شناس اصلاح شده، نشان دادیم که خداباور همچنان در اعتقاد به براهین اثبات وجود خدا معقول است. در تعریف برهان از نگاه ماورودس علاوه بر دو عنصر بنیادین تعریف سنتی از برهان که عبارتند از «صدق مقدمات» و «اعتبار منطقی»، سخن از عناصر ذهنی روانشناختی می رود که عبارتند از «قطعی بودن» و «قانع کننده بودن». این دو شرط جدید کمک می کند خداباور بر اساس پیش داشتها و فرضهای تعریفی و ارزشی در نگاه و جهان بینی خود بتواند در اقامه و دفاع از براهین اثبات خدا معقول باشد. البته توجه داریم که این اصلاح ماهیت برهان درست همانند دیگر طرحهای معرفت شناسی اصلاح شده هزینه‌ای معرفت شناختی دارد که طرح معرفت شناسی اصلاح شده باید آن را بپردازد و آن اینکه نسخه های براهین ضد نیز می توانند در چشم اندازها و دیدگاههای مورد پذیرش خود معقول انگاشته شوند.

علاّ مه سید محمدحسین طباطبایى در حاشیه اسفار, تقریرى از برهان صدیقین ارائه داده است که معمولاً ادعا مى شود این تقریر علامه, استدلال جدیدى است که وجود خداوند را بدون به کارگیرى اصول فلسفى به اثبات مى رساند, و از این رو مى توان آن را مصداق کامل (برهان صدیقین) دانست. در این نوشتار نشان مى دهیم که برهان علامه طباطبایى گرچه تقریرى جدید و ابداعى است, امّا با اشکالات قابل توجهى روبرو است, به گونه اى که براى بر طرف کردن آنها, به ناچار باید دست کم سه پیش فرض فلسفى را پذیرفت و بدان اذعان نمود. بر این اساس, به هیچ روى نمى توان برهان علامه را بى نیاز از اصول فلسفى دانست, و مهم تر این که برخى از آن پیش فرض ها کاملاً مناقشه آمیز هستند.

موضوع پژوهش حاضر بررسی نقادانه چالش استاندارد درباره صورت‎بندی نوینی از برهان نظم است؛ چالشی معرفت‎شناسانه که با تلقی فلسفی خاصی از اصل آنتروپیک (/ اصل)، به برهان تنظیمِ ظریفِ کیهانی (/ برهان) وارد شده‎ است. بر مبنای این چالش، ابراز شگفتی ما از مشاهده جهانی پذیرای حیات، که احتمال پیشینی آن بی‎اندازه ناچیز است، بی‎مورد است، چراکه انسان نمی‎تواند خود را در جهانی که با شرایط حضورش وفق ندارد، ببیند. بنابراین، برهان متهم به استنتاج نتایجی است که صرفاً «معلول مشاهده گزینشی» است و ارزش دیگری ندارد (چالش آنتروپیک). در مقام دفاع از برهان، دو خطا را مدعی می‎شویم: 1. خطای معرفت‎شناختی: نخست، نشان ‎می‎دهیم این چالش در بُن‎مایه‎های انتقادهای هیوم به برهان تمثیلی نظم وجود دارد و آن این است که منشأ انتزاع نظم، وهمی (و نه واقعی) است. آنگاه، از برهان در برابر این چالش دفاع می‎کنیم. نشان ‎می‎دهیم اصل امری نه صرفاً نظری، بدیهی و همان‎گویانه، بلکه تحقیق‎پذیر، ناظر به ‌واقع، وابسته به استش (/ وضعیت) جهان است. استدلال به سود نظم را بر اساس این مقدمات شکل می‎دهیم؛ 2. خطای روش‎شناختی: جست‎زدن از استدلال بر مبنای نظم به استدلال به سود نظم را خطای روش‎شناختی می‎نامیم و آن را درباره ردیه معرفت‎شناختی سوبر (Sober) در چالش آنتروپیک وارد می‎دانیم. در نهایت، از معقولیت برهان در برابر چالش استاندارد دفاع می‎کنیم.